Бу дьыл сэтинньи 22 күнүгэр Санкт-Петербург куоракка "Якутия" атомнай ледокол ууга аан маҥнай киириитигэр штурман, Нам улууһун ll Хомустааҕыттан сылдьар 24 саастаах саха уола Ян РОЖИН кыттыбытын туһунан саха дьоно үөрэ-көтө, киэн тутта истибиппит.
Кини билигин хапытаан 3-с көмөлөһөөччүтэ дуоһунастаах. Яны кытары Баренц муоратыттан сибээстэстибит. “Үлэбэр олус улахан ыктарыы буолла. Сабыс-саҥа ледоколу Мурманскайга аҕалан, икки күн иһигэр үлэҕэ бэлэмнээтибит уонна 4 ыйга эриэйсэҕэ таҕыстыбыт”, – диэн кэпсээнин саҕалыыр. Ол туһунан саас-сааһынан...
“Якутия” ледокол былаан быһыытынан 2024 сыл ахсынньытыгар үлэтин саҕалыахтаах.
Нам улууһун 2-с Хомустаах нэһилиэгэр күн сирин көрбүтүм. Өлүөнэ өрүс илин кытылыгар балыктаан, сөтүөлээн улааппытым. Аҕам олус балыксыт этэ. Оҕо сылдьан, сайын аайы аҕабыныын илим үтэрбит. Сарсыарда эрдэ туран, тыыбытын туппутунан, илим көрө барарбыт. 7-8 саастаах оҕо сайыҥҥы сарсыарда эрдэ турарбын олох сөбүлээбэтим. Ону аҕабыт миигин уонна убайбын күнүнэн арааран, тус-туһунан илдьэн үөрэтэрэ. Ол курдук, убайбын иннигэр олордон илимтэн балыгы хайдах араарарга, хатырыктыырга үөрэтэр эбит буоллаҕына, миигин нөҥүө күнүгэр тыыны эрдэргэ үөрэтэрэ, ол сылдьан мэлдьи “штурманым” диэн хаадьылыыра. Ону билигин “дьылҕабын өтө көрбүт дуу” дии саныыбын.
Төрөөбүт нэһилиэгим орто оскуолатын кыһыл көмүс мэтээллээх бүтэрбитим. Оскуолаҕа сылдьан араас тэрээһиҥҥэ, улуустааҕы олимпиадаларга, дакылаат ааҕыытыгар, о.д.а. күрэхтэргэ көхтөөхтүк, ситиһиилээхтик кыттарым, мэлдьи миэстэлэһэрим. Маны сэргэ путбуолунан дьарыктанарым, улуустааҕы спартакиадаҕа нэһилиэгим чиэһин көмүскүүрүм.
Аҕам, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр мэлэдьиис, байаныыс, ырыаһыт буолан, миигин муусука кэрэ эйгэтигэр сыһыарбыта. Оҕо эрдэхпиттэн араас кэнсиэргэ ыллыырым, ырыа куонкурустарыгар кыттарым. Арай биирдэ үрдүкү кылааска үөрэнэ сырыттахпына, күһүн аҕам аах Дьокуускайга киирэ сылдьан, гитара атыылаһан бэлэхтээтилэр. Наһаа соһуйдум, үөрдүм. Онтон ыла оскуолабар гитарабын илдьэ сылдьан, переменаҕа оонньуур, ыллыыр буоларым. Аҕам күндү бэлэҕин, ханна да буолларбын, мэлдьи илдьэ сылдьабын. Сири-дойдуну кэрийбит гитарам билигин аны муораҕа тэҥҥэ устуһар. Быраактыкам кэмигэр Средиземнэй муораҕа баарыстаах суудунаҕа палубаҕа тахсан олорон, сахалыы ылбаҕай ырыалары ыллаан дойдубун саныыбын, Хотугу Муустаах байҕалга гитарабынан араас матыыбы оонньоон ахтылҕаммын таһаарабын. Билигин бу ледоколбар илдьэ сылдьабын.
Өймөкөөн улууһун Томторуттан төрүттээх аҕам Александр Меркулов өр сылларга нэһилиэк түһүлгэтин киинигэр үлэлээбитэ. Ийэм Я.П. Рожина – алын сүһүөх кылаас учуутала. Үлэлээбит сылларын устата элбэх оҕону үөрэтэн таһаарбыта. Бэйэм эмиэ ийэм кылааһыгар үөрэммитим. Онно бастакы күммүттэн ийэм “оскуолаҕа – Яна Петровна, дьиэҕэр ийэҥ буолабын” диэн үөрэппитэ. Убайым Аян улахан киһи буолан, кыра эрдэхпиттэн миигин көрө-истэ, үөрэтэ-сүбэлии улааппыта.
Ийэбинэн араспаанньам бэйэтэ туспа устуоруйалаах. Ийэм, дьиэтигэр соҕотох оҕо буолан, аҕабыныын холбоһоллоругар бэйэтин араспаанньатын хаалларбыт. Онтон убайым төрөөбүтүгэр “аҕа ууһун салҕаатын” диэн, аҕам араспаанньатын биэрбиттэр. Мин төрөөбүппэр сүбэлэһэн баран ийэм ууһун тэнитэрбэр кини араспаанньатын, аатын биэрбиттэр. Ол эрээри сорох дьон миигин Меркуловынан билэр буолуохтарын сөп. Чэ, сити курдук.
“Моряк буолуом...”
Оҕо эрдэхпиттэн муораҕа үлэлии барыам, моряк буолуом диэн өйгө-санааҕа суоҕа. Онтон улаатан истэҕим ахсын, өйүм-санаам уларыйан, сайдан, уу тырааныспарын үөрэҕэр үөрэнэр эбиппин диэн санаа киирэн барбыта. Үрдүкү кылааска үөрэнэ сылдьан, ууну кытта сибээстээх идэҕэ үөрэниэм диэн быһаарыммытым. Бу үөрэххэ киирэрбэр бииргэ төрөөбүт убайым Аян сүбэлээн-амалаан улаханнык көмөлөспүтэ. Оскуоланы 2015 сыллаахха бүтэрэн, Новосибирскайга уу тырааныспарын университетыгар үөрэнэ киирбитим. Идэм – “инженер-судоводитель”. Бу хайысхаҕа үөрэнэр саха ыччата аҕыйах. Миигин кытары тэҥҥэ үөрэммит уолаттар, доҕотторум бары үөрэхтэрин ситиһиилээхтик түмүктээбиттэрэ. Ол эрээри идэтинэн үлэлии барбыт тарбахха баттанар.
Идэбэр бастаан үөрэнэрбэр зачекка, эксээмэҥҥэ нууччалыы саҥарарбын ыарырҕатарым. Онтон бастакы куурус иккис аҥаарыгар бииргэ үөрэнэр уолаттарбыныын алтыһан, доҕордоһон нуучча тылынан холкутук быһаарсар буолбутум. Үөрэнэрбэр хайдах-туох үлэ күүтэрин улаханнык санаан көрбөт этим. Онтон билиим хаҥаан, быраактыкаҕа сылдьан, баһылыахтаах идэбэр, үлэбэр туох ирдэнэрэ, тугу билиэхтээҕим биллэн-көстөн испитэ.
Муораҕа тахсыы дьикти түгэнэ
Аан бастаан муораҕа тахсыым 2016 сыл күһүнэ этэ. Онно куурус устудьуоннара бары барбыппыт. Новосибирскайтан Сочига диэри тимир суолунан айаннаабыппыт. Тиийээт, причалга турар “Мир” диэн ааттаах баарыстаах оҥочоҕо киирбиппит. Аспытын-үөлбүтүн хаһаанан, 2 ыйга муораҕа тахсыбыппыт. Сочиттан муоранан Санкт-Петербурга айаннаабыппыт. Киинэҕэ көстөрүн курдук, мачтаҕа ыттан, баарыс түһэрэн, быанан тардан, тыал хоту хайыһыннаран устубуппут. Бастаан муораҕа тахсыы дьикти түгэн этэ. Хачайдыырыттан, санаабар, оҕо биһигэр сытар курдук санаммытым. Утуйарга олус чэпчэкитэ.
Быраактыкабыт салайааччыта барыбытын мунньан “Посвящение” оҥорбута уонна улахан баахха муора уутун баһан, лаампа плафонугар толору кутан иһэрдибитэ олус долгутуулааҕа. Ити курдук муораҕа бастакы сүрэхтэниибитин ааспыппыт. Ол кэннэ күүстээх тыалга түбэһэн, ардахха баттатан, муора диэн хайдаҕын билбиппит. Күүстээх тыал баарыспытын үрэн сирилэтэрэ, оччоҕуна оҥочобут тиэрэ барыах курдук буолан ылара. Бииргэ сылдьар уолаттарым сорохторо ыалдьан, мөлтөөн эрэйдэммиттэрэ. Онно билбиппит “муора ыарыыта” диэни. Муораны ылыммат, оннук ыалдьар дьоҥҥо сэрэхтээх эбит. Мин этэҥҥэ оннук буолбатаҕым. Сорохтор, кэнникинэн син үөрэнэн, бэттэх кэлбиттэрэ.
Дьобуруопа муоратын барытын көрөн ааспыппыт. Ол курдук, Хара муораттан Турция силбэһиитин, Босфор силбэһиититтэн Мрамордаах муораҕа тахсаҕын. Ол кэннэ Дарданеллы силбэһиинэн Эгейскэй муораҕа тахсан Средиземнэйгэ, онтон Испания уонна Марокко икки ардынан Гибралтар силбэһиитинэн Атлантика акыйааныгар тахсан, хоту диэки айаннаабыппыт. Дьобуруопаны арҕаа өттүнэн эргийэн, Англия уонна Франция Ла-Манш силбэһиитигэр киирэн, Хотугу муораҕа тахсан, Дания силбэһиитин ааһан, Балтийскай муораҕа киирбиппит.
Бэрт уһун кэм устата айаннаабыппыт кэннэ хапытааммыт “Германия пуордугар тохтуубут” диэбитигэр, сылайбыт устудьуоннар үөрүү бөҕө буоллубут. Травемюнде диэн кыра куоракка тохтообуппут. Оройуонун киинэ Любек диэн этэ. Дьэ, олохпутугар аан бастаан атын омук дойдутугар тиийэн, күүлэйдии бараары түбүгүрүү бөҕөтө. Ол эмиэ үлэбит биир үчүгэй, сэргэх өттө буолар. Ол эрээри бары бииргэ күүлэйдии тахсар кыахпыт суоҕа, баахтанан үлэлиирбит. Муораҕа 4 чаас баахтаҕа туран баран, 8 чаас сынньанаҕын. Бастакы күммүтүгэр биһиги баахтабыт буолбута. Онтон, дьэ, нөҥүө күнүгэр сынньалаҥмыт буолан, оройуон киинигэр айаннаабыппыт.
Бу күн муораҕа үлэлиир идэ биир куһаҕаннааҕын билбитим. Ол курдук, дьиэбиттэн хомолтолоох сонуну – аҕам барахсан суох буолбутун – соһуччу истибитим. Хата, сибээс баар буолан, ийэбиниин кэпсэтэн, бэйэ-бэйэбитин уоскутуһан, санаам көтөҕүллүбүтэ. Онон бырастыылаһа, кистии дойдубар кыайан кэлбэтэҕим. Биллэн турар, аҕам барахсаны кыайан харайсар кыаҕа суохпуттан дууһам сүрдээҕин аймаммыта... Онон муораҕа үлэлиир, дьон саныырын курдук, арамаантыка эрэ буолбатах.
Дьэ, ити курдук түөрт хонон баран, Санкт-Петербург диэки төттөрү айаннаабыппыт.
Бастакы айаным, сырыым кэнниттэн муораҕа үлэлиир уустугун билбитим. Салгыы үөрэнэ сырыттахпытына, быраактыкабыт хайысхата уларыйбыта. 2018 сыл сайыныгар сиэссийэбитин сабан баран, быраактыканы барыахтаах хампаанньаны бэйэбит көрдөнүөхтээх этибит. Хата, “Атомфлот” хампаанньа быраактыканы барарга 5 миэстэ анаабытыгар деканатым үчүгэйдик үөрэнэрим иһин, миигин киллэрбитэ. Урутаан эттэххэ, үөрэхпин этэҥҥэ бүтэрэн, билигин “Атомфлот” хампаанньаҕа үлэлии сылдьабын.
Манна быраактыкаҕа ыланнар, аан бастаан “Вайгач” атомнай ледоколга үктэммитим уонна 4 ыйдаах быраактыкабын ааспытым. Бастакы быраактыкабынааҕар манна олох атына. Баахтаҕа мостикка туран идэбин баһылаабытым. Ол курдук, штурман баахтаҕа тугу гыныахтааҕын билэн барбытым. Сахабыт сирин, маны тэҥэ Лаптевтар, Илин Сибиир уонна Чукотка муораларыгар үлэлээбиппит. Чукотка Певек куоратыгар аҕыйах чааска биэрэккэ түһэ сылдьыбыппыт. “Олус да өтөхсүйбүт куорат эбит” диэн сөхпүтүм.
Ледоколга үлэлиир буоллахха, биэрэккэ мээнэ тохтообоккун. Атомнай буоларын иһин, хас санаабыт пуоркар киирбэккин, көҥүллэммэт. Ледокол иһигэр киһиэхэ наадалаах барыта баар. Успуорт саалабытыгар путбуол, волейбол оонньуубут, тренажер саалатыгар дьарыктанабыт. Киинэ саалатыгар мустан сынньанабыт, саунаҕа олорон тыын таһаарабыт, бассыайыҥҥа сөтүөлүүбүт. Онон ледоколга үлэлииргэ улам ылларан, интэриэс үөскээбитэ.
Акыйааҥҥа айантан
Кэнники “Таймыр” диэн ледоколга тиийбитим. Онно сыл аҥаара сылдьыбытым. Үлэ умсулҕаныгар ыллардахха, бириэмэ түргэнник ааһар. Ол сыл Хотугу Муустаах байҕалга тахса сылдьыбыппыт. Арассыыйа экэнэмиичэскэй территориятын кэҥэтэр эспэдииссийэҕэ научнай-чинчийэр хараабылы илдьэ сылдьыбыппыт.
Күн ахсын – баахта. Баахта кэнниттэн саалаҕа дьарык. Уларыйа турар үлэ, атын хараабылы илдьэҕин биитэр атын сиргэ тиийэҕин. Мэлдьи муус быыһыгар айаҥҥа сылдьан, саҥаттан саҥа суолу көрдүүгүн. Ледокол төһө да күүстээх буолбутун иһин, айылҕа күүһэ син биир сүрдээх. Ол иһин иннигэр ханна чараас, чэпчэки муус баарын көрдөөн, суолгун тутаҕын. Ол быыһыгар баахтаҥ таһынан эмиэ атын эбээһинэстээххин. Холобур, билигин толоро сылдьар эбээһинэспэр сибээс эмиэ киирсэр. Ол үлэбин баахтам эрэ кэмигэр буолбакка, ол кэннэ үлэлиибин. Сибээскэ киирсэр: араадьыйа ыстаансыйаларбытыттан саҕалаан, быстах кэмҥэ туттуллар араас тэрил, интэриниэт ситимэ, бэл, тэлэбиисэр. Маны тэҥэ хамнас ааҕыытын толоробун. Хараабылга тугу да гыммат, үлэлээбэт киһи диэн суох. Үлэ хайысхата киһи ахсаанынан үллэриллэр. Биллэн турар, төһөнөн үрдүк дуоһунастааххын да, соччонон эппиэтинэс улахан. Дьиэнэн-уотунан хааччыллар наадата суох курдук, үлэ кэмигэр 4 ый кэриҥэ ледоколга олорон үлэлиигин, 4 ый сынньанаҕын. Онно Сахам сиригэр кэлэн сынньанабын. Ардыгар сири-дойдуну көрө күүлэйдиибин.
Үлэбитигэр ледоколбут 2 экипажтаах. Биһиги үлэлиир кэммитигэр иккис экипаж сынньанар, оттон биһиги сынньанар кэммитигэр иккис экипаж үлэлиир. Сахабыт сиригэр муора пароходствота суох буолан, бу идэбинэн үлэлиирим табыллыбат. Өрүскэ үлэлиэхпин сөп этэ да, онно үлэлииргэ сөптөөх докумуон ирдэнэр. Мин докумуонум барыта муора киэнэ.
Барыта көстөн иһиэ...
Ааспыт сыл аармыйаттан кэлбитим. Аармыйаҕа мотострелковай чааска БМП-2 наводчигынан сулууспалаабытым. Бастаан Хабаровскай куоракка үөрэнэр чааска сылдьыбыппыт кэннэ, Уссурийскай куорат бойобуой чааһыгар ыыппыттара. Аармыйа кэмэ, дьэ, олоҕуҥ тухары өйгөр-санааҕар хаалар эбит. Бииргэ сулууспалаабыт уолаттарым, аармыйа ыарахаттарын тэҥҥэ ааспыт доҕотторум, сүрэхпэр мэлдьи бааллар. Аармыйа кэнниттэн ый курдук дьиэбэр сынньана түһэн баран, үлэбэр төннүбүтүм.
Ыраах баахтанан уһун кэмҥэ сылдьарбар, дьиэбэр мэлдьи кэтэһэр, сүрэҕим чопчута Наталия диэн кэрэ аҥардаахпын. Аттыгар суох буоларбын наһаа өйдүүр уонна өйүүр. Маннык ыраах сылдьан үлэлииргэ дьиэҕэр ким эрэ куруутун кэтэһэрэ санааны көтөҕөр уонна кыаххар кыах, күүскэр күүс эбэр. Наталиялыын оскуола кэмиттэн билсэбит. Иккиэн Новосибирскай куоракка үөрэммиппит. Кини билигин кадаастыр идэтигэр үөрэнэ сылдьар. Эмиэ төрөөбүт нэһилиэкпиттэн төрүттээх.
Инникитин идэбэр сайдан, хапытааҥҥа диэри үүнэр санаалаахпын. Билигин үлэлии сылдьар “Урал” ледоколбутун тутар кэммитигэр Петербурдааҕы собуот үлэһиттэрэ “Якутияны” тута кэлээр диэн ыҥыраллар. Бииргэ үлэлиир дьонум эмиэ итинник санаалаахтар уонна «“Якутия” ледокол хапытаана буолаҕын дуо?”» – диэн ыйыталлар. Эрдэттэн улаханнык саҥарбаппын. Барыта кэмигэр көстөн иһиэ.
“Киһи сатаабатаҕа суох” диэн өйдөбүлү олоҕум суолдьут сулуһа оҥостобун. Сахам сириттэн тэйиччи үлэлии-хамсыы сылдьан, дойдум аатын ааттатан, үрдүктүк тутарга дьулуһабын.
