Эр киһиэхэ аармыйа кэккэтигэр сулууспалыыр – ытык иэһи толоруу. Эдэр уолаттар дьиэ-уот сылаас эркиниттэн олох атын усулуобуйаҕа тиийэн, ханнык да балаһыанньаҕа, ыксаллаах түгэҥҥэ бэлэмнээх буоларга ситэн-хотон, Ийэ сири көмүскүүр, Аҕа дойдуну туруулаһар кыахтаах улахан тургутугу ааһан кэлэллэр.
Бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр араас сылларга Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр сулууспалаабыт саллааттары кытта кэпсэтиибитин таһаарабыт.
Николай Егоров, Братскай, 1972-1974:
– 1971 с. оскуола кэннэ Дьоруой Дьөгүөрэп сопхуоһугар үлэлии сырыттахпына, бэбиэскэ кэлбитэ. Уус Алдан Тиит Арыы нэһилиэгиттэн бэһиэ буолан улуус киинигэр киирбиппит. Онуоха “былаан туолбут” диэн, дьиэбитигэр ыытан кэбиспиттэрэ. Мин бириэмэни сүтэрбэт курдук, военкомҥа киирэн, “Миигин, баһаалыста, аармыйаҕа ыытыҥ” диэн көрдөстүм. Ыам ыйын бырааһынньыктарын кэннэ ыҥырбыттара. Сыана үрдүгэр таһааран баттахпытын күлтүччү кырыйбыттара. Бастакы байыаннай бэлэми, хаамтарыыны ипподромҥа ааспыппыт. 1972 с. “Маяктан” 24 уол Братскай куорат таһыгар 75274 №-дээх байыаннай чааска сибээс ротатыгар түбэспиппит. Взводпутугар 25 киһиттэн 11 саха этибит: Чурапчыттан Володя Алексеев, Петя Макаров, Миша Парфенов, Максим Попов, Витя Сивцев, Уус Алдантан Толя Харитонов, Халыматтан Ганя Лаптев, Слепцов (аатын умнан кэбистим), Үөһээ Бүлүүттэн Коля Мухоплев. 6 ыйдаах анал үөрэҕи ааспыппыт. Бүтэрэрбитигэр младшай сержант аатын тэҥэ “Специалист телефонной спецаппаратуры” диэн туоһу сурук туттарбыттара. “Учебкаҕа” наһаа үчүгэйдик сылдьыбыппыт. Арай атын взвод нууччалара “сахалыы кэпсэтимэҥ” диэн бопсоллор этэ. Олус минньигэстик аһаталлара. Уочаратынан дьуһуурунайдыыр этибит: 11-12 буолан 600 киһи аһыыр остуолун бэлэмниирбит. Остолобуойу ып-ыраастык туталлара. Рота дьуһуурунайа иһиттэри илиитинэн сотон бэрэбиэркэлиирэ, арыыта үчүгэйдик барбатах буоллаҕына миискэлэри күөрэ-лаҥкы тутара, иһити саҥаттан сууйарга күһэллэрбит, ырааһы оннук ирдииллэр этэ. Аны түүннэри 6 куул хортуоппуйу илиигинэн хастыыгын, сарсыарда 4-5 чааска биирдэ бүтэрээччибит. Нэдиэлэ көтө-көтө баанньыктанар этибит.
Үөрэх кэннэ барыбытын араас чааска ыыталаабыттара. Мин, Коля Мухоплев уонна телеграфист Андрей Тайшин буолан Кяхта-3 куоракка сибээс ротатыгар түбэспиппит. Астан, таҥастан саҕалаан олох атын усулуобуйаҕа киирбиппит. Манна кэлэн “салаага”, “молодуой”, “хочуол”, “диэмбэл” диэн тугун билбиппит, саллааттар нэрээккэ түбэһэллэрин көрбүппүт. “Хочуоллартан”, “диэмбэллэртэн” атаҕастанар да түгэннэрбит бааллара. Оччолорго аармыйаҕа ол барыта буолуохтааҕын курдук этэ.
Кяхтаҕа суоппардар чаастарыгар Майаттан Сеня Широких уонна Хаҥалас уолаттара бааллара, кинилэргэ күүлэйдии барарым. Арай биирдэ, күһүн хортуоппуй хостоммутун кэннэ, суоппар уолаттарбыт икки куулу КПП муостатын анныгар кистээн кэбиспиттэр. Ону сөп буола-буола мырааҥҥа тахсан, буһаран сиир этибит. Аска сибиинньэ сыатын тутталлара, дьэ, ол арыыга хортуоппуйу луугу кытта сырылаччы ыһаарылаатахха, амтана наһаа да минньигэс буолара! Билиҥҥэ диэри оннук ыһаарыламмыт хортуоппуйу сии иликпин. Саха уолаттара ол курдук кистэлэҥ аһылыкпытын ким да билбэтэҕэ.
Сибээскэ үлэлиир буоламмыт, чааспытыттан 24 км ыраах эбийиэккэ бункердарга илдьэллэрэ. Мин бункербар ЛАЦ (линейнэй-автоматическай сыах), кыра хоско икки М-60 коммутатордар, түгэх, үлэлээбит хоспор, кистэлэҥҥэ тутар аппаратуралара баара. Үстүү күн буола-буола кэлэн хонор этибит. Муус устар 23 күнүгэр биир оннук дьуһуурустубаттан Улан-Удэ тыраассатыгар тахсан иһэн, уу хаһыллыбыт дьааматыгар түспүппүт, массыына илин муоһа иннигэр сүүрэн хаалбыта. Ол күн суоппарбыт итирик этэ. Бэйэ-бэйэбитигэр түһэммит, эчэйии бөҕөнү ылбыппыт. Мин тааһым уҥуоҕа тостубута. Санбакка 56 хонук тэллэххэ сыппытым. Дьиэбэр от ыйын саҥатыгар биирдэ кэлбитим.
Мин билигин аармыйатааҕы кэммин олус үчүгэйдик саныыбын. Сири, дойдуну көрдөҕүм, араас омук уолаттарын кытта алтыстаҕым, элбэххэ үөрэннэҕим. Дойду ахтылҕанын, ийэ, аҕа, бииргэ төрөөбүттэр күндүлэрин онно билбитим. Икки сыл устата суругу кыайа суруйбутум. Аармыйаҕа сурук тутартан ордук дьол суоҕа. Биһиги кэммитигэр сулууспалыыр чиэс-бочуот буолара. Биир эмэ уол доруобуйатынан сыыйылыннаҕына, туга эрэ итэҕэс курдук сананара. Уонна урут ботуруйуоттуу иитии наһаа күүстээх эбит, хас биирдии киһи “Ийэ дойдуга иэспин төлөөн кэлиэхтээхпин” диэн өйдөбүллээҕэ. Аармыйаттан кэлэн баран, сибээс идэтин сөбүлээммин, үөрэнэн, 31 сыл устата сибээс тэрилтэтигэр үтүө суобастаахтык үлэлээбитим.
Алексей Семёнов, Комсомольск-на-Амуре, 2008-2009:
– Мин аармыйаҕа барар санаам соччо суоҕа, чиэһинэйдик эттэххэ, була сатыы-сатыы ыарыы көрдөөммүн, балыыһаҕа киирэн куотуна сатаабытым. Ол кэмҥэ, 2008 сыллаахха, Саха тэлэбиидэнньэтин Үөһээ Бүлүүтээҕи филиалыгар саҥа үлэлээн эрэр этим. Мэдиссиинэ көрүүтүн ааһан баран, хамыһаарга киирбиппэр: “Үрдүк үөрэхтээх киһи, аармыйаҕа хайаан да сулууспалыаххын наада. Уһук Илин эрэгийиэннээҕи хаһыатыгар кэрэспэдьиэн тиийбэт үһү”, – диэн, дьээбэлиир икки ардынан медкиниискэбэр “годен” диэн илии баттаан кэбиспитэ. Кырдьык-хордьук, барыта киинэ курдук этэ. Сөмөлүөккэ десантниктары курдук сүүрүүнэн киллэрбиттэрэ. Хабаровскай кыраайга Комсомольск-на-Амуре тимир суол байыаннай чааһыгар 11892 чааска, 25-с батальоҥҥа “Мостовая” ротаҕа түбэспитим. “Сержаннар орон тимиринэн, олоппоһунан саайаллар” диэни эрдэ истэр этибит. Хаһаарымаҕа киирэн баран, орон туорайдарын тардыалаан көрбүппүт, кырдьык, элбэх орон тимирэ туллар этэ. Ол да буоллар биһиги саҕана “дедовщина” соччо суоҕа, арыый да бириэмэ уларыйар кэмэ быһыылааҕа. Бастакы 3 ый хайдах ааспытын өйдөөбөккө да хаалбытым. “Учебкаҕа” олох бокуой биэрбэттэр этэ. “Отбой” диэни истээт, саҥардыы харахпын симэн истэхпинэ “подъем” буолааччы. Биирдэ дьуһуурунайдыы сылдьаммын, эбиэт кэмигэр нуктаан ылбытым. Эмискэ хаһыытаабыттарыгар, үөрэммиччэ, ойон тураат, сүүрүөх буолбутум атахтарым “утуйан” хаалбыттар этэ, мастыы сууллан түспүтүм. Уолаттар эмиэ “дневальнайга” туран, нуктаан муннуларын тоҕо түһээччилэр. Киһи ол курдук хас хардыытын аайы утуйа сылдьар буолара. Арай аһылыктара оһуобай этэ. “Сибиинньэ аһын сиэтиэхтэрэ” диэн куттаабыттара, кыһыл балыкка, сымнаҕас эккэ тиийэ, сымыыт, кофе биэрэллэрэ. Арыылаах килиэптэрэ минньигэс да буолара. Сулууспа кэмигэр биирдэ да санчааска киирбэтэҕим, госпитальга сыппатаҕым. Диэмбэл буолуо 100 хонук иннинэ биир эмэ саҥа киһини саллаат оҥостоҕун. Пуормаҕын сууйар, тигэрин тигэр, таҥаскын бэрээдэктиир. Оттон эн кинини көрө-истэ сылдьаҕын уонна арыыгыттан бэрсэҕин. Аармыйаҕа арыы саҕа күндү суох. Минньигэс ас олох тиийбэт этэ. Табахтаабат дьоҥҥо кэмпиэт биэрэллэрэ, дьэ, онтон көрдөһүү-ааттаһыы буолара. Кыратык харчыланныбыт эрэ, сгущенкаҕа бэчиэнньэни мэһийэн, “Медовайга” майгынныыр туорт оҥостон сиирбит.
Замполит айар дьоҕурдаах уолаттары мунньан ыллатааччы. Биирдэ кэнсиэргэ кыттан турабын, гитаранан Витас “Мама” ырыатын толорбутум. Уолаттар Үөһээ Бүлүү Байанаайаптарын ырыаларын олус сөбүлээн ыллатааччылар. Өссө биир өйдөөн хаалбыт түгэним – субуота ахсын ПХД диэн буолара, эбиэккэ диэри хаһаарыманы мыылалыы-мыылалыы суокканан сууйабыт, ол кэннэ киинэ көрдөрөллөр. Онтубут да – “Грозовые ворота”. Аны, кыһалҕатын оҥорон, DVD-плеер кыайан эрийтэрбэт буолбут этэ, онон, хас сырыы ахсын “Грозовые ворота” бастакы сиэрийэтиттэн көстөн барара. Иккис сиэрийэтин көрөн эрдэхпитинэ, бириэмэбит бүтэн хаалара. Ол курдук, киинэ бастакы икки сиэрийэтин сылы быһа көрө сатаабыппыт. Бүтэһигэр тылын нойосуус билэр буолбуппут. Дьэ, киинэни тиһэҕэр тиэрдэр баҕа улахана диэн онно баара.
Аармыйаҕа бараары сылдьар уолаттарга сүбэлиэхпин баҕарабын. Бастаан аҥкыата толортороллор. Ол аата, буочаргын көрөллөр. Үчүгэй буочардаах уолаттарга күнүстэри-түүннэри кэниспиэк бөҕөтүн оҥорторор этилэр. Онон, кыһалла-кыһалла суруйар сэрэхтээх.
Мин, били, бастаан аармыйаттан куотуммут санаам уларыйан кэлбитэ, эр киһи саллаат пуорматын кэтэн, байыаннай бэлэми ааһыахтаах диэн бигэ санаалаахпын.
Стас Цыпандин, Хабаровскай, 2021-2022:
– Аармыйаҕа барартан үгүс уол куотунар буолуохтаах, мин даҕаны онтон туора турбатаҕым, кырдьыга, саспытым. Онтон “федеральнай ирдэбилгэ биллэриэхпит” диэбиттэригэр, хайыамый, үрүсээкпин сүкпүтүнэн байаҥкамаакка тиийдэҕим дии. ВДВ-га баҕарбытым эрээри, хараҕым мөлтөх буолан, өрөмүөннүүр, эвакуациялыыр 3-с салааҕа түбэспитим. Хабаровскай таһыгар Красная Речка диэн оройуоҥҥа 36871 байыаннай чааска этэҥҥэ сулууспалаан бу соторутааҕыта эрэ дьиэбэр кэллим.
Ротаҕа 30 “срочник” этибит, нууччалартан ураты 2 саха, 4 тува, 2 дагестанец бааллара. Тиийээт да, эдэр байыас кууруһун ааспыппыт. Ол кэннэ сулууспа саҕаламмыта. Мин кэнсэлээрийэҕэ тиэхиньикэ мотуорун, уматык матырыйаалын бэлиэтиир отчуот оҥорор, хаһаарыма туругун көрөр, ыскылаакка таҥас таһар этим. Сулууспалыы сырыттахпытына, Украинаҕа байыаннай эпэрээссийэ саҕаламмытыгар аптамаатынан ытыы бэлэмин күүһүрдүбүттэрэ, физическэй дьарыгы биллэ элбэппиттэрэ. Ол эрээри “сайыҥҥы ыҥырыыга кэлбит дьон барбаттар” диэн буолбута. Байыаннай дьайыыларга ыытыахтара диэн куттал кимиэхэ да суоҕа, бары бэлэм этибит.
Сулууспа туһунан кэпсиир буоллахха, кыттыһан гитара ылбыппыт, түүн иккигэ диэри оонньооччубут, ол түгэннэрбитин өрүү ахта-саныы сылдьарым буолуо. Наһаа үчүгэйдик олорорбут. Материальнай-техническэй база чааска үчүгэй этэ. Таҥас сууйтарар массыына баара, субуота ахсын утуйар таҥаспытын уларытар этилэр, ол эрээри баанньык суоҕа. Саамай наадалаах таҥас наскы эбит. Кытаанах саптан өрүллүбүт хап-халыҥ наскы биэрэллэрэ, сүүстэ да сууй, сыта да ааспата, хатыччы хатан хаалара, “караси”, “сухари” диир этибит. Онон, үс мөһөөхтүүгэ 10-ча паара наскы ылан, ыйы быһа холкутук сылдьыахха сөбө. Успуорт саалатыгар сарсыарда ахсын дьарыктанар этим. Кэнникинэн мойуор саала күлүүһүн көҥүл биэрэр буолбута. Физическэй дьарыгы үрдүк таһымҥа туттарбытым. “Воин - спортсмен отличник” диэн дастабырыанньа туттарбыттара. Дьиэбитигэр кэлэрбитигэр саҥа таҥас биэрбиттэрэ. Биир куһаҕана диэн, аһаталлара дьаабы: хатан хаалбыт перловка, тиэстэ курдук мааннай хааһы. Маҕаһыынтан эрэ булан-талан аһаатахха-сиэтэххэ табыллара. Ый аайы каартабытыгар 2200 солк. түһэр этэ, онон ас-үөл ылынарбыт. Төлөпүөн чааска көҥүллэммэт. Өрөбүллэргэ эрэ биэрэллэр. Саамай күүскэ үчүгэй аһылыкпын, көҥүлбүн суохтаатаҕым буолуо. Биллэн турар, дьоммун олус аҕынным.
Аармыйа миэхэ биэрбитэ диэн – лиидэр хаачыстыбам сайынна, “дьону салайыахпын, хамсатыахпын сөп эбит” диэн санааҕа кэллим. Бэйэбэр эрэлим улаатта. Биир сылбын куоттарбыт курдукпун эрээри, сулууспа диэн туһалаах эбит, эр киһи буолан баран, аармыйа олоҕун этинэн-хаанынан билиэхтээх. Тус бэйэм кимиэхэ да баттаппакка, сэнэппэккэ, чиэстээхтик сулууспалаан, ытык иэспин толорон кэллим.
Айаана Ларионова.
