Мин бүгүҥҥү дьоруойум, Сардаана Саввична Тимофеева – Горнай Мытааҕар кийиит, биһигин ыйаабыт сирэ – Бэрдьигэстээх. Оҕо сааһа Уус Майдаҕа ааспыт.

Ийэлэрин солбуйан...

Сардаана 9-с кылаас кэнниттэн буҕаалтыр идэтигэр үөрэнэ киирэн баран, ийэтэ ыалдьан, бииргэ төрөөбүт 5 саастаах балтын көрөөрү дойдутугар төннүбүт. 18 сааһын туолан баран, олоҕун аргыһа буолуохтаах Петр Максимовы көрсөн, ыал буолар. Балтын таһынан өссө биир оҕону иитэ ылаллар. Уопсайынан, Тимофеевтар чугас урууларын оҕолорун 7-8 ыйдарыттан саҕалаан, дьонноро үөрэнэр, үлэлиир кэмнэригэр ылан харайар үгэстээхтэрин эмиэ да сөҕө, эмиэ да биһирии иһиттим. Холобур, биир балтын кыысчаанын оскуолаҕа киириэр диэри көрбүт-харайбыт. Онто билигин дьонун кытта Эмиэрикэҕэ олохсуйбут. Кэргэнин бииргэ төрөөбүт быраатын оҕотун эмиэ ииппиттэрэ дьонугар эһэтин аахха курдук ыалдьыттаан кэлэрэ үһү. Билигин Кытайга олохсуйда диир.

Киирии оннугар

Сардаана оҕо сааһыттан кыылга-сүөлгэ чугас эбит. Кыра кыыллартан саҕалаан ииппитим диир. Дьонугар олордоҕуна дьэллик ыттары аһынан, дьиэтигэр олохсутаары ол мучумаана буолара үһү. Кэлин ыал буолан олорон, уонча сыл ыты иитэ сылдьыбытын күлэ-үөрэ кэпсиир. Онтулара көннөрү да ыт буолбатахтар, боростуой тэллэх ыты таһынан кусчут, тайахсыт ыттар кытта буолаллар эбит. Онтуларын хааһы буһара-буһара оҕо курдук харайарын кэпсиир. Кэлин ыал буолан баран, аймахтарын оҕолорун көрөр-харайар кэмигэр ыты, куосканы, араас чарапаахыны, попугайы, куруолугу баҕатын хоту балай эмэ иитэн боруобалаабыт.

Билигин Сардаана этэр: “Ити КЫРА КЫЫЛЛАР туһата суохтар эбит. Эмоция той диэн мэлигир, холобур, чарапаахы өлбүтэ-тыыннааҕа, топпута-топпотоҕо биллибэт. Эгэ, үөрэрэ көстүө дуо? Саатар, имэрийэн абыраныаҥ дуу? Өлүк курдук тымныы. Попугай, аквариумнаах балык да олус кэбирэхтэр, ыалдьаллара элбэх. Өлөн хааллахтарына, оҕо истириэстиир. Муора сибииҥкэтин кытта иитэн көрбүттээхпит. Уу, онно холоотоххо, ынах, сылгы барахсаттар тыллара эрэ суох, барытын өйдүүллэр. Куһаҕана диэн, убанан хаалан, идэһэлэнэр кэм кэллэҕинэ – биир туспа мучумаан. Бастакы, били, бэлэх ньирэйим оҕото улаатан, 7 сааһыгар тиийбитин кэннэ, идэһэҕэ анаан, бороон ылбыппыт. Куоста диэн ааттаатыбыт. Атаахтатыы бөҕөбүн. Иккитин туолбутугар идэһэлэниэххэ диэн буолла. Дьонум өлөрө тахсыбыттарыгар санаам ончу батарбата, кэбис, өссө биир сыл иитэр эбиппит диэн тахсыбытым: бэлиэр төбөтө туһунан сытар. Онуоха аймаммыппар дьонум: “Тугуй, ол төттөрү тигэбит дуо?” – диэн мөҕүөхчэлэр. Ол Куоста этиттэн, кистээбэккэ эттэххэ, санаам баран биир ыстыыны айахпар укпатаҕым. Харахпар тыыннааҕа көстө турара. Дьэ, итинник эмиэ баара. Билигин дуо? Ээ, сиибин, хайыамый.

Күн бүгүн Тимофеевтар хаһаайыстыбаларыгар 33 сүөһүлээхтэр. О.и. ыанньыга – 15. Быйыл олохтоох пууҥҥа 11 т үрүҥ илгэни туттарарга кэпсэтиилээх. Билигин, холобур, күн аайы 63 кг туттарар. Ону таһынан 3 сылгылаахтар, икки сибиинньэни, 15 бөдөҥ куруолугу иитэллэр.

Ньирэй бэлэхтээбиттэриттэн саҕаламмыта

– Ийэм, аҕам да өттүнэн дьонум сүөһүлэрэ суох этэ. Онон оҕо сылдьан ынаҕы ыраахтан эрэ көрөрүм. Уус Майдаҕа хантан сүөһү кэлиэй. Төһө да иитиэхпин баҕардарбын, хойукка диэри сатаан харайыам суоҕа диэн, хайдах эрэ иитиэхпин толлор этим. Көрдөхпүнэ, сүөһү барыта биир, ити хайдах арааралларый диэхпэр диэри. Хата, уонча ыты иитэ сылдьыбыппыт. Ол да буоллар, эмээхситтэртэн ээр-сэмээр “ити сүөһүнү хайдах иитэҕитий?” диэн ыйыталаһан көрөрүм. Онтум ким оҕо эрдэҕиттэн сүөһүлээх ыалга улааппыт, ким кийииттии кэлэн баран, бэлэх сүөһү ылбыт буолара. Арай биирдэ ыалларым сыантырга көһөр буоллулар: “Онно сүөһү хотоно суох, хаалларабыт, үлэҥ быыһыгар харчыга көрбөккүн ээ?” – диэн көрдөстүлэр. Мин ол кэмҥэ араас үлэҕэ сылдьыбытым. Харабынайдаан, муоста сууйан, арыы сыаҕар оробуочайдаан да ыларым. Ол ыалларым 2 ынаҕы кытта борооннордоохторо. “Чэ, 70-наах кырдьаҕастар көрөллөр, мин да тулуһар инибин”, – диэн сөбүлэстим. Дьэ уонна “дьон сүөһүтэ” диэн, кыһамньылаахтык көрөн бардым.

Ити курдук саҕаламмыт Сардаана аан бастаан хороҕор муостааҕы көрүүтэ. Аны, төһө эрэ кэм буолан баран, бу сырыыга атын ыаллар: “Германияҕа 1,5 ый буола сэминээргэ барар буоллубут. Сүөһүлэрбитин, 4 ыанньыгы, хамнаска көрүөҥ дуо?” – диэн кэллилэр. Балтылара көмөлөһүө үһү. Бээ, онтум күһүөрү, онон хотон сыбааһыннаах эҥин этэ. Ону сатаа-сатаама диэбиккэ дылы, үйэбитигэр бастакы сыбааһыммыт буолбута. Бастаан утаа сороҕо хоҥнон түһэ турара. Ол да буоллар түмүгэр син сатаабыппыт. Сүөһүлэри тоҥоруоҥ дуо?! Ол кыһыныгар ол ынахтарбыт төрдүөн ньирэйдэммиттэр этэ. “Иккитин эһиги балтыбытыныын эр-биир ылаҕыт, бэлэхтиибит”, – диэн, ыаллар аҕалара кэлэ сылдьан эттэ. Маҥнай утаа дьээбэлэнэр дии санаатым. Онтум чахчы эбит. Кэргэммэр: “Ньирэйдэннибит, үлэҥ төлөбүрүн сорҕотун отунан ылаар”, – диибин. Арай күһүн буолтугар “ньирэйгин ыл” диэн буолла. Инструкция курдук тугу эрэ этиэхтэрэ диэн, эрэх-турах санаалаахпын. Төһө да дьон сүөһүтүн көрдөрбүн, бэйэм киэнин хаһан да харайа илик буоллаҕым. Арай хаһаайкам: “Оҕом, сүөһү төрдө буол!”, – диэн алҕаан, самыыга тап гынан баран: “Барыҥ”, – диир. Мин: “Маннык барабыт дуо?” – диибин. (Күлэр). Бэлэхпин кытта оннук “сиэтиһэн” тиийэн (бэйэбит хотоммут суох), били, сүөһүлэрин көрөр дьонум хотонугар илдьэн, сэмээр баайан кэбистим. Хойутуу, мин суохпар, хаһаайын сүөһүлэрин көрө-истэ кэлбит. Арай, туораттан көрдөҕүнэ, биир борооно “ооҕуй оҕус курдук” элбэх баҕайы атахтаах үһү. Күлээн... “Чэ, туруор, туруор”, – диэн көҥүллээтэ. Ол курдук бэлэх сүөһүм 3 сыл устата – ынах буолуор диэри – кинилэргэ кыстаата. Онтон, дьэ, бөһүөлэк үс хотонун кэрийэ сылдьан, сүөһүлэрбитин кыстатарбыт саҕаланна. Сүөһүм сыыйа эбиллэн истэ. Оо, аны ол бастакы бэлэх ынахпын хайдах төрөппүппүн көрүөҥ этэ. Ынаҕым бэйэтэ да ньирэй эрдэҕиттэн сытыы-хотуу, омуннаах этэ. Төрүөн быдан инниттэн ыҥыраныы, ыалдьыы, сары-ору бөҕө буолбута. Бэйэм эмиэ ынаҕы аан бастаан төрөтүүм. Көрөр ынахтарым суохпуна төрөөбүт буолааччылар. Арай көрдөхпүнэ, оҕото ынах кэннинэн буолбакка киинин диэкинэн тахсыах курдук! Тыҥаан, улаатан хаалбыт. Мин туран, киэһэ 11 ч. буолла диэбэппин, бэтэринээрбэр эрийэн оннук кыһалҕаламмыппын кэпсиибин (күлэр). Бэтэринээрим “ити тугу-тугу этэрий?” диэн, өйдөөбөтө. Түүннэри эмтээх, өссө тэриллэрдээх суумкатын үлэтиттэн аараан ыла-ыла, тиийэн кэллэ уонна көрөн баран... кэтэххэ биэрэ сыста. “Бу эн хайдах “ложнай вызовтыы” олороҕун? Итинник буолар. Үүттээх буолуох ынах киэнэ итинник үллээччи. Эрдэ эбит, маныы сырыт”, – диир. Бэйэбит эрэ хаалбыппыт кэнниттэн, били, “ииндийэбит киинэтэ” саҕаламмата дуо? Ынаҕым орулуур-сарылыыр, мин тула көтө сылдьан тэҥҥэ сарылаһабын. Туораттан көрүүгэ кэмиэдьийэ буолуо. Оттон ол түгэҥҥэ боччумнаах бөҕөбүн. ¤уу, кэмниэ кэнэҕэс, кини буолан баран... сытан эрэ атаҕын өрө тэппитинэн, оҕотун таһаарда. Кырдьык-хордьук, салыҥын эҥин тута ыраастаатым. Бу тухары, арай, ньирэйим хараҕын аһан да бэрт. Мин өлбүт ньирэй төрөөбүт диэн, долгуйуу. Дьэ, чочумча буолан баран, хараҕын көрөн абыраата. Ынахпар ньирэйин салатаары төбөтүгэр илдьэ сатыыбын. Ынаҕым бэйэбиттэн көҥөнөн, муоһунан түһүөлүүр, силбиэтэнии кытаанаҕа. Бэрт өр мадьыктаһыы кэнниттэн син салаата. Быыһыгар инчэҕэйтэн халтарыйан, сууллан тиэрэ таһыллабын эҥин!

– Күлүүлээх баҕайытык кэпсиигин дии! Хата, мадьыны буоларыҥ туһалаатаҕа? Арба, успуорка миэстэлэһэр эҥин этиҥ дуу?

– Эдэрбэр, этэргэ дылы, саалаттан тахсыбат этим. Волейболлуурум, мас тардыһарым. Манчаары икки Оонньуутугар уонна өрөспүүбүлүкэ киэнигэр иккитэ кыттан, үһүс миэстэлэммит эҥин кэмнээҕим. Уопсайынан, успуордунан дьарыктаныы туһалаах ээ. Эрчиллэриҥ көмөлөөх.

– Сүөһүлэрин эһэр эбэтэр сүөһүлэрин көрдөрөр дьон хотоннорунан көһө сылдьан, сүөһүлэргин көрбүт эбиккин. Инньэ гынан бөһүөлэк уҥа-хаҥас мэччирэҥин барытын боруобалаабыппыт диэтиҥ. Хаһан бэйэҕит хотонноннугут?

– Дьиэ туттаары учаастак ылбыппыт. Дьон, үгэс курдук, бастаан туалет, кыладыапка туттар дии? Оттон биһиэнигэр бастакынан былаахы дьоҕус хотон бастакынан дьэндэйбитэ. Оччолорго баар сүөһүбүтүгэр анаан, олус киэҥэ суох гыммыппыт. Кэлин кэҥэтиэхпит диэн эбии баҕана туруортаабыппыт. Аны, күкүр диэкинэн уонна сүөһү киирэригэр диэн, икки ааннаан баран, маҥаас ынах тириитинэн бүрүйэн кэбиспиппит. Ону дьон “Алаа Моҕус киэнин курдук” диэн күлэллэрэ. Быыһыгар ол кэмҥэ өссө биир ыал ороһу төрөөбүт атыыр кулунчугун ылбыппыт. Хара элэмэс. Билигин аҕыһа буолла. Үөр салайааччыта буола үөрэннин диэн, онтубутугар биир тыһы убаһаны аргыстаһыннаран, мэччитэ ыыппыппыт. Онтубут барахсаммыт атын атыырга былдьатан, күһүнүгэр олох атын, эбиитин ... атыыр убаһалаах кэлэн сонньуппута. Салгыы Латифа уонна Жади диэн убаһалары аҕалан холбообуппут. Сылгыларбын эмиэ ... уулуссаҕа аһаталыырым. Далбыт эҥин диэн мэлигир буоллаҕа. Хата, ыт курдук истигэннэрэ бөҕө. Ыҥырдым да тиийэн кэлэллэр. Түөрт сааһыгар төрөөбүтэ, онто атыыр этэ. Бастакы оҕотун өлөрүллүө суохтаах диэн, иитэ сылдьабыт.

– Сүөһүлэриҥ булкаас, сахатыйбыт хааннаахтар диэтиҥ. Ускуустубаннай буоһатыыны туттубаккын дуо?

– 4 сыллааҕыта сиэмэһит үөрэҕэр үөрэнэн, бэйэм да, дьон да киэнин сиэмэлиибин. Мин саныахпар, “Соломинка” диэнинэн сиэмэлээтэххэ, 100 % ууланар, “Гранула”киэнэ 60 % диэххэ сөп. Сүөһү көҕүйэ сылдьар кэмин баттастахха ууланар. Сорохтор хойутаан этэллэр эбэтэр бэйэҥ көрө сылдьан сиэмэлээр диэн буолар. Оҕуһу да аттыыбын, 1-2 мөһөөххө. Сүөһүлэрбин бэйэм укуоллаталыыбын. Кыралаан уһанарга эмиэ сыстаҕаспын. ТВ тэриэлкэтин эмиэ олордон биэриэхпин сөп.

– Тыый, барытыгар сыстаҕас эбиккин дии!

– Кыһаллар, баҕарар буоллаххына, барыга-бары үөрэниэххэ сөп. Билигин оҕо эрдэхпиттэн баҕарар сүөһүлэрбин көрөр-харайар кыахтаммыппыттан олус үөрэбин. Быйыл сүөһүбүтүн элбэтэн, саҥа хотон туттаары сылдьабыт.

Тимофеевтар былырыын “Саҥа саҕалааччы бааһынай” бырагыраамаҕа киирсэн, 3 мөл. грант ылбыттар, онтуларыгар МТЗ-82 тыраахтардаммыттар, 7 сүөһүнү, сүөһүлэрин эһэр дьонтон атыылаһан эбиммиттэр. Ол иннинэ 23 сүөһү сиир отун кэргэнэ мото-хотуурунан охсоро үһү. Ону сэргэ кэргэнэ дьоҥҥо оттоһон, хамнас суотугар от ылан, ынахтарын, сылгыларын кыстыгы туораталлар эбит. Дуойканан ыыллар. Бастаан утаа Арассыыйа оҥоһуга “Фермер” диэн дуойканы ылбыта, “ыһыытаан-хаһыытаан”, арыыта-сыата бычалыйан, соччото суох үһү. Онто уот хамсааһыныгар умайан хаалан, былырыын 60-ча тыһ. сыаналаах икки ынаҕы тэҥинэн ыыр Турция оҥоһуга дуойканы ылан абыраммыттарын кэпсиир. Били, биэс сааһыттан ииппит балта билигин улаатан, идэ ылан, кэргэннэнэн кини хаһаайыстыбатыгар төһүү үлэһит буола сылдьар, 24 сааһыгар барда диир. Сардаана бэйэтэ – билигин 37-тигэр сылдьар эдэр пиэмэр.

Дьэ, ити курдук Сардаана бэрт бэһиэлэй кэпсээннээх бааһынай буолан биэрдэ. Илэ истэргит буоллар, быдан күлүүлээх буолуо этэ. Аны бааһынайбыт өссө биир дьиктилээх: кыһынын сарсыарда уутун тото-хана утуйан баран, 11 ч тахсарын, киэһэ биир оччоҕо – 23 ч. тахсан, сүөһүлэрин аһатар, салгыы ... уулата илдьэр үһү. Сайын үүт туттарар буолан, эрдэлиир эбит. Аны, биэтин бастакы биэлэрин атыыр оҕотун ат гынан, ыҥыырдаан билиҥҥэ диэри илдьэ сылдьаллар. “Суорҕан быраҕан баран, олордон кэбиһэрбит” диир. Аймахтарын, дэриэбинэ оҕолорун хатааһылатарын кэпсиир. Оҕо эрдэҕиттэн оҕо үлбүрүйэ үөрэммит сылгыта олус сымнаҕас үһү. Онто илин атаҕын уунан дорооболоһорун, сыллаһарын ымманыйа кэпсиир. Сүөһүлэрин, сылгыларын оҕо курдук бэрт истиҥник ахтыталыыр. Бу буоллаҕа, арааһа, – киһи бэйэтэ баҕарар дьарыгар ылсан, үлэ оҥостон дохуот киллэринэн дьоллоноро диэн.

Татьяна Захаров-ЛОҺУУРА.