Бу соторутааҕыта СӨ Мэдиссиинэҕэ киинин Сүрэх-тымыр киинэ үөрүүлээхтик арыллыбыта. Биһиги анаан-минээн тиийэн, бу уораҕайы көрдүбүт, билистибит. Чахчы, өрөспүүбүлүкэбит 100 сылын көрсө, киһи эрэ астыныах, киэн туттуох мэдиссиинэ аныгы киинэ баар буолбут. Бырайыагын туруорсууттан саҕалаан сүүрбүт-көппүт киһи, Киин дириэктэрэ, мэдиссиинэ билимин дуоктара Күндүл Иванович Иванову кытта көрсөн кэпсэтэбит.
– Күндүл Иванович, ыра санааҕыт туолбутунан эҕэрдэ! Биһиэхэ, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар, бу дьоһун бэлэх буолла. Дьэ, ону чопчулаан кэпсиэҥ дуо?
– Глобализация, урбанизация күүскэ баран, олохпут укулаатын, төрүт аспыт уларыйыыта Саха сирин олохтоох норуоттарын син биир ситэн кэллэ. Ол барыта дьоҥҥо охсуулаах буолла, бастатан туран, сүрэх-тымыр ыарыыта аһара тарҕанна. Европа дойдулара бу дьаҥ эпидемиятын көрсүбүттэрэ ыраатта. Оттон биһиэхэ ити 2000 сыллартан ордук күүскэ бэлиэтэннэ. Маннык ыарыыны эмтиир киин наадатын, биһиги билимҥэ чинчийиилэрбит түмүктэрэ да, ыстатыыстыка да көрдөрөрө.
Бу иннинэ даҕаны Мэдиссиинэ национальнай киинэ, РБ-2 балыыһа үлэлии олордохторо, ол онно анаан-минээн сүрэх-тымыр ыарыыларын эмтиир кардиология, неврология, нейрососудистай, о.д.а. отделениелар баар буоллахтара, кэлин Арассыыйа бырагырааматын чэрчитинэн Тымыр киинэ тэриллибитэ. Ол эрээри хас даҕаны сиринэн тарҕанан олорон үлэлиир улахан көдьүүһэ суоҕун үлэбит түмүгэ да туоһулаата: сүрэх-тымыр ыарыыларыттан өлүү 2015-2019 сылларга түһүөх курдук буолан иһэн, эмиэ өрө тахсан кэллэ. Ордук үлэлии-хамсыы сылдьар дьоҥҥо өлүү ахсаана үрдүгэ дьиксиннэрэр. Айар-тутар, күөгэйэр саастарыгар сылдьар дьон сүрэхтэрэ ыалдьан эбэтэр инсуллаан, эмискэ өлөн хаалаллара үксээтэ.
Киин биир сиргэ, Национальнай мэдиссиинэ киинин иһинэн сомоҕолоһон, ону кытта мэтэдьиичэскэй киин курдук тэриллэрэ көдьүүстээх буолара өйдөммүтэ. Улуустар, куораттар бэликилииньикэлэрин, балыыһаларын, ыарыһахтары биир сиртэн дьаһайан, салайан, консултаассыйалаан олордохпутуна, биһиги ханна ыарыһах баарын, ханна ыарахан туруктаах ыарыы түбэлтэтэ тахсыбытын барытын көрөн, тутан олорон салайарбытыгар, сааһылыырбытыгар, эмтиирбитигэр да үчүгэй буолуоҕа.
Иккиһинэн, маннык улахан Сүрэх-тымыр киинэ баара ханнык баҕарар эрэгийиэн киэн туттуута. Сир аайы маннык суох. Атын ханнык баҕарар балыыһалары тутуохха сөп, оттон ала-чуо маннык үрдүкү технологиянан үлэлиир киин – чахчы, ситиһии. Санатан эттэххэ, биһиэхэ өссө онкология киинэ үлэҕэ киирээри турар. Бу барыта аныгы тэриллээх, үчүгэй каадырдаах, матырыйаалынай базалаах буоллаҕына, ол аата биһиги мэдиссиинэбит соччонон дьоҥҥо туһалыа, соччонон сайдыылаах диэн өйдүүр наада.
– Бу эмискэ баар буолан хаалбата, истэр тухары туруорсуу барара.
– Оннук, бырайыагын өссө 2008 сыллаахха, министиэристибэҕэ үлэлии олордохпуна, былааннаабыппыт. Ол эспэртиисэтин 2014 сыллаахха барбыта. Салгыы бырайыактааһына сүгүн быһаарыллыбакка, уһаан-тардыллан сылдьыбыта. Онтон 2018 сыллаахха Айсен Николаев Ил Дархан буолан баран, Киин наадатын, чахчы, көдьүүстээҕин өйдөөн, Уһук Илин уонна Забайкалье сайдыытыгар туһуламмыт бырагырааманан боппуруоһу быһаартарбыта. Харчы боппуруоһа ситинник быһаарыллан хаалан, 2019 сыллаахха атырдьах ыйын 6 күнүгэр бастакы сыбаайата түспүтэ, 2,5 сылынан, дьэ, бу дьиэтэ дьэндэйэн таҕыста. Онон, үбүлээһинин 95%-на федеральнай – Арассыыйа 4,6 млрд солк. биэрбитэ, онтон уопсай ороскуота, тэрил сыаната үрдээн, 5,6 млрд. солк. тэҥнэстэ.
– Оччотугар билигин бу уораҕайга сүрэх-тымыр ыарыытын салаалара тутуспутунан, көһөн кэлэллэр буоллаҕа дии?
– Бу кииҥҥэ билигин Мэдиссиинэ кииниттэн (НМК), Суһал көмө-РБ-2 балыыһатыттан туһааннаах салаалар көһөн кэлиэхтэрэ. НМК-тан кардиохирургия, кардиология, рентген-хирургия салаалара көһөн кэллилэр, эндоваскулярнай хирургия кэлиэхтээх, онтон РБ-2 балыыһатыттан Сүрэх-тымыр киинэ манна көһөн кэлэр. Онон холбоһон, икки улахан балыыһа күүһүн, каадырын түмэн үлэлиэхпит.
– Улуустары кытта үлэлиэхпит диэтиҥ. Хайдах быһыылаахтык үлэни ыытыаххытый?
– “Дистанционнай-консултаассыйалыыр киин” тэрийиэхтээхпит. Киин суукканы быһа үлэлиэ, сүрэх ыалдьыбыт түгэнигэр тэлэмэдиссиинэ консултаассыйатын оҥорторон, уочаракка туруоран, госпитализация, о.д.а. боппуруоһун быһаарыа. Кардиодиспансеры поликлиника ыстаатыһыгар көһөрдүбүт, ону Сүрэх-тымыр киинэ дьаһайар поликлиниката буолуо. Тыаттан “кутталлаах ыарыһахтары” ыҥыран, эбэтэр миэстэтигэр тиийэн көрүөхпүт. Урукку курдук поликлиникаҕа уочараты күүтүүгэ бириэмэ барыа суоҕа. Урут кардиодиспансерга оннук этэ. Билигин улуустар иһитиннэрдэхтэринэ, бэйэбит ыҥырыахпыт. Онон, сүрэх ыарыылаах дьону хайдах учуоттуурга биһиги улуустар балыыһаларыгар циркуляр ыытаары олоробут. Ол кэннэ ыҥыран ылан, эпэрээссийэ дуу, туох дуу оҥоһулларын, мэдиссиинэ атын көмөтүн оҥоруохпут.
Ону кытта, мэтэдьиичэскэй үлэ-хамнас, регистр оҥоруута, атын да үлэбит баһаам. Манна араас функциональнай кииннэр кэллилэр, холобур, “Центр сердечной недостаточности”, онно анаммыт бирикээс таҕыста. Тэлэмэдиссиинэ тэрилэ кэллэ, ону туруоруохпут. Кыраапык оҥорон, сибээс олохтоммут улуустарыгар “виртуальнай обходтары” ыытыахпыт. Оннук “обход” кэмигэр хаамыраны тута сылдьан, ыарыһах туруга хайдаҕын туһунан барытын толору кэпсииллэрин биһиги эмчиттэрбит мантан кэтээн көрөн олоруохтара, сүбэ-ама биэриэхтэрэ.
– Уһук Илиҥҥэ маннык Киин баар дуо? Атын эрэгийиэнтэн биһиэхэ кэлэн эмтэниэхтэрин сөп дуо?
– Уһук Илин атын эрэгийиэннэригэр маннык улахан анал Киин суох, кыраайдааҕы, уобаластааҕы балыыһа иһинэн эмтииллэр. Арассыыйаҕа да сэдэх буолуохтаах. Хабаровскайдааҕы кардиохирургия федеральнай киинэ соруга олох атын, квотанан бэлэмнэммит ыарыһахтарга улахан эпэрээссийэлэри эрэ оҥорор. Инсулу, аритмияны, инфаркты эмтээбэт, дьиэтэ-уота да кыра, 3 этээстээх. Владивостокка ДВФУ базатыгар тэриллибит мэдиссиинэ киинэ баар, ол университет иһинэн үлэлиир.
Биһиги Сүрэх-тымыр кииммит, бастатан туран, Саха сирин олохтоохторугар аналлаах. Ол эрээри, атахпытыгар үчүгэйдик турдахпытына, биһиги Магадаантан, Чукоткаттан, Иркутскайтан даҕаны ыарыһахтары эмтиэхпитин сөп. Оннук соругу Ю.П. Трутнев эмиэ туруорар. Онон, инфрраструктураны, мэдиссиинэ туризмын, реклама өттүн толкуйдуурбут наада.
Куойкабыт 150, ону аҕыйах дииллэр эрээри, аһара элбэх куойкалаах балыыһаны ханнык да бүддьүөт уйуммат. Ол оннугар куойка “оборуота” – эргиирэ улаатыахтаах. Онон, билигин ыарыһах холобур, эпэрээссийэлэнэн баран ханна тахсан сытарын, эмтэнэрин толкуйдуубут. Балыыһа иһигэр реабилитация 1-кы түһүмэҕэ эрэ баар буолар. Ол итэҕэс, кини тахсан баран, уонча хонук анал сонотуоруй курдукка сытыахтаах, биһиги кинини онно баран консултаассыйалыахпытын сөп. Билигин ыарыһахтарбыт 12-16 хонук манна сыталлар. Оннук буолуо суохтаах, эмтэнээччи киирэ-тахса туруохтаах.
– Киин туох соругу туруорунарый?
– Биһиги бастакы сорукпут – сүрэх-тымыр ыарыытыттан дьон өлүүтүн аччатыы. Билигин көрдөрүүбүт 100 тыһ. нэһилиэнньэҕэ 400-чэкэ өлүү буоллаҕына, ону элбэх пуунунан 280 диэри түһэрэр соруктаахпыт. Иккис сорукпут – үлэлиир саастаах, ол эбэтэр, 65 сааһыгар диэри сылдьар дьону сүрэх-тымыр ыарыытыттан эмтээн, өлүүттэн быыһыахтаахпыт. Бу көрдөрүү Саха сиригэр эмиэ наһаа үрдүк.
– Чахчы, кэлин эдэрси дьон эмискэ “баран” хаалар түгэннэрэ наһаа элбээтэ...Туохтан буолуой?
– Профилактика өттө кыаллыбатыттан, дьон доруобуйатын аахайбатыттан эмиэ буолуон сөп... Билигин үрдүк дабылыанньа, хамсаммат буолуу, сыыһа аһааһын, аһара сонооһун (ожирение) туох кутталлааҕын дьон ситэ-хоту өйдүү илик. Онон, ыалдьар дьону манна ыҥыран ылан, консултаассыйалаан, кинилэргэ сөптөөх ыйыы-кэрдии биэриэхпит. Биһиги улуустары кытта күүскэ үлэлээн, оннук дьоҥҥутун учуокка ылан, биһиэхэ ыытыҥ диэхтээхпит эбэтэр бэйэбит баран көрүөхтээхпит. Ити үлэни биһиги урут даҕаны ыытан кэлбиппит, арай хамсык кэмигэр тохтуу сырытта. Үп-харчы быһаарылыннаҕына, баран көрөр быраактыкабытын салгыахпыт.
– Каадырынан хааччыллыы туһунан: уопуттаах көлүөнэ каадыры сэргэ эдэрдэр бааллар дуо?
– Мэдиссиинэ национальнай киинигэр да, РБ-2 балыыһатыгар да үлэлээбит уопуттаах исписэлиистэр көһөн кэллилэр. Эндоваскулярнай хирурдарбыт, кардиохирурдарбыт – киэн туттар бастыҥ дьоммут, кинилэр барытын сатыыллар. Ону таһынан эдэрдэр да бааллар, кинилэри үөрэттэрэ ыытабыт. Саҥа тэрилинэн эпэрээссийэлииргэ кэлэн, үөрэтэн бардылар, хирурдарбыт барыта 6 эпэрээссийэни оҥордулар. Саҥа тэрили туруоран, көннөрү технологиянан буолбакка, ультразвук көмөтүнэн, саҥа технологиянан, РФ миниистирэ көрөн турдаҕына, эпэрээссийэ оҥордубут. Уһук Илиҥҥэ ханна да оннук суох.
– Махтал, Күндүл Иванович! Сүрэх-тымыр киинэ үлэҕэ киирэн, дьоҥҥо туһалаатын!
Нина ГЕРАСИМОВА.
