Кырыытынансоҕус туран, гитаратын кылын таарыйдар эрэ, дьикти кэрэ муусука саалаҕа кутуллан, чуор куолас оскуола умнуллубатсылларыгар ахтылҕаны саҕар, үлэҕэ, үөрэххэ баҕаны күүһүрдэр, саҥа хаар устун хаамтарар, ньургуһуннаах кырдалынан дайдарар, оҕону таптатан манньытар... Ити – саха эстрадатын хатыламмат куолаһа, ураты харизмалаах ырыаһыта, мэлэдьииһэ Владимир Татаринов. Владимир Семенович аҕыйах хонуктааҕыта 75 сааһын туолан, үбүлүөйдээх сылыгар үктэннэ. Ырыаһыт айар үлэтин тэҥэ саха эстрадатын биир мааны далбара Тамара Поповалыын дьоллоох олохторо салҕанар.
СӨ үтүөлээх, норуодунай артыыһа, “Иэхэй-чуохай” кантрифолькбөлөх салайааччыта олорон кэлбит олоҕор сыана бэринэн, “Кыым” хаһыат ааҕааччыларыныын аһаҕастык кэпсэтиитин болҕойон ааҕаргытыгар ыҥырабын.
Кыра хормуоскаттан саҕаламмыта
– Кыайыы сылыгар төрөөбүт оҕо ол кэм туһунан тугу билэҕиний?
-- 1944 сыллаахха төрөппүт аҕам Борис Степанович Федотов сэрииттэн бааһыран кэлэн, ийэбиниин холбоспуттар. Аҕабар бастакы оҕобун. Оттон ийэм бастакы кэргэниттэн оҕо турбатах. Кэргэнэ Уваровскай диэн киһи 1941 сыллаахха сэриигэ баран төннүбэтэх. Ийэм сэрии кэмигэр ыанньыксыттаабыт. 1945 сыл тохсунньу 21 күнүгэр Тулагы Киллэмҥэ төрөөбүтүм. Төрөппүттэрим балтараа сыл бииргэ олорон баран, икки аҥыы барбыттар. Кэлин иитиэх аҕаламмытым. Онон иккис кылааска үөрэнэ сырыттахпына, ииппит аҕам араспаанньатынан докумуонум уларытыллыбыта. Мин кэннибиттэн төрөөбүт кыыстаах уол уһаабатахтарын билэбин. Онтон өссө биир уол уонна икки кыыс төрөөбүтүттэн билигин кыра балтым баар.
Киһини өйдүөхпүттэн Сэмэн Татаринов -- миэхэ аҕам, киһи гыммыт киһим. Эмиэ сэриигэ сылдьыбыта. Киһи, аҕа да быһыытынан уһулуччу үчүгэй буолан, “төрөппүт аҕам баара буоллар” диэн санааҕа оҕустарбатаҕым. Аҕалаах буоламмыт, кыһалҕаны билбэтэхпит. Зоотехниктаабыта. Кэлин куоракка көһөн киирбиппит. Аҕабын Нам киинигэр, онтон Партизаҥҥа үлэҕэ ыҥырбыттара. Ол кэнниттэн ийэм дойдутугар -- Нам Үөдэйигэр олохсуйбуппут.Төрөппүт аҕабыныын устудьуоннуур кэммэр көрсүбүтүм. Кининэн балтыларбын, бырааттарбын кытта билсэбин. Онон төрөөбүт сирим – Тулагы, улааппыт сирим – Нам, оттон ырыаһыт буолбут сирим – Таатта. Ити үс улууһу чугастык ылынабын.
– Дьэ, оччотугар ырыаһыт гыммыт дойдугар Тааттаҕа баар буола түһүөххэ. Онно туох соруктаах тиийдиҥ этэй?
-- 1975 сыллаахха хаһыакка Харбалаах бөһүөлэгин тутууга өрөспүүбүлүкэ ыччатыгар ыҥырыы тахсыбыта. Харбалаахха доҕотторум үлэлииллэрэ. Олору кытта билсэн, айаҥҥа туруммутум. Ити иннинэ физкультура учууталыгар үөрэнэн, Партизаҥҥа, Хамаҕаттаҕа идэбинэн үлэлээбитим. 25 саастаах эдэр киһи, ыччат хамсааһыныгар кыттыһан, болуотунньуктуу барбытым. “Сүгэнэн сатаан туттар инибин” диэн, бу санаатахха, сүрдээх күүстээх санааны ылынан, хомсомуол-ыччат биригээдэтигэр болуотунньугунан үлэлээбитим. Ыччат бөҕөмустан, үлэ, эдэр саас арамаантыката саҕаламмыта. Кулууп уонна успуорт саалата ыччаттар иккис дьиэбит этэ. Оччолорго муусука диэн суох. Биир эмэ байаанньыт баар буолуон сөп. Ол кэмҥэ гитараҕа саҥа оонньоон эрэрим. Онон “үҥкүүгэ аналлаах тугу эмэ айбыт киһи” диэн санаа киирбитэ. Ырыа диэни айа илигим. Василий Гольдеров хоһоонун булан, “Умнуллубат онус кылаас” диэн бастакы вальс ырыабын айбытым. Спортсмен доҕотторум дьиэ кэргэттэрин кытта биир дьиэҕэ дьукаахтаһан олорбутум. Дьиэ кыараҕас буолан, оһох кэннигэр олорон, гитарабар тырыыҥкайдыырбын өйдүүбүн. Нуота диэни билбэппин, барытын өйбөр тутабын. Сотору кэминэн түргэн ырыа айыллара наада курдук буолбута. Онон аны “Саҥа хаар”, “Сорох киһи” уо.д.а. итинник хабааннаах ырыаларбын айан, таансыларга ыллыыр буолбутум. Микрофон, холуоҥка туһунан өйдөбүл да суоҕа. Дьэ, онно күөмэйим аһыллан, ырыа абылаҥар “ытарчалыы” ылларбытым.
-- Ыллыыр талаан, Саха сиригэр соҕотох маннык куолас кимтэн бэриллибит быһыылааҕый?
-- Бу санаатахха, аҕам өттүбүттэн быһыылаах. Бэйэм истибэтэҕим эрээри, дьон этэринэн, сүрдээх киэҥ куоластааҕа, ыллыыра үһү.
– Гитараны илиигэр ылыыгар, ырыаҕа сыстыыгар ким оруоллааҕый?
-- “Муусукаҕа сыстыбыт киһи” диэн санаа 5-с кылааска киирбит эбит. Тоҕо диэтэххэ, ити кэмҥэ дьоммун хаайан, икки эрээттээх хормуоска ылларбытым. Онтон хормуоскаһыт буолан барбатаҕым эрээри, ону тардырҕатан, бастакы хардыыларбын оҥордоҕум. Дьэ, ити кэмтэн муусукаҕа тардыһан барбыт эбиппин. Училищеҕа үөрэнэ сылдьан, гитара атыыласпытым. Ким да үөрэппэтэҕин үрдүнэн, тардыһыы күүһүнэн буолуо, тыас таһаара үөрэммитим. Дьэ, онтон тыаһы кытта ырыаны дьүөрэлииргэ холоммутум. Ити иннинэ хуорга да турбат киһи этим ээ. Онуоха мэлэдьиис Аркадий Алексеев туораттан өҥөлөөх. Оччолорго Саха сирэ кини ырыаларынан олороро. Кинини үтүктэн, ыллаан муҥнанарым. Устудьуоннуу сылдьан, быластыыҥка мунньарым. Соҕуруу күрэхтэһэ барар оҕолорго сакаастыырым, буостанан суруйтарарым. Үөрэхпин бүтэриибэр 200-чэкэ быластыыҥкаламмытым. Кэлин проигрыватель, онтон “Чайка” диэн бобиннай магнитофон атыыласпытым. Устунан, билиҥҥилии эттэххэ, диджей буолбут эбиппин. Миэхэ эрэ итинник ырыалар баар буоланнар, таансылары тэрийэрим. Кэлин урууга кытта ыҥырар буолбуттара. Хамаҕаттаҕа физруктуу сырыттахпына, табаарыһым Илья Маисов аармыйаттан кэлбитэ. Есенин тылларыгар бэйэтин ырыатын гитараҕа ыллыыра. Киниттэн гитараҕа оонньуурга үөрэтэригэр көрдөспүтүм. Оннук биир күн иһигэр үс аккорду сатаан, бэрт начаас үөрэнэн, Аркадий Алексеев ырыаларын гитара доҕуһуолунан ыллыыр буолан барбытым. Ити барыта ырыа, муусука эйгэтигэр айаным саҕаланыыта эбит. Казахстаҥҥа физкультурнай үөрэххэ туттарса сылдьан, уопсай дьиэ анныгар Аркадий Алексеев ырыаларын ыллаан, онно баар сахалары мунньан, ыһыах тэрийэн турардаахпыт. Оччолорго, гитараҕа ырыа айааччытааҕар буолуох, оонньооччу да суоҕа. Онон ити көрүҥҥэ “бастакы этэ” дииллэрин кытта сөбүлэһэбин.
-- Ол кэмҥэ “эстрада артыыһа буолуом” диэн санаа кылам гыммыта дуо?
– Саараама суох. 1971 сыллаахха Тааттаҕа үлэлии сылдьан, “Куруусчуттар”, “Арай дууһабар” ырыаларбын суруйбутум. “Хачыгаардар” ырыа 1982-1983 сылларга айыллыбыта. Дойдубар, идэбинэн үлэ суох буолан, хачыгаардаабытым. Ол сылдьан Феоктист Софронов хоһоонун булан, ити ырыа айыллыбыта. Онон эстрадаҕа кэлиим – бэйэтэ соһуччу түгэн.
Ырыа уонна сүүрүү – олоҕум арахсыспат аргыстара
-- Ырыаһыт быһыытынан саамай күөгэйэр күҥҥүнэн ханнык кэми ааттыыгыный?
-- Аатырбыт “Эстрада - 72” бөлөх Москубаттан кэлиитигэр мин “Чороон” бөлөҕү кытта эмиэ ити мастарыскыайга үөрэнэ барбытым. Ити кэрчиги олоҕум биир саамай табыллыбыт кэминэн ааҕабын. 1974 сыллаахха Хомсомуол 17-с сийиэһин дэлэгээттэригэр аналлаах Москубатааҕы ыччат бырагырааматыгар киллэриллибитим. Москубаҕа Эстрада улахан тыйаатырын сыанатыгар аҕыс кэнсиэргэ кыттыбытым. Кэнсиэр иккис аҥаарыгар улаханнык аатырбыт “Песняры” ансаамбыл тахсыбыт буоллаҕына, бастакыга хомуур кэнсиэр тэриллибитэ. Онно мин гитаранан ыллаабытым. Маныаха мастарыскыай салайааччыта Леонид Масляков өҥөлөөх. Эмиэ кини миигин “Москонцерт” бөлөҕөр киллэрэн, Москуба иһинээҕи саалаларга, тэрилтэлэринэн сылдьан ыллаабытым. Бу миэхэ улахан суолталаах түгэн этэ.
Бастаан “Саҥа хаар” ырыабын ыллыырым. Онтон Афанасий Попов диэн “Чороон” мусукааныныын “Сайын кэллэ” диэн ырыаны толорорбут. Уратыта диэн, кини миэхэ хомуһунан доҕуһуоллаһара. Оччолорго итинник көстүү суоҕа. Онтон “Үһүс ырыаҕын ыллыыгын” диэбиттэрэ. Хомсомуол туһунан ырыаны ирдээбиттэрэ. Бастаан аккаастанан көрөн баран, “Харбалаах” диэн ырыалааҕым туһунан эппитим. Хомсомуоллар куорат туталларын туһунан ылланар. Ону сэҥээрэн, тута афишаҕа киллэрбиттэрэ. Онон ити үлүгэр улахан түһүлгэҕэ үс ырыаны тэҥинэн ыллаан турардаахпын.
Ол кэмҥэ Венгрия-ССРС доҕордоһуута саҕаламмыта. Ол тэрээһиннэригэр кытыннарбыттара. Венгрдэр олус сөбүлээн, омуннаан эттэххэ, оптуобуска диэри көтөҕөн илдьэллэрэ. Саха сиригэр кэлэн баран, Сочига буолар куонкуруска кытта барар буолбутум. Ити 1976 сыллаахха этэ. Бүтүн Сойуустааҕы сэбиэскэй ырыа аан бастакы куонкуруһугар хомус, кырыымпа, күпсүүр уонна гитара доҕуһуоллаах кыттан, “былааһы ылар” баҕалааҕым. Икки табаарыспын илдьээри гыммытым да, үп кыаллыбакка, бэйэм эрэ кыттарга тиийбитим. 150-ча киһи кыттыбыта. Бастакы тууру этэҥҥэ ааспытым. Иккискэ репертуарым арыый сатаммакка, сыыйыллан хаалбытым.
-- “Иэхэй-чуохай” бөлөх төрөппүт оҕоҥ кэриэтэ буоллаҕа. Бу бөлөх тус бэйэҕэр тугу биэрдэй?
-- Саха муусукатын маастардара Герман, Клавдия Хатылаевтары кытта тэрийбиппит. Оччолорго кинилэр хомуска да улаханнык ылса иликтэрэ. Нүөмэрдэргэ норуот үстүрүмүөнүн эбэргэ этии көтөхпүтүм. Онон кинилэр күүскэ дьарыктанан, бүгүн үчүгэйкээн саха муусукатын көрүҥэ баар буолла. Юрий Платоновка мас хобо, күпсүүр, дьаҕа курдук үстүрүмүөннэринэн көмөлөспүтүгэр махталбыт улахан. Оттон бөлөххө ыллаан ааспыт ырыаһыттар Герман Степанов, Варя Аманатова, Амгаяна, Саарын, Дархан, Тамара Попова уо.д.а. – бүгүн туһунан суоллаах-иистээх таһымнаах толорооччулар. “Иэхэй-чуохай”, аатыгар да этиллэрин курдук, миэхэ үөрүүттэн атыны биэрбэтэҕэ.
– Билигин тугу дьарыктанаҕыный? Гитараҕын күҥҥэ илиигэр хаста ылаҕын?
-- Эстрада тыйаатырыттан уурайбытым 7-8 сыл буолла. Күннээҕи үлэм диэн – сүүрүү. “Юность”, “Дохсун” спорткомплекстар манежтарыгар сылдьабын. Сүүрүү -- миэхэ “ыарыы”. Сүүрбэтэхпинэ, дьарҕам барыта көбөөрү тииһэр, салгыным тиийбэт курдук буолар. Эдэрбиттэн сүүрэбин. Сэттэ сыл устата успуорт ориентирование көрүҥэр Саха сирин сүүмэрдэммит хамаандатыгар сылдьыбытым. 30-ча куоракка, араас таһымнаах күрэхтэһиилэргэ өрөспүүбүлүкэм чиэһин көмүскээбитим. Успуорт маастарыгар хандьыдааппын. Маастарга үлэлэһэ сылдьан, ырыа эйгэтигэр көһөн хаалбытым. Онон эдэр эрдэҕинээҕи дьарыкпын тутан сылдьабын. Оттон гитарабар ончу чугаһаабат эмиэ кэмнэрдээхпин. Туох эмэ тэрээһин, кэнсиэр чугаһаатаҕына, илиибэр ылабын. Урукку дьарык таайар -- тарбах мастыйа илик. Билигин үбүлүөйүм чугаһаан, күн аайы дьарыктанар буоллум.
– Илииҥ иһинэн төһө гитара кэлэн ааста?
– Билигин дьиэбэр түөрт гитара ыйанан турар. Бары араас тыастаахтар. Уон иккилии, алталыы кыллаахтар бааллар. Гостуруолга сырыттахха, гитара алдьанара баар, доҕотторгор да бэлэхтиигин. Онон аахтахха, уонча гитараҕа оонньоотоҕум буолуо.
Уруккубун толкуйдаан көрдөххө...
-- Чуолаан айар дьоҥҥо мунуу-тэнии, бэйэни көрдөнүү түһүмэҕэ ыараханнык ааһар. Ытык сааска чугаһаабыт киһи, ити тиэмэҕэ, бэйэҥ олоххор олоҕуран, аһаҕастык кэпсэтэр кыахтааххын дуо?
-- Кыбыстыбакка, кэмчиэрийбэккэ кэпсэтэр кыахтаахпын. Ити – мин эмиэ киһи буолан, алҕаһым, сыыһа-халты үктэниим кэрчигэ этэ. Ыллыырбын саҕалыыр кэммэр хампаанньам сиэрэ суох элбэҕэ. Ити этэр “сулустаах ыарыы” миигин да тумнубатаҕа. Гитарабын туппутунан устудьуоннар уопсайдарынан сылдьан аҕай биэрбитим. Биир кэмҥэ Сэргэлээх уопсайыттан түөрт күн тахсыбакка, күн аайы этээһинэн сыҕарыйа сылдьан, хостон хоско ыҥырыынан ыллаабыттаахпын. Оччолорго уопсай иһигэр билиҥҥи курдук кытаанахбэрээдэк суоҕа. Сорох хоско арыгы кутан биэрэллэрэ. Дьэ, ити дьайга ылларыы саҕаланыыта эбит. Куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат. Ол иэччэҕэ суох сылдьар кэмнэрбэр холуочуйан баран мээнэ көбүөхтүүрбэр күөмэйим араас диапазоҥҥа холоммут эбит. Ситэ илик кыахпын туһаммыппын. Ол үрдүк нуоталары билигин да ылабын. Итини кэлин эрэ анааран көрөбүн.
Гостуруолларга улаханнык испэт этим. Ол оннугар төннөн кэлэн баран, хамнаһы илиигэ туппучча, аһааһын-сиэһин баара. Арыгы ытарчалыы ылара диэн сүрдээх буоллаҕа. Хампаанньам өссө элбээн барбыта. Ол сылдьан, охсуһууга, араас мүччүргэннээх түгэннэргэ да түбэспиттээҕим, түбэһиэх сиргэ, милииссийэҕэ да хонон турбуттааҕым, кырбаныы да баара. Биирдэ өйдөммүтүм -- 33 сааспар тиийбит эбиппин. “Маннык сырыттахпына, иэдэйииһибин” диэн, эдэр сааһым биһигэр – Харбалаахха -- барбытым. Ырыабар төннөргө эрэлим суоҕа. 1979 сыллаахха Бүлүү кыыһын көрсөн, ыал буолбуппут. Кинилиин Москубаҕа эстрада мастарыскыайыгар үөрэнэр кэммэр Ленинградка билсибиппит. Бастакы оҕобут сатамматаҕа. Өссө кыыстаммыппыт. Кэргэммэр “40 сааспар иһэн бүтүөм” диэн тылбын биэрбиппин өйдүүбүн. Бүлүүгэ олоро сылдьыбыппыт. Оччолорго син биир иһэрим. Куоракка баҕам хоту үлэ көстүбэккэ, Намҥа тахсан, сопхуоска оробуочайдаабытым. Ол сырыттахпына, кэргэним 40-нум буолбутун санаппыта. Дьэ, онно өйдөнөн, арыгы иһэрбин тохтотуохпуттан үрүүмкэни көтөҕө иликпин.
-- Арахсыыгыт төрүөтэ арыгы этэ дуо?
-- Сүүрбэттэн тахса сыл бииргэ олорбуппут. Икки аҥыы барбыппыт ыраатта эрээри, докумуонунан былырыын эрэ арахсыбыппыт. Ол аата докумуонунан 40 сыл олорбут курдук буолан тахсабыт. Бастакы кэргэним киһи киэнэ үчүгэйэ этэ. Мин киһи-хара буоларбар сыратын уурбутун, күнүн-дьылын бараабытын мэлдьэспэппин. Куһаҕана суохтук олорбуппут. Хайа баҕарар ыалга курдук, ырдырҕаһыы, бурайсыы баар бөҕө буоллаҕа. Олорон истэх аайы сыһыаммыт сыыйа сойон, улам тэйсэн барбыппыт. Үчүгэйкээн кыыс оҕону бэлэхтээбитигэр олус-олус махтанабын. Кыыспыт икки оҕолоох, үлэһит бэрдэ. Оҕобун, сиэннэрбин кытта чугастык билсэбит.
– Олус туруору ыйытыы буолара дуу, төһө дьахтарымсах этигиний?
-- Сүрүннээн, иһэ-аһыы сылдьар кэмҥэ быстах ылларыы ханна барыай? Ол эрээри үгүс түгэҥҥэ гитарабын кытта утуйан турарым. (Күлэр). Ырыаны таптаабыт, ырыаҕа ылларбыт киһи буоллаҕым.
Таптал сааһы билиммэт
-- Бүгүҥҥү олоҕуҥ аргыһа Тамаралыын хайдах көрсүбүккүтүй?
-- Бастакы кэргэммиттэн баран, куоракка Сайсарыга олорбутум, Эстрада тыйаатырыгар үлэҕэ киирбитим. Ол кэмҥэ тыйаатырга Тамаракэлбитэ. Талаанын сыаналаан, сөбүлүү да көрөн, “Иэхэй-чуохай” бөлөхпөр ыҥырбытым. Ол ыҥырыы кэтэх санаалаах, үктэтиилээх буолбатах этэ. Сыһыаммыт сыыйа саҕаламмыта. Хайа да бөлөххө састаап уларыйар. Дьон сайдар, улаатар, сыыйа атын суолу талар. Оннук курдук, Тамара састаап уларыйыытыгар төрдүс бөлөххө кэлбитэ. Кини-- эмиэ айар талааннаах, туһунан эйгэлээх сэдэх, чаҕылхай киһи, ырыа айааччы. Бөлөх үлэтэ сэргэхсийэн барбыта. Кинини кытта Амгаяна, Дархан кэлбиттэрэ, Саарын баара. Тамара – биир сиргэ турбат киһи. Бөлөххө анаан тута икки ырыаны суруйбута. Эбэҥкилии “Нэмсиду” уонна “Кыыс кэтэһэр ыһыаҕа” ырыалар “Иэхэй-чуохай” бөлөх репертуарыгар бигэтик киирбиттэрэ. Кини айарга-тутарга баҕатын сөҕөбүн. Хомуска оонньообот киһи күүскэ ылсыбыта, мас хобоҕо, күпсүүргэ оонньуур буолбута.
-- Дьэ, оччотугар таптал уота хайдах күөдьүйбүтэй?
-- Киһи дэмин сыыйа билэр. Икки араас саастаах, майгылаах, олохтоох дьон өйдөһөрбүтүгэр, биир тэтимҥэ киирэрбитигэр күн-дьыл бардаҕа. Таптыам эрэ дии санаабакка сылдьан, 60-мар чугаһаан баран, 20 сыл балыс эдэр дьахтарга куппун туттарбытым. Тута бииргэ олорон барбатахпыт. Өр кэмҥэ ыраахтан билсэ сылдьыбыппыт. Тамара -- чэпчэки тыыннаах, ис киирбэх, ис-иһиттэн үтүө, сымнаҕас киһи. Санаабытын ситиһэн тэйэр майгылаах, олус үлэһит, бэйэтигэр ураты ирдэбиллээх. Оҕо эрдэҕиттэн ыанньыксыттаан, хара үлэҕэ миккиллэн, олох оскуолатыгар, бэрээдэккэ үөрэммит. Хаһаайка, асчыт быһыытынан астык. Саҥа дьыллааҕы остуолун көрбүтүҥ буоллар! Олус ыалдьытымсах. Үчүгэй дьону түмэр уратылаах. Эрэллээх дьүөгэлэрдээх.
– Тамараҕын көрсүөххүттэн бэйэҕэр туох уларыйыыны көрөҕүн? Тас көстүүгүнэн киһи эйиэхэ 75 сааһы биэрбэт.
-- Ис туругум уоскуйда. Таптал, чахчы, саастан тутулуктаммат эбит. Таптыыр киһи сэргэх сылдьар, дьоллоохтук сананар. Оннук турук кинини көрсүөхпүттэн өрүү баар. Таптыыр киһиҥ көрөрө-истэрэ, туттара-хаптара ураты буолар эбит. Ол долгуҥҥа олорсон, сирэйдиин-харахтыын, майгылыын-сигилилиин, таҥастыын-саптыын уларыйбыт эбиппин. Бу кини ылбыт спортивнай таҥаһын кэтэн олоробун. Бэйэм маннык таҥаһы хайдах да ылыммаппын. Өйдөөн да көрбөт буоллаҕым. Миэхэ элбэх таҥас наадата суоҕун этэрим үрдүнэн, хара күүһүнэн таҥыннарар, симиир. Минньигэс аһынан хадаҕалыыр. Онон бэйэбин толору дьоллоох киһинэн ааҕынабын.
– “Тапталлааҕын туһугар таптыыр киһи туохха барытыгар бэлэм” дииллэр. Эйиэхэ эмиэ оннук дуо?
-- Дьэ, оннук баар эбит. Тамарам кыһалҕатын быһаара сатыыбын, олоҕо чэпчиэн баҕарабын. Икки оҕолоох эдэр ийэ уопсай дьиэ быыкаа хоһугар кыбыллан олороро. Маннык үлэһит, чулуу, эдэр дьахтар үчүгэй дьиэлэниэхтээх буоллаҕа. Мунньуммут харчыбынан бастаан мас дьиэҕэ кыбартыыра ылбытым. Онтон санаан көрдөххө, артыыс, дьахтар киһи уулаах-хаардаах дьиэҕэ олоруон наада. Онон толору хааччыллыылаах иккис кыбартыырабын атыылаһан, туох да кэтэх санаата суох кини аатыгар суруйтарбытым. Кыбартыырам иэһэ бэрт кыра хаалла. Таптыыр киһибэр үчүгэй усулуобуйа тэрийбиппиттэн испэр олус үөрэбин.
-- “Эдэр дьахтарга ымсыыран, өйүн сүтэрбит”, “тайахтаах сылдьан таптаабыт” диэн дьон сэтэриир, хайгыыр да саҥатыгар хайдах сыһыаннаспыккыный?
-- Дьон саҥата диэн – дьон саҥата. Сирэйбэр аһаҕастык эттэхтэринэ, кэпсэтиэхпин сөп. Оттон “үһү” диэни билиммэппин, аахайбаппын. Киһи олоҕо, билэр иэйиитэ – бэйэтин эрэ киэнэ. Киһи Орто дойдуга дьолу билээри кэлэр. Ол дьолу дьон саҥата үрэйиэ суохтаах. Өйдөһөн, таптаһан олорор киһибэр түбэспит дьоллоох буоллаҕым. Мин олоҕум бүтүннүү уонна олоччу Тамарабар ананар. Омуна суох эттэххэ, кини туһугар олоробун.
Тамарам күммүн солбуйбута
-- Булка-алка төһө сыстаҕаскыный?
-- Намҥа дьабарааскы дэлэйин билэр буолуохтааххын. Иккис кылааһы бүтэрбит сылбар 110 дьабарааскыны өлөрөн, сопхуос салалтатыттан кыраамата туппутум. Ити көрдөрүүбүн эһиилигэртупсаран, 535-ка таһаарбытым. Дьабарааскыны хапкаанынан бултаан баран, тириитин сүлэрбит. Тириитин 50 харчыга, кэлин 1 солкуобайга маҕаһыыҥҥа туттарарбыт. Онтубут киинэҕэ сылдьар харчы буолара. Этин саһыл пиэрмэтигэр ылаллара. Холкуоска 10 кутурук биир үлэ күнүнэн ааҕыллара. Онон оччотооҕу оскуола оҕото сайынын ити дьарыгынан хамнастанара. Дьэ уонна булчут быһыытынан ситиһиим итинэн бүтэр. Эр киһи буолан, күрэххэ, куска син сылдьыталаатаҕым. Ол эрээри дьабарааскыга курдуктабыллыы, куоһарыы суоҕа (күлэр). Булт диэн баран муннукка ытаабатах киһибин. Сүүрбэччэбэр уҥа харахпын торуос боробулуохатыгар дэҥнээн турабын. Онтон ыла сааҕа, тиэхиньикэҕэ чугаһаабатаҕым.
– Арба, оннук баара дии...
– Уҥа хараҕым оччоттон көрбөт. Онтон хаҥас хараҕым ноҕуруускаланан, үс эпэрээссийэни ааспытым. Бастакыбарыараханы көтөҕөн, хараҕым дабылыанньата үрдээн эпэрээссийэлэммитим. Иккис сырыыбар хараҕым олоҕор тымыр быстан, көрбөт буолбутум. Онно Тамарам, Иркутскайга сиэтэн илдьэн, эпэрээссийэлэтэн быыһаабыта. Харах уутун сүүрдэн баран, быстыбыт тымырын силбииллэр, онтон гааһынан толороллор эбит. Ый устата көрөртөн мэлийэ сылдьыбыттааҕым.
Көрбөт буолбут киһи санаа бөҕөҕө ылларар буоллаҕа. Ол эрээри этэҥҥэ буоларыгар баҕабын сүтэрбэтэҕим. Тамарам күммүн солбуйа сырыттаҕа. Бастаан кыра туочукаттан саҕалаан, күн сырдыгын көрөр баар эбит -- үрдүк дьол! Сотору Иркутскайга хат ыҥыран, аны катарактабын эпэрээссийэлээбиттэрэ. Билигин курустаал көмөтүнэн көрө сылдьабын. Сааһыран эрэр киһиэхэ кыра-кыралаан ол-бу биллэр буоллаҕа. Холобур, сүрэхпэр, сүһүөхтэрбэр кыра ыарыы баарын сүүрэммин аһарабын. Туох эмэ билиннэ да, сүүрэбин. Баҕар, санаабар буолуо эрээри, билиҥҥитэ көмөлөһөр.
Пааматынньык туруорар баҕалаахпын
– Ытык сааска чугаһаабыт киһи тугу саныыр буолар эбитий?
-- Үйэм уһууругар эрэллээхпин. Кэнниҥ уһаатар, инниҥ кылгаатар даҕаны, былаан оҥостор, сорук туруорар наада эбит. Бүтэр уһук хаһан кэлэринэн кэлиэ. Онтон оччо долгуйбаппын, санааҕа ылларбаппын. Сүрүн сыалым – пааматынньык тутуу. Ол туох буолуо дии саныыгыный? Мин пааматынньыгым – ырыанньык. Билиҥҥитэ кыра боросуура оҕото эрэ баар. 75 сааспынан кэнсиэр тэрийээри сылдьабын. Ол кэнниттэн ырыанньык-кинигэни таһаарыыга түһүнүөм. Суруналыыс Уйбаан Ушницкай “Орто дойду” хаһыаттаах эрдэҕинэ мин туспунан улахан матырыйаал таһааран турар. Онно очурдаах-чочурдаах олоҕум бары чахчыта аһаҕастык суруллубута. Ол матырыйаалга тирэҕирэн, Уйбаанныын ырыанньык-кинигэҕэ үлэлэһиэхпит. Тамарам ахтыыларын, сүүрбэччэ ырыаны нуоталаан киллэриэм. Ол буолуо этэ мин тутар пааматынньыгым, дьоммор-сэргэбэр хаалларарым.
– Айар кэнсиэргиттэн тугу күүтэҕин?
-- Ол -- үлэм уопсай түмүгэ буолбатах. Кэнсиэрбин “Кыайыы сылын оҕото” диэн ааттаатым. Урукку ырыалары таһынан ылламматах ырыаларым киириэхтэрэ. Төһө-хачча ырыаны айбыппын аахпат эбиппин. Быһа холоон 50-ча-60-ча буолара эбитэ дуу... “Умнуллубат онус кылаас”, “Саҥа хаар”, “Тохтооҥ дуу, туруйалар”, “Сорох киһи”, “Ньургуһун”, “Оҕо баар буолан”, “Хачыгаардар” курдук көлүөнэнэн айанныыр ырыаларым ылланыахтара. Ырыаһыт доҕотторум-атастарым, саҥа да саҕалааччылар кыттыахтара. “Сэрии сылын оҕолоро” диэн Удьурҕай тылларыгар саҥа ырыабын сүрэхтиэм. Айар киэһэм олох бөлүһүөпүйэтигэр тирэниэ.
– Киһи киһи буолара олох хайа кэрчигэр кэлэр эбитий?
– Былыргылар да этэллэринэн, бэйэбинэн да ылан, киһи 40 сааһыттан өйүн тутуохтаах дии саныыбын. Урукку дьон этиитин кытта сөбүлэспэтэҕим буоллар, арыгыттан аккаастанан, атын олоҕу саҕалыам суох этэ. Киһи сыыһатын билинэр, олоххо тардыһар эбит. Оччолорго мин өрөгөй кэнниттэн “хоос” гынар, күлүккэ түһэр кэмим этэ. Ол сылдьан, “мин тугу гынаары аатыра сырыттым?” диэн санааҕа ылларар этим. Онтон “сыранан кэлбит ааппын-суолбун төнүннэриэхпин наада” диэн толкуйга кэлбитим. “Дьонтон итэҕэстийбэккэ, туспа суоллаах-иистээх буолуохтаахпын” диэн, бэйэм бэйэбин кытта кэпсэтиим түмүгэр быһаарыылаах хамсаныылары оҥорбутум. Ол кэнниттэн күүскэ үлэлээн, этэргэ дылы, сэттэ көлөһүнү тоҕон, ааппын-суолбун төннөрдүм, аптарытыаты ситистим диэн,бу сааспар кэлэн этэр кыахтаахпын. Ону дьонум-сэргэм даҕаны сыаналаата. 55 сааспар “СӨ үтүөлээх артыыһа” ааты ылбытым. 58 сааспар “Гражданскай килбиэн” бэлиэни туппутум. Ол кэнниттэн “СӨ норуодунай артыыһа” аакка тиксибитим. Онтон былырыын “СӨ култууратын уонна ускуустубатын бочуоттаах үлэһитэ” ааты иҥэрэн соһуппуттара. Онон үлэһит да, киһи быһыытынан ааппын төннөрөн, толору дьоллоох киһи буоллаҕым. Онуоха махтанабын суолбар көрсүбүт, олох оскуолатын биллэрбит дьоммор-сэргэбэр, айар айаммын киэргэппит артыыс доҕотторбор, сырабын сыаналаабыт кэлэктииппэр, салайааччыларбар, сааһырыы боруогар соһуччу көрсүбүт тапталбар, айаммын, олохпун салгыыр ыччат дьоммор, күн баччаҕа диэри ытыс тыаһынан көрсөр күндү көрөөччүбэр.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
