Аркадий Михайлович Алексеев 59 сыл бииргэ олорбут холоонноох доҕоро, тапталлаах кэргэнэ, оҕолорун ийэтэ Агния Абрамовната суох буолбута бу дьыл алтынньы 9 күнүгэр төгүрүк сыла буолар. Кини үөрэхтээһин бэтэрээнэ, 44 сыл ХИФУ-га (СГУ) үлэлээбит преподаватель, дассыан, учуонай, биллэр уопсастыбанньык. Өр сылларга Дьокуускай куорат дьахталларын сэбиэтин салайан кэлбитэ. Эмиэ биир үлэ диэн баран, муннукка ытаабыт туруу үлэһит киһи. Аркадий Михайловичтан тапталлаах кэргэнин туһунан кэпсииригэр, ахтан ааһарыгар көрдөстүбүт.
– Аркадий Михайлович, бу сыл устата күндү киһигин санаабатах күнүҥ диэн суоҕа буолуо. Оччотооҕу эдэр кэмҥитин санаан кэллэххэ... Хайдах билистигит этэй?
– Мин урут оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан кыыс диэки букатын хайыһан көрбөт уол этим. Тоҕо эбитэ буолла, харахтарын да хатыыр кыргыттарга кыһаллыбат этим. Солом суоҕа бэрдиттэн эбитэ дуу... Дьэ, дьиибэ... Атын уолаттар кыргыттары кытары оонньоһоллорун, саппыысканан суруйсалларын билэ-көрө сылдьар этим да буоллар, төрүт тардыспат этим. Оскуоланы бүтэрэн баран, “Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” диэн дэбииһинэн Майа орто оскуолатыгар үлэлии хаалбытым. Ити 1957 сыллаахха. Онтон Томтор диэн успуорт саалата суох быыкаа бөһүөлэккэ анаабыттара. Онно Гольдман Раиса диэн исписэлиис быһыытынан үлэлээбитэ. Эдэр ыччат көхпүт сүрдээх. Биирдэ куоракка спартакиадаҕа бардыбыт. Раиса оскуолаҕа үөрэнэр балтын илдьэ кэлбит. Бары оскуолаҕа түһэ сытабыт, киэһэ оскуолабытыгар биир даҕаны киһи суох. Ким пааркаҕа, ким үҥкүүгэ, ким киинэҕэ барыталаан хааллылар. Раиса балтын миэхэ хаалларан баран, биир уолу кытары сибидээнньэҕэ барда. Мин ол “көрө” хаалбыт оскуолам оҕотун кытары пааркаҕа бардыбыт. Кыыһым соччо саҥата суох. “Аага диэммин...” – диэтэ. Куораты көрдөрөр сыаллаах паарканан, Күөх Хонуунан эргийдибит. Соннук билсэн бүттүбүт. Аага оччолорго 16 саастаах, мин 19 саастаахпын. Онтон икки сыл буолан баран этэ дуу, Раиса, Анатолий Гольдманнары Майаҕа Манчаары кулуубугар көрсө түстүм. Били балтыларын илдьэ сылдьаллар. Кыыспыт улааппыт, тупсубут, хап-хара, хоп-хойуу баттахтаах. Аны мин сөбүлүү көрдүм. Кинилэр дьиэлэригэр баран чэйдээтибит. Эмиэ улаханнык кэпсэппэтибит, онон бүттэ. Эһиилигэр ол кыыспыттан сурук туттум, соһуйдум. Онно мин нуучча кыргыттарын кытары куодарыһарым туһунан дьикти баҕайытык суруйбут. Мин олус дьиибэргии санаатым. “Онуоха эн тугуҥ дьыалатай?!” – диэн, сөбүлээбэтэхтии хардардым. Чэ, соннук суруйсан бардыбыт.
– Оччотооҕу дьон хам-хаадьаа кэлэр кумааҕы суругунан эрэ кэпсэтэр буоллаххыт. Хаһааҥҥыттан ыкса бодоруспуккутуй?
– Кини оскуолатын бүтэрэн Иркутскайга бастакы кууруска үөрэнэ сылдьар. Мин Москубаҕа саҥа киирбитим. Аагабын кытта сол да суруйса сылдьабыт. Биирдэ Москубаҕа каникулга кэлиэхпин баҕарабын диэн биллэрдэ. “Чэ, кэл...” – диэн ыҥырдым. Кыргыттарга түһэриэм диэн эрдэттэн кэпсэттим. Бэйэм уопсайбар туора киһини киллэрбэттэр. Кэлбитигэр Москуба устун күүлэйдэттим, “Пекин” эрэстэрээҥҥэ аһаатыбыт, Улахан тыйаатырга, Чайковскай саалатыгар, зоопаркаҕа сырытыннардым. Кыыһым Москубаны сөбүлээн, аны барыан төрүт баҕарбата. Уонча күммүт биллибэккэ ааһан хаалбыта. Иккис кууруһу бүтэрэн баран, Аага дойдутугар – Үөһээ Бүлүүгэ барда. Суругунан: “Манна мин дьоммор кэлэ сылдьыаҥ үһү, билсиэхтэрин баҕараллар”, – диэтэ. Мин эмиэ соһуйдум, дьоммор эттим. Ийэм төрүт сөбүлээбэтэ уонна: “Мээнэ ыҥырбатахтара буолуо, холбооттоору гыннахтара. Кыыһыҥ сотору оҕолонуо, оччоҕо иккиэн үөрэҕэ суох хаалаҕыт. Барыма!” – диэтэ. Аҕам “бар” диэх курдук этэр. Мин бэйэм барыахпын баҕарарым сүр эрээри, ийэм этэрин өйдөөтүм.
– Ийэҥ кытаанахтык эппит эбит ээ... Ол гынан билсиһэ, күтүөттүү бардыҥ дуу?
– Айан бөҕөнү айаннаан хаһан даҕаны үктэммэтэх сирбэр тиийдим. Сарсыарда 5 чааска Гольдманнар дьиэлэригэр тиийдим. Арай кэлииккэлэрэ хатыылаах, онон-манан өҥөҥнүү сатаатым. Олбуор үөһэ ойон тахсан өҥөйбүтүм, биир киһи саппыкынан сылабаарын күөттүү сылдьар. Мин хаһыытаан ыйыттым. Киһим ол-бу диэки көрүтэлиир, олбуор үөһэ киһини көрөн соһуйда, туох күлүгээнэ кэллэ диэтэ быһыылаах. Ааппын-суолбун, хантан, туохха кэлбиппин эппитим кэннэ, дьэ, олбуорун иһигэр киллэрдэ. Аага утуйа сытар диэн буолла. Кыыһым күүлэҕэ утуйа сытар эбит, нэһиилэ турда, миигин көрөн баран кыбыһынна аҕай. Сотору бары туран күө-дьаа буоллулар. Ийэлэрэ тыҥа араага буолан күнэ ааҕылла сытар эбит. Киэһэ ыалларын – Сэмэн Руфовтааҕы ыҥыран киллэрдилэр. 15 хас киһи буоллулар, “билсиһиинэн” диэн кыра бырааһынньык остуолун тартылар. Онтон кулуупка биэчэр буолла. Мин онно байааннаатым, ыллаатым. Мустубут дьон сөҕүү-махтайыы буоллулар. 22-23 сааспар – оту-маһы тардыалыы сылдьар кэммэр – уола хаан буоллаҕым. Аны стадиоҥҥа эрчиллэрбин көрөн эмиэ соһуйдулар: Туох сүрдээх киһитэ кэлбитэй...” – диэн көрүү-истии бөҕө буоллулар. Киэһэ аҕата күүлэҕэ кыыскын кытары утуйар инигин”, – диэтэ. Мин били ийэм эппитин өйдүү биэрэн сөбүлэспэтим. “Сиргэ да утуйуом”, – диэтим. Онтон сарсыныгар ийэтэ ыҥыран ылла уонна: “Бэрт иитиилээх оҕо эбиккин. Мин эйигин аны көрөрүм биллибэт, бараары сытар киһибин. Биһиги кыыспыт эйиэхэ эрэллээх доҕор буолуоҕа, илдьэ бардаргын кэмсиниэҥ суоҕа. Ол эрээри атааҕа бэрт буолан, бэлэмҥэ иитиллибит оҕо, ас эҥин астаабат, онтунан эрэ эрэйдиэҕэ”, – диэтэ. Мин хайдах эрэ буолан хааллым, өлөөрү сытар киһиэхэ кыайан аккаастаабатым. “Кыайан атаарар кыаҕым суох, онон өрүһүнэн устаргытыгар мин түннүгүм аннынан ааһаарыҥ, кыыспын көрөн хаалыым”, – диэн көрдөстө. Соннук Аагабын илдьэ барар буоллум.
– Оттон бэйэҥ дьонуҥ туох диэтилэр?!
– Ийэм төрүт сөбүлээбэтэ. Эдьиийим эмиэ: “Миигин быһа түстүҥ...” – диэтэ. Илдьэ тиийбитим кэннэ, сөбүлэһэллэригэр эрэ тиийэр буоллахтара, атырдьах ыйын 21 күнүгэр Майаҕа 200 киһилээх ыччат сыбаайбатын тэрийбиппит. Мэҥэҕэ суох бааһынай кырасаабыссатын аҕалбыт диэн биир дойдулаахтарым көрүү-истии бөҕө. “Тыый, туох айылаах кырасыабай дьүһүннээҕий...” саҥа аллайбыт дьон кытары бааллар. Эһиилигэр бастакы уолбут төрөөбүтэ. Туох баарынан өйдөһөн, өйөһөн 59 сыл бииргэ олорбуппут. Икки уоллаахпыт, биэс сиэннээхпит. Быйыл “бриллиантовай” сыбаайбабыт буолуохтааҕа. Агния Абрамовна 80 сааһа буолуо 31 хонук иннинэ бараахтаабыта.
– Хотуннаах кийиит төһө тапсыбыттарай?
– Мин ийэм кийиитин тута сөбүлээбитэ. “Ол-бу буола сылдьаайаҕын эрэ, нохоо... Итинник кыыһы уонна көрсүөҥ суоҕа...” – диэбиттээҕэ. Наһаа тапсыбыттара. Агния бэйэтэ даҕаны дьону кытары наһаа үчүгэйдик ис дууһатыттан тапсан кэпсэтэр, туохтарын барытын токкоолоһор. Кэпсэтэри дьэ сатыыр. Онон кимиэхэ баҕарар тута сөбүлэтэр. Бэйэтин кийииттэрин эмиэ тута ылыммыта.
– Аркадий Михайлович, эн бэйэҥ сахаҕа көстүүлээх киһигин. Дьахтар аймах болҕомтотун тарпыт буолуохтааххын. Айар үлэҥ даҕаны оннукка тиэрдиэн сөп. Кэргэниҥ төһө күнүүлүүр этэй? Аһаҕастык кэпсиириҥ буоллар.
– Дьэ, ити чааһыгар олус кытаанах уонна муударай көрүүлээх дьахтар этэ. Биирдэ даҕаны сирэй-харах анньыбатаҕа, туох даҕаны диэн күнүүлүүр сэмэлиир саҥаны таһаарбатаҕа. Мин бииртэн биир ырыаны суруйан, балай эмэ биллэн барбытым. Кэлии-барыы, кэнсиэр кэннэ баҥкыат эҥин. Арай биирдэ маннык диэбиттээҕэ: “Эн билигин биллэр киһигин. Бэйэҥ да дьахтар болҕомтотун тардар көрүҥнээххин, ыллыыгын. Син биир дьахталлар тулутуохтара суоҕа... Доруобай эр киһи, баҕар, туора хаамыаҥ, ол эрээри мин ону билиэ суохтаахпын! Билиэм даҕаны бүтэбит!” – диэн, мас-таас курдук кыбыс-кытаанахтык этэн кэбистэ. Мин, хаһан даҕаны “туора” хаампатах киһи, наһаа соһуйа иһиттим. Ол-бу араас сураҕы истэр буоллаҕа дии. Бэл, Алексей Егоровы мин уолум диэн кэпсииллэр этэ... Киһи да күлэр. “Ону туох диибиний?” диэн кэргэммиттэн ыйыппыппын: “Баҕар, буолуо ээ диэ”, – диэн сүбэлээтэ. Биирдэ Тыымпыга бара сылдьан, Алексей дьонугар сылдьыбыппыт. Аҕата улахан уҥуохтаах саҥалаах-иҥэлээх киһи этэ. Ийэтэ саҥата суох сэмэй баҕайы чүөчэ. Ол киирэн дьээбэлэнэн: “Хайа, биллиҥ дуо?!” – диэн ийэтигэр чугаһаан ыйыттым. Дьонум күлсэллэр, оннук сурах кинилэр да кулгаахтарыгар тиийдэҕэ дии. Алексей ийэтэ миигиттэн тоҕус сыл аҕа. Ол кэннэ аны Суворова Маргаританы кытары ханна эрэ көспүт үһү, Раиса Захарованы кытары бииргэлэһэллэр диэн сурах, кэпсэл хара баһаам буоллаҕа.
– Эн ырыа айаргын төһө сэҥээрэр этэй?
– Сэҥээрээччи, биһирээччи эрээри кини эстраданы төрүт сөбүлээбэт. Кини дьэ кылаассыканы, операны сөбүлээн истээччи. Дьэ, оннук кэнсиэргэ барар. Биирдэ араадьыйа истэ олорон мин ханнык эрэ ырыабын истибитин кэпсээтэ. Онтун аатын аны өйдөөбөт. “Ханнык эрэ ырыа, биллэр баҕайы, таптал туһунан быһыылааҕа”, – дии-дии кыбыстыбыттыы көрөр. Онтон күлсүү бөҕө буолабыт. Мин тэрээһиннээхпин, үлэһиппин сөбүлүүр этэ уонна: “Хаарыан улахан салайааччы буолуохтаах киһи хааллыҥ”, – диэччи. Үлэлиирбинэн, ситиһиибинэн, кыайыыбынан киэн туттааччы.
– Киниэхэ анаан ырыа айбытыҥ дуу?
– Биирдэ кини эмиэ итинник этэн аһарбыта. “Миэхэ биир даҕаны ырыа анаабатыҥ”, – диэн хомолтотун биллэрбитэ. Мин атын дьон хоһоонугар ырыа айар киһи, хайдах бэйиэт кимиэхэ эрэ анаабытын, киниэхэ аныамый?! Сэмэн Данилов, Бүөтүр Тобуруокап, Леонид Попов уонна да атын биллэр бэйиэттэр хоһооннорун ырыа гынан айан таһаарабын. Айарбар, хата, бэйиэттэр хайдах турукка олорон, кимиэхэ анаан суруйбуттарын билэ сатааччыбын. Бэйэм хоһоон сатаан айарым буоллар, дьэ, баһаалыста, кэргэммэр анаабыт ырыалаах буолуом этэ.
– Артыыс киһи, дьиэҕэр хонор хоноһо курдук сылдьыбытыҥ буолуо...
– Оннук буоллаҕа. Мэлдьи гостуруол, айан, кэлии-барыы. Аны киинэ устар идэлэммитим. Элбэх киинэни уһуллум. Бэл, Лабыҥкыр курдук ыраах сиргэ тиийэ сылдьыбытым. Биир даҕаны суруналыыс, эспэдииссийэ, тэлэбиидэнньэ тиийбэтэҕэ. Агния наһаа айанныырбын, биллэн турар, соччо сээн диэччитэ суох. Ол эрээри бопсубат этэ. Дьиэ-уот, оҕо иитиитэ-көрүүтэ барыта киниэхэ сүктэриллэр буоллаҕа.
– Эн дьиэҕэр-уоккар, дьиэлээхтэргэр хайдах майгылаах, сыһыаннаах киһи этигиний?
– Мин кытаанах майгылаах этим. Уолаттарбын хаһан даҕаны атаахтаппатаҕым, эр киһилии кытаанахтык ииппитим. “Оҕолоргун наһаа мөҕөҕүн...” – диэн сэмэлээччи. Билигин даҕаны толлор курдуктар. Улахан уолум кэлэр сылга 60 сааһын туолуохтаах, кырам 52-тэ. Миигин аҕам эмиэ оннук кытаанахтык ииппитэ, ол иһин эбитэ дуу, уол оҕону тараҥнатыа суохтааххын диэн өйдөбүллээхпин. Ийэлэрэ оҕолоругар наһаа сымнаҕас буолан, киниэхэ ордук чугас этилэр. Дьэ, ийэлэрин кытары аһаҕастык ол-бу кистэлэҥнэрин барытын кэпсииллэр эбит этэ. Ону ийэбит, биллэн турар, миэхэ кэпсиир. Мин ону уолаттарга эппэппин, билбэтэҕэ буолабын.
– Аркадий Михайлович, кэргэниҥ барбыта сыл буолла. 59 сыл бииргэ олорбут олоҕуҥ аргыһын сүтэрии хаһан баҕарар ыарахан буолар.
– Агния Абрамовна иннинэ кими даҕаны хаһан да таптаабатаҕым. Кини мин бастакы уонна соҕотох, бүтэһик тапталым буолар. Үйэҥ тухары бииргэ олорбут киһиҥ бардаҕына ордук суохтуур, ахтар, айманар эбиккин. Ыалдьыбытын кэннэ сылы быһа бэйэм көрбүтүм, уолаттар кэлэн көмөлөһөллөрө. Кэлин кыайбаккабыт ыксаан көрөөччүлэммиппит. Ситэри харыстаабатым дуу диэн санаа дууһабын тырыта тыытар. Саатар 80 сааһын мүччү түһүө эбитэ буолуо. Үбүлүөйүгэр 31 күн тиийбэккэ бараахтаабыта. Үчүгэй кэргэҥҥэ түбэһэн дьоллоохтук олордум, айдым-туттум. Дьыл-хонук ааһан истэҕин аайы кэргэммэр махтана саныырым күүһүрэн иһэр. Бу кэпсэтиибит Агния Абрамовна барбыта биир сылыгар ананар буоллаҕа... Алтынньы 9 күнүгэр биир сыла буолар.
– Оннук. Төһө да курус күннэр-ыйдар турдаллар, олох салҕанар буоллаҕа. Оҕолоруҥ, сиэннэриҥ тустарыгар өрөйөн-чөрөйөн биэрэҕин. Аһаҕас кэпсэтииҥ иһин махтал.
Сэһэргэстэ
Туйаара СИККИЭР.
