Бу сыл олунньу 10 күнүгэр Саха кинематографиятын уһулуччулаах диэйэтэлэ, РФ уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, “Бочуот Знага” уордьан кавалера, Арассыыйа бочуоттаах кинематографиһа, ССРС Кинематографиятын туйгуна, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ Иван Спиридонович Жараев төрөөбүтэ 85 сыла буолар.
Иван Спиридонович нэһилиэнньэҕэ киинэ көрдөрүүнү, киинэ устуудьуйаларын, кинематография бэтэрээннэрин уопсастыбаннай түмсүүтүн, киинэ түмэлин, СӨ Норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинин тэрийбитэ. Ону таһынан саха киинэтин туһунан хас да үлэ, сүүсчэкэ ыстатыйа ааптара буолар.
Киинэ инженердэрин бэлэмниир Ленинградтааҕы институту бүтэрэн баран, икки сылынан Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин иһинэн кинофикация управлениетын начаалынньыгынан анаммыта. Онтон икки сылынан Саха АССР судаарыстыбаннай кинофикация кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ уонна 1992 сыллаахха диэри өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын чилиэнэ этэ.
Кини көҕүлээһининэн уонна салайыытынан киин куораттар үрдүк үөрэх кыһаларыгар бастакы идэлээх кинематографистар: киинэ инженердэрэ, оператордар, режиссёрдар уһуйуллан тахсыбыттара. Хас биирдии нэһилиэккэ оннооҕор Москубаҕа, Башкортостаҥҥа, Татарстаҥҥа, Бурятияҕа,о.д.а. сирдэргэ алтыһан ааспыт биир идэлээхтэрэ, күн бүгүнүгэр диэри үтүө тылынан ахталлар.
Иван Спиридонович киинэ тыйаатырдарын тутууга, нэһилиэктэргэ киинэ установкаларын оҥорууга, идэтийбит исписэлиистэри үөрэттэриигэ сыралаах үлэтин түмүгүнэн, 60-с сылларга Саха сирэ Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн биир бастыҥ эрэгийиэнинэн ааттаммыта. Ону таһынан нэһилиэнньэ киинэҕэ сылдьыытын көрдөрүүтэ, РСФСР саамай улахан субъегар үлэ көдьүүстээхтик ыытылларын көрдөрбүтэ.
Иван Спиридонович салайыытынан аан бастакытын кинематография туһунан СӨ сокуона оҥоһуллубута. Бу сокуон киинэ үлэһиттэрин социальнай көмүскэллэрин учуоттуур. Өр сыл хотугу норуоттар кинематографияларын сайдыытын пуондата үлэлээбитэ. Ону таһынан, киинэ үлэһиттэрин боропсойууһун тэрийиигэ сүҥкэн үлэ ыытыллыбыта.
Иван Спиридонович саха дьонугар “Утро долгого дня”, “Срочно... Секретно... Губчека”, “Тайна предков”, “Срединный мир”, о.д.а. уус-уран киинэлэри көрдөрбүтэ. Сорохторун сахалыы саҥардыбыта. Москубаҕа, Санкт-Петербурга, Ульяновскайга, Свердловскайга, Иркутскайга, Башкирияҕа уонна Монголияҕа элбэх киинэ сүрэхтэниитэ буолбута. Ону таһынан төһөлөөх элбэх биллиилээх, сэбиэскэй киинэ артыыстара Саха сиригэр ыалдьыттаабыттара буолуой?
Иван Спиридонович көхтөөх уопсастыбанньык этэ. 1964-68 сылларга ЫБСЛКС Дьокуускайдааҕы бүрүөтүн чилиэнэ, өр сыл Култуура үлэһиттэрин боропсойууһун уобаластааҕы кэмитиэтин бүрүсүдьүүмүн чилиэнэ, ССКП уонна РФКП хонтуруоллуур-эрэбиисийэлиир хамыыһыйатын чилиэнэ этэ. Киинэ үлэһиттэрин социальнай өттүнэн көмүскүүр, биэнсийэлээхтэри харчынан уонна майгы-сигили быһыытынан өйүүр туһугар 1992 сыллаахха киинэ бэтэрээннэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи түмсүүтэ тэриллибитэ.
Иван Спиридонович төрөөбүт дойдутун дьонугар-сэргэтигэр оҥорбут биир улахан өҥөтүнэн булкуурдаах 90-с сылларга Саха сирин норуоттарын олоҕун-дьаһаҕын хайдах баарынан көрдөрөр, кэпсиир киинэ-видео докумуоннары хомуйар, харайар аналлаах тэрилтэни (Саха сирин туһунан киинэ докумуоннарын харайар Судаарыстыбаннай национальнай тутар сир) туруорсан тэрийтэрбитэ буолар. Билигин бу тэрилтэ СӨ Норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинэ диэн ааттанан ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы турар.
Саха сирин Ил Дархана Айсен Сергеевич Николаев, Иван Спиридонович өрөспүүбүлүкэҕэ киинэ эйгэтэ сайдыытыгар уонна Саха сирин норуоттарын үүнэр көлүөнэҕэ хаалларар сүдү нэһилиэстибэлэрин – киинэ-видео архыыбы тэрийиигэ киллэрбит сүҥкэн кылаатын үрдүктүк сыаналаан, ааспыт сыл алтынньы 23 күнүгэр СӨ Норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинигэр кини аатын иҥэрэр туһунан ыйаахха илии баттаабыта. Бу Саха сирин норуоттарын култуурунай, уопсастыбаннай, политическай олохторун дьиҥнээх кэрэһиттэрин – киинэ-видео докумуоннары үүнэр көлүөнэҕэ нэһилиэстибэ – Тыыннаах Сэһэн оҥорон түмэр, харайар, туһаҕа таһаарар тэрилтэ кини аатын сүгэр буолбута, Иван Спиридонович туһунан үтүө, үйэлэргэ хаалар өйдөбүл буолар.
Иван Спиридонович ГНХКД (НЦАНН) иһинэн Саха сирин киинэтин түмэлин тэрийиигэ үгүс сыратын уурбута. Ол курдук, түмэл кэнсиэпсийэтин, экспозициялар былааннарын оҥорбута, бастакы кэллиэксийэлэри хомуйбута. Ону таһынан, Саха сиригэр киинэ сайдыытын көрдөрүүлэрэ хомуллубуттара. Онон билиҥҥи ыччат Саха кинофикацията, киинэ устуута хайдах сайдыбытын туһунан билэр-көрөр кыахтаах.
Салгыы Иван Спиридоновиһы кытта бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэрэ ахталлар.
Николай Осипович Баттахов, 87 саастаах, Арассыыйа Кинематографиятын туйгуна, Арассыыйа бочуоттаах кинематографиһа, СӨ уонна Ньурба улууһун бочуоттаах олохтооҕо, тыыл бэтэрээнэ.
–Иван Спиридоновиһы кытта биир дойдулаахтар буолабыт. Кини миигиттэн икки сыл балыс. Тойонум этэ. Мин 1960 сыллаахха Москуба уобалаһыгар Загорскай куоракка баар киинэ техникумун ситиһиилээхтик бүтэрэн, дойдубар Ньурбаҕа кэлэн киинэ аппараатын өрөмүөннүүр, таҥар маастарынан үлэлээбитим. 1971-72 сылларга куоракка кинофикация управлениетыгар үлэлии сылдьыбытым. Онтон дойдубар төннөн Ньурбатааҕы киинэ ситимин дириэктэринэн 15 сыл үлэлээбитим. 1988 сыллаахха Дьокуускайга көһөн кэлэн, 7-с №-дээх ГПТУ-га киинэмэхээнньиктэри бэлэмниир элиэктиригинэн уонна производственнай үөрэхтээһин маастарынан аҕыс сыл үлэлээбитим. Кэлин ЯГИТИ производственнай мастарыскыайыгар элиэктиригинэн үлэлии сылдьан, 70 сааспар биэнсийэҕэ барбытым.
Саха сирин улуустарыгар – Мииринэйгэ, Өлөөҥҥө, Сунтаарга, Ленскэйгэ киинэ установкаларын туруорууга үлэлээбитим. Онтон биир түгэни кэпсиэхпин баҕарабын. Ол курдук, Мииринэйгэ киинэ тыйаатырыгар киэҥ форматтаах омук аппараатын туруорууга Иван Спиридонович миэхэ эрэнэн, биригэдьиир оҥорбута. Иркутскайга ыытан үөрэттэрбитэ. Саҥа аппараат Чехословакия оҥоһуга этэ. Инньэ гынан суруга-бичигэ омуктуу уонна пүлүөҥкэтэ 70 см этэ. Оттон биһиэнэ – 35 см. Сыбааркалыыр тэрил курдугунан сырдатыллан көрдөрүллэрэ. Тыаһа-ууһа стереофоническай буолан, батыһа сылдьара. Экирээнин устата – 22 м, үрдүгэ 11 м этэ.
Бу аппараат туруохтаах сиригэр турба ыыппыт уонна соҕоруокка туруорбут этилэр. Ол иһин баппатаҕа. Тутааччыларга “соҕоруокканы көтүрүҥ” диэбиппэр бырайыагынан оҥоробут диэн сөбүлэспэтилэр. Онон Дьокуускайга кэлэн Иван Спиридоновичка балаһыанньаны кэпсээтим. Иван Спиридонович баһаарынайдары, тутааччылары мунньан суһал мунньах ыытта. Ол түмүгүнэн тустаах докумуоҥҥа илии баттаан баран, миэхэ туттаран кэбиспитэ. Мин ону туппутунан, Мииринэйгэ тиийдим. Иван Спиридонович илии баттааһыннаах кумааҕыны барараапка биэрдим. Ол кэнниттэн били истиэнэни, турбаны көтүрэн кэбиспит этилэр. Ону көрөн, олус да үөрбүтүм. Аппараатым турар сирэ кэҥээн, өссө эбии аппараат туруоруохха сөп буолбута. Кэлин эппиппин барытын быһа гыммакка оҥорор буолбаттара. Оннук аппарааты таҥан туттарбыппыт. Ол киинэ тыйаатыра уонча сыл үлэлээбитэ.
Ити курдук Иван Спиридонович сабыдыала олус күүстээх этэ. Кытаанах, олус ирдэбиллээх эрээри, үлэһиттэрин мөҕө-этэ сылдьарын олох өйдөөбөппүн. Киһи быһыытынан үтүө саналаах, көнө майгылаах, бириинсиптээх, култуурунай бөҕө этэ. Биһиги олус тапсарбыт. Кинини кытта бииргэ үлэлээн, алтыһан ааспыппын дьоллооҕунан ааҕабын. Иван Спиридонович олоҕун тиһэх сылларыгар диэри бэйэ-бэйэбитин өйдөһөн-өйөһөн олорбуппут.
Виссарион Андреевич Томскай, 82 саастаах, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Сэбиэскэй Сойуус Кинематографиятын туйгуна, Арассыыйа бочуоттаах кинематографиһа, СӨ бэтэрээннэрин аҕа баһылыга, Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо.
– Мин 1964 сыллаахха Калининградскай уобаласка Сэбиэскэй киинэ техникумун бүтэрэн кэлэн, киинэмэхээнньиктэри бэлэмниир училищеҕа үлэбин саҕалаабытым. Оччолорго Иван Спиридонович кинофикация управлениетын начаалынньыга этэ. “Училищеҕа баран үлэлээ, онно миэстэ баар” диэн ыыппыта. Бастаан аппарааттары өрөмүөннүүр маастарынан онтон производственнай үөрэхтээһин маастарынан үлэлээбитим. Онтон икки сыл буолан баран, үөрэх-производство чааһыгар дириэктэри солбуйааччынан, кэлин Иван Спиридоновичка солбуйааччынан анаммытым. Улуустарга киинэ установкаларын туруоруунан, киинэ аппарааттарынан, саппаас чаастарынан, тырааныспарынан хааччыйыынан, өрөмүөннээһининэн, киинэ тыйаатырдарыгар, кулууптарга кириэһилэлэри оҥоруунан, о.д.а. тэхиниичэскэй боппуруостарынан дьарыктаммытым.
Иван Спиридоновичтыын 1964 сылтан билсэрбит. Биир баартыйалаахтар уонна кэллиэгэлэр бодоруспуппут. Кини кинофикацияны салайар кэмигэр өрөспүүбүлүкэҕэ киинэ эйгэтэ сүрдээхтик сайдыбыта. Муҥутуур чыпчаалга тахсыбыта диэххэ сөп. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 760 киинэ установката, ол иһигэр 30-тан тахса тыйаатыр: Дьокуускайга “Центральнай”, “Лена”, “Айхал”, “Чэчир”, “Мир”, ону таһынан Алдаҥҥа, Ленскэйгэ, Мииринэйгэ, Аммаҕа, Бүлүүгэ, Ньурбаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ тутуллубуттара. Дьон киинэҕэ сылдьыытын көрдөрүүтэ биллэрдик үрдээн, дойду үрдүнэн 2-3-с миэстэҕэ тахсыбыта. Ол саҕана Москубаттан үбүлэнэр этибит. Инньэ гынан, сыл аайы Москубаҕа тиийэн, үбүлээһин боппуруоһун быһаарсара. Кэпсэтиини үчүгэйдик ыытар буолан, биһиги харчыга улаханнык быстарбатахпыт. Солбуйааччынан үлэлии сылдьан Москубаҕа элбэхтик хомондьуруопкаҕа сылдьыбытым. Атын уобаластар, кыраайдар салайааччылара Иван Спирдоновиһы олус убаастыыр этилэр. Бастыҥ салайааччы быһыытынан Сэбиэскэй Сойууска, Арассыыйаҕа биллэрэ. Онон улахан салайааччы буолар аналлаах, айылҕаттан талааннаах киһи этэ.
Оччолорго улахан базабыт суох да буоллар, саха киинэтин бэйэбит устар буолуохха диэн, кини көҕүлээһининэн “Север фильм” диэн тэриллибитэ. Билигин “Саха фильм” диэн ааттанар. Ону таһынан нууччалыы киинэлэр сахалыы саҥарбыттара. Ону ордук тыа сирин олохтоохторо сэҥээрбиттэрэ.
Иван Спиридонович киинэмэхээнньиктэрин бэлэмниир училищеҕа дириэктэрдээбитэ. Саҥа исписэлиистэри бэлэмнииргэ үлэлэспитэ. Москубаҕа, Ленинградка бастакы профессиональнай киинэ оператордарын, режиссёрдары, сценаристары үөрэттэрбитэ. Онон өрөспүүбүлүкэ киинэ орто анал үөрэхтээх исписэлиистэринэн хааччыллыбыта. Ону таһынан киинэ сокуонун ааптара буолар.
Күн бүгүнүгэр диэри үлэлии турар киинэ бэтэрээннэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи түмсүүтүн тэрийии кини көҕүлээһинэ этэ. Ону таһынан “Люди за кадром” диэн киинэ үлэһиттэрин туһунан кинигэ таһаартарбыта. Уонтан тахса кинигэ тахсыбыта. Национальнай кинохранилище тэриллэригэр үлэлэспитэ. Кэлин кинохранилище иһинэн Саха сирин кинематографиятын устуоруйатын туһунан түмэл тэрийбитэ. Олоҕун тиһэх сылларыгар диэри онон дьарыктаммыта. Билигин сүрдээх элбэх матырыйаал хомуллан, СӨ Норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинигэр баай түмэл буолан турар. Ол гынан баран тустаах дьиэтэ-уота, эппиэттиир үлэһитэ суох буолан, ситэ туһаныллыбат. Эспэнээттэр быыстапкаларга эрэ туттуллаллар.
Саха сиригэр киинэ эйгэтин сайдыыта уонна киинэ-видео матырыйааллары архыыптааһын Иван Спиридонович Жараев аатын кытта ыкса ситимнээх. Тус бэйэм уонна киинэ бэтэрээннэрэ Ил Дархан А.С. Николаев ааспыт сыл от ыйыгар СӨ норуоттарын аудиовизуальнай нэһилиэстибэтин национальнай киинин материальнай базатын бөҕөргөтөр туһунан сорудаҕа туоларыгар, бу Иван Спиридонович аатын сүгэр тэрилтэ уонна түмэл бары ирдэбиллэргэ эппиэттиир дьиэнэн хааччыллаллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Айсен Сергеевич сорудаҕын хайаан да толорторуо диэммит эрэнэбит. Ону таһынан, түмэл судаарыстыбаннай түмэл буолара буоллар, Иван Спиридонович Жараев саха кинематографиятын сайдыытыгар киллэрбит үтүө өҥөтө өссө киэҥ эйгэҕэ тахсыа этэ дии саныыбын.
Венера Охлопкова.
