(Интэриниэккэ анаан кылгатылынна. Ыстатыйаны барытын “Кыым” 2019.04.11 күнүнээҕи №ин ылан ааҕыаххытын сөп)
Аҕыйах хонуктааҕыта урукку урбаан миниистирэ Антон Софронов интэриниэтинэн “тоҕо Саха сирин курдук баай сиргэ олорон, Кувейт уонна Аляска хас биирдии олохтооҕор 1000 дуоллардаах буор босхо босуобуйа биэрэллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэ баара-суоҕа мөлүйүөнү кыайбат дьонугар кыайан өлүүлээн түҥэтэри ситиспэппитий?” диэбитэ киэҥник тарҕанна.
- ЯТЭК – “акаарылар дойдуларыгар”
Антон Софронов биһиэхэ кэлбит улахан хампаанньалартан нолуоктаан пуонда тэрийэн, онтон өлүүлээн түҥэтэн, дьоммут олоҕун тупсарыахпыт дии саныыра – уолҕамдьы санаа, эмиэ ситтэрбэт ыра буолуон сөп. Ити санааттан сиэттэрэн, Буратино эрэйдээх Базилиолаах Алиса албыннарыгар киирэн, “акаарылар дойдуларыгар”харчы үүнэр маһын үүннэрэн байыам диэн албыннаппыт остуоруйатын санаан кэлэҕин.
Оттон бу күннэргэ саҕаламмыт суруналыыс В.Габышева ЯТЭК хампаанньаны кытта “сэриитигэр” тахсар суруйуулар ис хоһооннорун билистэххэ, улахан хампаанньалар төттөрүтүн биһигини “акаарылар дойдуларын” курдук көрөллөр эбит диэн санааҕа кэлэҕин. Кэнэн санаабытыгар, ЯТЭК өрөспүүбүлүкэни барытын гааһынан хаачыйан абырыыр, элбэх нолуогу киллэрэр, Бүлүү улууһун Дубай оҥоруо диэн эрэнэр баар-суох тэрилтэбит курдук көстөр. Магомедовтар дьыалалара арыллыбатаҕа буоллар, бүгүҥҥэ диэри “ии, барахсаттар, хата, быйыл эмиэ мас тардыһыытыгар успуонсардаатылар” диэн уу иһэ-иһэ хайгыыртан соло булбакка олоруохпут эбитэ буолуо. “Магомедовтар бу стратегическай тэрилтэбитин рейдердээн, сокуоннайа суох былдьаабыттара, сууттаһан төннөрүөххэ” диэн Н.Седалищевтаах туруорсууларын истэ сатаан хал буолан, итэҕэйбэт да курдук буоллубут. Оттон бу афера устуоруйатын билистэххэ, бу дьон ЯТЭКги – 1950-с сс. ССРС, өрөспүүбүлүкэ дьонун харчытыгар тутуллубут бэлэм гааһы хостуур производствоны, инфраструктураны бэйэбит акаарыбытыгар “босхону үрдүнэн” олордон ылбыттара арыллан тахсар.
Ил Түмэн дьокутаата, ЯТЭК ситэриилээх дириэктэринэн үлэлии сылдьыбыт А.Смирнов бу күннэргэ интэриниэккэ тахсыбыт интервьютугар “ЯТЭК масыанньыктааһынын түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ 400 тыһ. киһитэ эмсэҕэлээтэ” диэн этэр. Кини ЯТЭК салалтатыгар Саха сириттэн соҕотох киһи эбит, уоралларын утаран уурайбытым диэн кэпсиир. 2010 сылтан кэмиэрчэскэй уонна ситэриилээх дириэктэринэн үлэлээбит киһи билэн этэрэ диэххэ сөп.
ЯТЭК уонна Саха сирин сыһыанын ис дьиҥин арыйан көрдөххө, букатын ыар, икки хос түгэхтээх хараҥа дьыала арыллан тахсар. ЯТЭК хаһаайыттара Саха сирин чахчы “акаарылар дойдуларын” курдук көрөллөр быһыылаах. 2006 с. сыл аайы 2-2,7-тэн тахса млрд, 14 сыл устата, 30-тан тахса млрд солк ыраас харчыны ыга үктээн ылбыттар. Онно сөп буолбакка, бастыҥ тэрилтэбитин кирэдьиит иэһигэр киллэрэн, моҥкурууттуур балаһыанньаҕа тиэрдибиттэрин туһунан элбэхтэ суруйбуппут.
Смирнов интервьютугар харчыбытын суйдуур саҥа албыннарын арыйар. ЯТЭК көрдөһүүтүнэн, СӨ бырабыыталыстыбата урут “2009-2013 сс. ЯТЭК инвестиционнай бырагырааматын” бигэргэппит. Киирбит харчыттан “гаас хостуур тэрили саҥардыаҕым, гаас хаачыстыбатын үрдэтиэҕим” диэн андаҕайыы бөҕөнү андаҕайбыт. Ол уурааҕынан, ЯТЭК нэһилиэнньэҕэ гаас атыыланар сыанатын өссө 400 солк. үрдэтэргэ көҥүл ылбыт. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын тарбахтарын үрдүгэр эргитэн, “акаарылартан” өссө эбии 1,5 млрд солк. “ньиргитэн” ылбыттар. Ынырык масыанньыктааһын буолбатах дуо?! Ол эрээри, производстволара күн уотугар күлүмнүүр гына саҥардыллыбатах. Ол иһин 2013 с. СӨ Счетнай палаататынан бэрэбиэркэлэппиттэр.
Бэрэбиэркэ кэмигэр хомуллубут үптэн 665,9 мөл. солк. инвестицияҕа ыыппакка, “хармааннарыгар укта” олорбуттара арыллыбыт.
ЯТЭК харытыттан харбатан баран буруйун билиммэккэ, “көмүскэнэн”, СӨ Счетнай палаатата соруйан холуннарда, үтүө ааппытын ыытта диэн, СӨ Арбитраһын суутугар үҥсэн, саат куттара сатаабыта сатаммакка, хотторбут. “Сымыйа инвестициянан” өрөспүүбүлүкэ дьонун албыннаабыт дьыалатын Счетнай палаата борокуратуураҕа ыыппыт да, салгыы силиэстийэлэммитэ иһиллибэт, дьыала иһэ – хараҥа. Билигин үҥсэн ити албыннаан ылбыт харчыларын төттөрү бэрдэрэргэ үлэлиэхпитин наада эбит. Тоҕо босхо бэлэхтиэхтээхпитий? Бырабыыталыстыба ЯТЭК инвестиционнай бырайыагар илии баттаан албыҥҥа киирэн норуотун албыннаппытыттан кэмсинэрэ дуу, суоҕа дуу?
Кэмигэр “оройго охсуллубакка”, “акаарылар дойдуларыгар” көҥүл айбардыыллара тохтооботох. Смирнов этэринэн, ЯТЭК оҥорор бэнсиинэ, сэлээркэтэ стандарт ирдэбилигэр эппиэттээбэт эбит. Техрегламент “Евро-5” бэнсиини оҥорорго монометиланилин диэн бэссэстибэни сиэрэни элбэтэр диэн көҥүллэммэтин үрдүнэн куталлар эбит. Аны туран, ЯТЭК уматыгын атыытыттан өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр акциз төлөөбөт эбит.
ЯТЭКтэр өрөспүүбүлүкэ салалтатын да улаханнык сэнииллэр эбит. Ити инвестиционнайдарыгар төһө харчы эргийэрин Ил Дархан Е.Борисов эрдэҕинэ ыйыта сатаабыттарын, “кэмиэрчэскэй кистэлэҥ” диэн, эппэттэрэ. Ол иһин Е.Борисов 2017 с. олунньутугар сорунан туран ФАС салалтатын кытта көрсөн “ЯТЭК ити бырыһыаныгар туох киирэрий, тугу оҥорорун көрдөрдүн эбэтэр хампаанньа үлэтин бойкуоттуубут” диэн иккиттэн биирин талларарга күһэллибит. ФАСтан куттанан эрэ “били кистэлэҥ сыыппаралара” төһө буоларын арыйбыттар. Е.Борисов ФАСка ити сырыытыгар инникитин гаас тарыыба Саха сирин сөбүлэҥэ суох быһаарыллыа суохтаах диэн кэпсэппит этэ. Ол төһө туолан иһэрин билбит суох. Билигин А.Смирнов интервьютугар олоҕуран бэрэбиэркэ ыыттахтарына, “акаарылар дойдуларын иккитэ сүлэн” төһөнү албыннаан апчарыйа олорбуттара элбэх арыллара буолуо.
“Тыһыынча дуоллар” чахчы дуо?
Аан дойдуга сиртэн хостонор баайтан төрүт олохтоохтор сайдалларыгар, олохторун таһымын үрдэтэллэригэр биирдии киһиэхэ өлүүлээн төлүүртэн ордук туһалаах “күөгүнү” тобула иликтэр. Ол аата ыччаппытын сөптөөх хайысханы тутуспуккут диэн хайгыахха сөп. Хайдах ситиһиллэрэ бэйэтэ туспа устуоруйа.
Алясканы көрдөххө, ньиэп пуондата 1976 с. төрүттэммит. 2018 с. туругунан, 64,6 млрд дуоллар харчылаах. Тэҥнэбилгэ, Арассыыйа барҕарыытын пуондатыгар 63,9 млрд дуоллардаах. Төлөбүр сыл аайы уларыйар, Аляска хас биирдии олохтооҕо 2018 с., холобур, 1600 дуоллары ылбыт. Биһиги харчыбытынан – 100 тыһ солк. Хара маҥнайгыттан ылбыт дьон харчылара 40 тыһ. дуолларга тиийбит. Оттон 2000 сылтан аахтахха, биирдии киһиэхэ 24 774 дуоллар төлөммүт.
1990-старга “куолу күөгү” оннугар итинник төлөбүр ылары ситиспиппит буоллар, букатын атын олоххо олоруохпут хааллаҕа, саха дьоно харчыны сатаан туттубат диэн сэнэбил – сымыйа дойҕох.
Владимир Степанов.
