Тоҕус тыыннаах ордубуттар ортолоругар баара

Кыайыы күнүн иннинэ Дьокуускайга олорор бэтэрээннэр испииһэктэрин туппуппут. Баара эрэ 19 киһи хаалбыт... Олор ортолоругар билэр ааппын көрөн, бэтэрээн чугас дьонугар эрийбиппэр, кэпсэтэр кыаҕа суоҕун эттилэр. Уоттаах сэрии толоонуттан тыыннаах эргиллэн, эйэлээх олоххо олорор, айар-тутар дьолу билбит ытык кырдьаҕас, худуоһунньук-буойун, Арассыыйа Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ П.Т. Карсанаев бу сайын 99 сааһын туолар. Кини оҕолоро тиксэрбит матырыйаалларынан бэтэрээн олоҕун суолун эһиэхэ сырдатыым.

Пётр Терентьевич Карсанаев Чурапчы улууһун уһук сытар Арыылаах нэһилиэгиттэн төрүттээх. Кытаанах орто оскуолатын бүтэрэн, Дьокуускайдааҕы гимназияҕа үөрэнэ сырыттаҕына, 1943 с. аармыйаҕа ыҥырбыттар.

“Сэриигэ биэс бииргэ төрөөбүттэр араас сылга утуу-субуу барбыппыт. Онтон миигин кытта Никиталаах Афанасий төннүбүттэрэ. Филипп үлэ боруонугар өлбүтэ, Серафим сураҕа суох сүппүтэ. Аҕабыт оччолорго – 70-ча, ийэбит 60-ча саастаахтара.

Куоракка үөрэнэ сылдьан, ийэлээх аҕабын көрсүбэккэ эрэ, бэбиэскэнэн суhаллык хомунан барбытым. Боруоҥҥа Өлүөнэ өрүс устун "Москва" диэн сүдү улахан пассажирскай, маhынан оттуллар борохуотунан тиэйэн илдьибиттэрэ. Сир-дойду силигилээн, күөҕүнэн долгуйан турар кэмэ этэ. Салгыы Ангара өрүhүнэн Иркутскай куоракка тиийэн, ый курдук мас собуотугар үлэлээбиппит. Аармыйаҕа диэн, биир эшелон аты Украинаҕа илдьибиппит. “Чугуев” диэн ыстаансыйаҕа маһы соҕотуопкалааһыҥҥа үлэлэппиттэрэ. Бастаан тиийиибитигэр куораттар, дьиэ-уот, пуойастар урусхалланан сыталлара дьулаан көстүү этэ. Фронтан чугас этибит“, – диэн бэтэрээн ол кэми ахтар.

Уот кутааҕа уһаарыллыы

Итинтэн салгыы Пётр Карсанаев тылланан, сэриилэһэр аармыйаҕа кыттыспыта. 1943 с. сайыныгар Украина тыылы хааччыйар КЭЧ (квартирно-эксплуатационная часть) састаабыгар киирэн, 188-с саппаас стрелковай пуолкаҕа сулууспалаабыта. Харьков аннынааҕы сэриигэ кыттыбыта. Бэтэрээн ахтыытын салгыы ааҕыаҕыҥ.

– Аара айаннаан иhэн, биир умайбыт дэриэбинэҕэ тохтоон, аһылыкпытын кэтэhэ турдахпытына, ньиэмэс сөмөлүөтэ буомбалаабыта. Сөмөлүөт үрдүбүтүнэн эргийэн ааһыытыгар ытаары бинтиэпкэбин сулбу тардан ылбыппар, хамандыырым саабын умса охсон кэбиспитэ. Сөмөлүөт сыалыгар тиийбэккэ, ыраах хонууга эстэн, сири өрө дьигиhиппитэ. Ити – өстөөх сэриитин сэбин бастакы көрүүм этэ.

Түүн биир дэриэбинэҕэ тохтоон, утуйа сытан, дьиэ, сир дьигиhийэриттэн уhуктан кэлбитим. Ньиэмэстэр буусканан ытыалыыллар эбит. Ыраах эhиннэр да, бу баар курдуга. Ыарахан сэнэрээт көтөн иhиирэр тыаhа салыннарара. Киhи уйулҕатын супту оборон ылар курдуга. Ити түүнү быhа ытыалаабыттара да, биhиги бойобуой чааспытыгар өлүү тахсыбатаҕа. Ыппыт сэнэрээттэрэ сороҕо эстибэккэ, сиргэ дьөлө түhэллэрэ. Аара көрдөххө, сэрии буола турар сирэ ыраах саҕахха өрт уотун курдук өрүкүйэн көстөрө. Инники кирбиигэ кэлбиппит, дьэ, биллибитэ. Бойобуой куукунабыт сэнэрээккэ таптаран, күөрэ-лаҥкы буолан сытара. Биhиги иннибитинэ улахан сэрии буолан ааспыт этэ.

Киэhэ борук-сорукка биир сиргэ эрдэ хаhыллыбыт бэлэм траншеяҕа тохтоппуттара. Тыа быыhыгар дьиэлэр барыhан көстөллөрө. “Ньиэмэстэр бааллар” диэбиттэрэ. Түүнү быhа манаhан көрбүппүт да: им-ньим, хабыс-хараҥа. Ол дойдуга түүнэ хараҥа, икки миэтэрэттэн ырааҕы көрбөккүн. Халлаан сырдаабытыгар көрбүппүт – харах ыларынан хортуоппуй сирэ эбит. Нөҥүө өттүгэр дэриэбинэ эҥээрэ күлүгүрэн көстөр. Борук-сорук буолуута биhиги минометчиктарынан кыратык ытыалаан баран, тохтообуттара. Ньиэмэстэр алта уостаах минометтарынан хардарбыттара кэтэхпитигэр дэлбэритэ тэппитэ. Күн тахсыыта аттынааҕы траншеяттан биир саллаат тахсан, хочулуоктаах баран иhэн, эмискэ буулдьаҕа таптаран, өлөн түспүтэ. Биир киhи олоҕо бүттэҕэ ити. Ол – ньиэмэс сынаайпарын “үлэтэ” этэ.

Ити курдук, сатыы хааман, сэрии хонуутугар тиийбиппит. Сүгэhэрбит олус ыарахана. Илии бүлүмүөтүн икки диискэтэ, бойобуой бинтиэпкэ, сүүhүнэн ааҕыллар ботуруон, тааҥканы уматар икки кыранаата, хочулуок, бойобуой күрдьэх, суухара, туустаах балык, синиэл — барыта холбоон 30-ча киилэҕэ чугаhыыра. Ону барытын саллаат сүгэн, устуруойтан хаалбакка, кумах, бадараан устун айанныыра. Аны санаатахха, эдэрбит бэрт буолан тулуйдахпыт. Оннук айаннаан, Дон өрүс Донецкай диэн салаатыгар тиийбиппит. Аhаппакка да, тута туоратан киирэн барбыттара. Муоста да, оҥочо да суоҕа. Ким харбаан, ким өрүhү туора боробулуоха тардыллыбытын устун тутуhан, туораан киирэн барбыппыт. Өрүhү ортолоон истэхпитинэ, ньиэмэстэр, нөҥүө өттүттэн уот холоругу төлө тарпыт курдук, үрдүбүтүгэр үөhэттэн таҥнары ытыалаан киирэн барбыттара. Элбэх киhи өрүскэ тимирбитэ... Өрүс салаатыгар хаайтара сытар саллааттары сөмөлүөтүнэн, ыраах ытар буусканан, бүлүмүөтүнэн, аптамаатынан күнү быhа тохтоло суох сэриилээбиттэрэ. Киэhэ хараҥаҕа төттөрү хомуллан тахсыыбытыгар тохсуо эрэ хаалбыт этибит. Уоннааҕылар сэрии толоонугар кыргыллыбыттара. Маҥнай киирэрбитигэр 900 этибит быhыылааҕа. Ити үлүгэртэн тыыннаах ордубуппун сөҕөбүн эрэ.

Ытыспар толору эти харбаан ылбытым

Пётр Терентьевич ити сыл атырдьах ыйыгар төбөтүгэр уонна санныгар бааһырбыта. Өрүhү туорааhыҥҥа маҥнайгы нүөмэрдээх бүлүмүөтчүгэ сэнэрээккэ табыллан өлбүтэ. Бэйэтэ сэнэрээт тоҕо тэбэн таhаарбыт буоругар көмүллэн хаалбыт эбит. Ол кэнниттэн балачча өр өй-мэй сылдьыбыта. Өрүhү туорааhын кэнниттэн сынньаммакка, илийбит синиэллэрин куурдубакка да, халлаан сырдыыта эбии кэлбит күүскэ кыттыһан, эмиэ түүнү быhа сатыы хааман, мырааннарга тиийбиттэрэ. Аhаҕас мырааны таҥнары хамандыырдара атаакаҕа киллэрбитэ. Мырааны ортолоон эрдэхтэринэ, өстөөх күүстээх уоту аспыта.

– Тыа быыhыттан ньиэмэс бүлүмүөтчүгүн уота көстөрө. Икки бүлүмүөт кириэстии сыыйыллар буулдьата оҕуруо курдук субуллара. Мин сүүрэн иhэн, икки хатыҥ баарыгар сыстан, бинтиэпкэбинэн ол бүлүмүөтчүгү кыҥаары оҥостон эрдэхпинэ, иннибэр чугас сэнэрээт эстибитэ. Соҕотохто, мас дүлүҥүнэн охсуллубуттуу, дөйөн хаалбытым. Өйбүн төhө өр сүтэрбиппин билбэппин. Эмискэ уhуктан, олоро биэрбитим. Арай тугум да ыалдьыбат курдук. Тураары гыммытым – аҥаар хараҕым тугу да көрбөт. “Буор киирдэҕэ” диэн, ыраастаары илиибинэн туора соппутум – ытыспар толору эти харбаан ылбатым дуо?! Илиим барыта хаан-билик буолбутуттан соhуйан, дөйөн олоро түһэ баран, уҥа санныбар баар үрүсээгим быатын төлөрүтээри гыммытым – ырбаахым нөҥүө сымнаҕас сылаас биллибитэ. Эмиэ хааннаах эт эбит. Бааhырбыппын билбитим. Мыраан үөhэ эрмээн дуу, таджик дуу уола соhон таhааран эрэрин, тыа быыhыгар баар санбакка эпэрээссийэлээн тырыта-хайыта быhалларын түүл-бит курдук өйдүүбүн. Ити курдук, 1943 с. атырдьах ыйын 17 күнүн сарсыардатыгар икки сиринэн ыараханнык бааhыран, сэрии толоонуттан туораабытым. Салгыы Куйбышев, Саратов, Красноярскай куораттар байыаннай госпиталларыгар икки төгүл эпэрээссийэлэнэн, тоҕус ый устата эмтэнэн, дойдубар иккис курууппалаах инбэлиит буолан эргиллибитим.

Саллаат синиэллээх устудьуон

1945 с. Дьокуускайга ойуулуур-дьүһүннүүр училище аhыллар сураҕын истэн, саллаат синиэллээх, бачыыҥкалаах айаҥҥа туруммута. Балаҕан ыйа этэ. Уруhуйга, живописка эксээмэн туттаран, үөрэххэ киирбитэ. Орто уҥуохтаах, кыырыктыйан эрэр баттахтаах, көрсүө-сэмэй көрүҥнээх, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр худуоhунньук Пётр Петрович Романовы сөҕө-махтайа көрбүтэ. Кини уруһуйга үөрэппитэ, кылаассык-худуоhунньуктар үлэлэрин кэпсиирэ. Ити сыл Пётр Терентьевич убайыгар Никитаҕа педагогическай институт уопсайыгар хос биэрэннэр, Сэргэлээххэ дьиэлэнэн үөрэммитэ.

– Художественнай училище оччотооҕу педучилище оскуолатыгар баара. Киэhээҥҥи симиэнэҕэ үөрэнэрбит. Отуттан тахса устудьуон этибит. Сэрии кэмэ буолан, карточнай систиэмэнэн килиэп, арыы ыларбыт. Килиэппит нуормата күҥҥэ 800 г этэ. Онон, аччык аҥаардаах сылдьарбыт. Өрүс нөҥүө өттүнээҕи оҕолор дьоммутуттан көмө суоҕа да диэххэ сөп. Истипиэндьийэ сыыhынан аhаан сылдьыбыппыт. Мин аармыйаттан кэтэн кэлбит синиэлбинэн сылдьан үөрэммитим. Иккис сылбар суол техникумун уопсай дьиэтин биир улахан саалатыгар уонтан тахса оҕо бииргэ олорбуппут. Дьиэбит оhохтооҕо.

Тиhэх сылбытыгар оҕо мусукаалынай оскуолатыгар олорбуппут. Биэс сыллаах үөрэхпитин икки сиринэн көhөн, түөрт дириэктэргэ, биэс анал биридимиэккэ үөрэнэн түмүктээбиппит. Сэллик тэнийбит кэмэ этэ. Элбэх оҕо сыстыhан ыалдьыбыппыт. Мин хаарынан суунан үтүөрбүтүм. Оччотооҕу ыарыым бэлиэтэ – тыҥабар хатан хаалбыт бээтинэ – эрэнгиэҥҥэ билигин да көстөр. Бастакы кууруска 30-тан тахса оҕоттон 13 эрэ буолан бүтэрбиппит. Чурапчы оройуонугар таһаҕас таһар икки эрэ массыына баара. Туох да хаххата суох массыына сыарҕатыгар тимир буочука үрдүгэр олорон, харчы төлөөн, дойдубутугар кэлэрбит-барарбыт. Кэлин санаатахха, судаарыстыба оччотооҕу ыарахан кэмҥэ норуотун аhатан-сиэтэн, тулхадыйбат эрэли иҥэрэн, үөрэххэ, үлэҕэ турунуу күүстээҕэ. Төhө да аччык буолларбыт, киинэҕэ, тыйаатырга үөрүүнэн сылдьарбыт, субуотунньуктарга көхтөөхтүк кыттарбыт. Билиҥҥи курдук, түүн сылдьарга куттал суоҕа. Уоруу, араас түктэри быhыы баара биллибэтэ.

Эйэлээх олоххо салҕаабыт ыллыга

Уоттаах сэриини ааспыт, ол туоһутун өйүгэр-санаатыгар, этигэр-сиинигэр илдьэ сылдьар буойун ойуулуур-дьүһүннүүр училищены бүтэрэн, төрөөбүт нэһилиэгэр учууталлаабыта. Салгыы Дьокуускайдааҕы художественнай пуондаҕа толорооччу-худуоһунньугунан, Ытык Күөлгэ киэргэтээччи-худуоһунньугунан үлэлээбитэ. Д.П. Коркин аатынан успуорт интэринээт-оскуолатыгар уруһуй учууталынан үлэлээн, оҕо аймаҕы кэрэ эйгэтигэр сирдээбитэ. Лесник быһыытынан айылҕа харыстабылыгар эмиэ кылаатын киллэрбитэ. Кэлин Чурапчы аҕыс кылаастаах оскуолатыгар киэргэтээччи-худуоһунньугунан үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта.

Худуоһунньук быһыытынан эриэккэс элбэх үлэтин хас да быыстапкаҕа туруорда. Ол курдук, Кыайыы үбүлүөйдээх сылларыгар саха олоҕун-дьаһаҕын, айылҕатын, кыылын-сүөлүн, бэйэтин бойобуой сырыыларын үйэтиппит хартыыналарын быыстапкатыгар үгүс киһи сылдьыбыта. Бэтэрээн түөһүн “Бойобуой өҥөлөрүн иһин” мэтээл, Аҕа дойду Улуу сэриитин маҥнайгы истиэпэннээх уордьана, Кыайыы үбүлүөйүн мэтээллэрэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ киэргэтэллэр.

1958 сыллаахха алын кылаастар учууталлара үөрэхтээх Мария Егоровна Беляеваны көрсөн, ыал буолбуттара. Түөрт оҕону төрөтөн, элбэх сиэни, хос сиэни оҕолуур дьолломмуттара. Мария Егоровна, хомойуох иһин, 2014 сыллаахха олохтон туораан, Пётр Терентьевич олоҕун билигин оҕолорун кытта салгыыр. Карсанаевтар улахан аймах бэтэрээн кырдьаҕастааҕынан сиэрдээхтик киэн туттар, кини тэлбит суолунан дьоһуннаах, холобур буолар олоҕу олорор.

Ытыктабыллаах Пётр Терентьевич, үөлээннээҕиҥ кэриэтэ саастыы “Кыым” хаһыатын үлэһиттэриттэн, ааҕааччыларыттан Улуу Кыайыы күнүнэн итии, төлөннөөх эҕэрдэтэ тут! Кыайыы туһугар кылааккын сыаналыыбыт, албан ааккар сүгүрүйэбит!