2019 сыллаахха Саха тыйаатырыгар “Кээрэкээн ойуун” испэктээк сүрэхтэниитигэр сылдьыбытым. Онно ойуун оруолун бэрт итэҕэтиилээхтик оонньообут, ис-иһиттэн аһыллан, кутуран барар эдэрчи артыыс баара. Үлэбитинэн тыйаатырга сылдьабыт, артыыстары кытта сэһэргэһэбит эрээри, билбэт артыыһым этэ. “Хайалара буоллаҕай?” диэн сэҥээрэ санаабытым.
Кэлин эмиэ тыйаатыр артыыһа Дьулустаан Семёновтан интервью ыларбар: “Кээрэкээҥҥэ” хайа артыыс ойууну оонньообутай?” – диэн ыйыппытым. “Ити – Протасов Коля. Төрүттэригэр улахан ойуун баар. Талааннаах уол”, – диэн хоруйдаан турар.
Ыалдьытым – Николай Протасов. Артыыс. Чурапчы Хайахсытыттан төрүттээх. Атынын сэһэргэһээччим бэйэтэ кэпсиэ.
* * *
– Щепкиҥҥэ туттарсан киирэргэр артыыс буолабын диэн чуо сыаллаах-соруктаах этиҥ дуу эбэтэр түгэн көстөн (алҕаска диэххэ дуу) киирэн хаалбытыҥ дуу? Оччолорго итинник үөрэх баарын хантан билбиккиний?
– 2002 c. бэһис көлүөнэ “щепкиннэри” кытта бииргэ үөрэммитим. Онно “алҕаска” киирэн хаалбыт киһи диэн суох. Оччолорго бассаап суоҕа, төлөпүөн да ахсааннааҕа. Ийэм хаһыакка түбэһэ аахпыта. “Аатырбыт Щепкиҥҥэ нобуор буолар үһү” диэн хаһыатынан улахан сонун тарҕаммыта. Төрөөбүт-үөскээбит дойдум – Чурапчы. Сурах тарҕанаатын кытта, “Саха тыйаатырын дириэктэрэ А.П. Николаев Чурапчыга оҕолору нобуордуу кэлэр үһү” диэн буолла. Баҕалаахтар муһуннубут. Анна Флегонтованы, Геннадий Турантаевы, Афанасий Сокольниковы, Алексей Оконешниковы, миигин, уопсайынан, Чурапчыттан хас да оҕону сүүмэрдээн баран, “Куоракка киирэн салгыы туттарсыҥ” диэтэ. Ити сыл 10-с кылааска үөрэнэрим. Улуус култууратын салалтатыгар “Киирэн туттарыс, тугу эмэ толкуйдуохпут” диэбиттэрэ.
– Куораттаатыҥ?
– Дьокуускайга элбэхтик кэлбэт-барбат оҕо ийэбин кытта айаннаатым. “16 миэстэ баар, онно 300-тэн тахса оҕо туттарсар” диэтилэр. Аактабай саала аанын аһааппын кытта, дьэ, ырыа ыллаабыт, гитараҕа оонньообут, туойан дьиэрэһиппит оҕо бөҕө! Талаан диэн кырыы-кырыытынан манна буолла. “Пахай, кыайан киирбэт эбиппин” дии санаатым. Хас да күнү быһа куонкуруһу аастыбыт. Москубаттан кэлбит хамыыһыйаҕа үгэбин ааҕан истэхпинэ, В.П. Селезнев (кэлин преподавательбит буолбута): “Понятно, садись!” – диэтэ. “Сэҥээрбэтэ” дии санаатым. Ол курдук хас да сүүмэрдиир түһүмэҕи ааһан, 16 оҕо иһигэр киирэн хааллым. Сүүспүтүн кэлэн тутан, таҥаспытын уһултаран, сыгынньахтаан көрөллөрө. Алдьархайдаах сүүмэрдээһин буолбута.
– Инньэ гынан, оскуолаҕын бүтэрбэккэ сылдьан устудьуон буолан хааллыҥ дуу?
– Улуус үөрэҕин салаата сүүрэн-көтөн улаханнык көмөлөспүтэ. В.П. Селезневкэ: “Оскуолабын бүтэрэ иликпин”, – диэн эппиппэр, “ол өссө үчүгэй” диэбитэ. Инньэ гынан 15 сааспар Москубаҕа үөрэнэ айаннаабытым. Бу санаатахха, Щепкин үөрэҕин систиэмэтэ олус күүстээх эбит. Биир сылы быһа олоппоһу хайдах тутарга, хайдах олорорго үөрэммиппит. Зоопааркаҕа сырытыннар да сырытыннар, кыыллары үтүгүннэр да үтүгүннэр. Маҥнай тиийэн баран “Бу туох ааттаах үөрэҕэр кэлэн хааллыбыт?” диэн муодаргыыр этибит. Иккис сылбытыгар кыра этюдтары үөрэтэн барбыппыт. Нэдиэлэҕэ үстэ хайаан да үҥкүү, балет баара. Сөпкө саҥарарга күүскэ үөрэтэллэрэ, күнү быһа “уу” да “аа” буоларбыт. Оннук быластылыын курдук “сыбаан”, артыыс оҥорон таһаараллар эбит.
Ийэм аах “Оҕобут, кытаат, үөрэн, киһи буол” диэн алҕаан ыыппыттара. Боростуой тыа дьонун оҕотобун. Ийэм Александра Афанасьевна уһуйааҥҥа асчытынан үлэлээбитэ. Аҕам Николай Николаевич – тырахтарыыс.
“Щепкиҥҥэ” маастарбыт Т.Н. Аммосова: “Коля, эн артыыс буолан төрөөбүт киһигин. Бу – эн идэҥ. Мантан ордук тугу да гыммаккын”, – диэх курдук этэрэ. Нуучча, омук литэрэтиирэтэ... араас биридимиэт элбэх буоллаҕа. Олорго, дьэ, эксээмэммин сатаан туттарбакка “кутуруктанарым”. “Бу киһиттэн туох эмэ тахсыа” диэбит оҕолорун тута сатыыллара. Омук литэрэтиирэтин хас да сылы быһа соһон баран, бүтэрэрим саҕана биирдэ туттарбытым. Омук литэрэтиирэтигэр үөрэппит учууталбын бэстибээллэргэ бардахпына көрсөбүн (күлэр). Күлэр, “наһаа да сордообутуҥ” диир. Көрүстэхпитинэ, үөрүү бөҕөтө буолабыт.
– Дьэ, бүтэрэн кэллигит. Онтон...
– Тыйаатырга маҥнай кыра оруоллары биэрэллэрэ. 3-4 сыл оруола суох сылдьаҕын, маассабаска тураҕын, от-мас тутаҕын. Оччолорго билиҥҥи аҕа көлүөнэ артыыстар эдэрдэр, түөрт уончалаах дьон буоллахтара. Үөрэхпитин бүтэрэн кэлэн баран, испэктээк көрдөрбүппүт, Горнайга гостуруоллаан кэлбиппит. Онтон биир күн мунньахтаан баран, соһуччу баҕайы араартаан кэбистилэр. Сорохтору – Саха тыйаатырыгар, сорохтору, билиҥҥинэн, Үүнэр көлүөнэ тыйаатырыгар. Ньурба тыйаатырыттан эмиэ артыыс “былдьаһа” кэлиэхтээхтэр этэ да, кыайан кэлбэтэхтэрэ быһыылааҕа.
– Эйигин Үүнэр көлүөнэ тыйаатырыгар анаатылар дуу?
– Суох, Саха тыйаатырыгар.
– Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын артыыһа буолбатах этиҥ дуо? Оннук өйдүүбүн.
– Тута Саха тыйаатырыгар анаабыттара. Иккини кыайбат сыл үлэлээбитим. Ол кэннэ Үүнэр көлүөнэ тыйаатырыгар 6-7 сыл артыыстаабытым. Уурайан баран, суоппардыы, “Байанай” маҕаһыыҥҥа атыыһыттыы да сылдьыбытым.
– Тоҕо уурайталаан истиҥ?
– Ээ, оччолорго мэник-тэник уолаттар мүччү-хаччы түһэрбит, бырааһынньыктыырбыт элбэх буоллаҕа... Үүнэр көлүөнэ тыйаатырыгар үлэлии киирэн баран, чааһынай дьиэ ылыммытым. Гааһа суох буолан, маһынан оттуохха наада этэ. Гостуруолларга баран хааллахха, оһохпун ким оттуоҕай дии санаан, таарыйа таксыылыам диэн, “Байанайга” атыыһыттыы барбытым. Хата, ити кэмҥэ дьиэбэр гаас киллэртэрбитим. Маҕаһыыҥҥа балтараа сыл үлэлээбитим. Биир күн Анатолий Николаевич ботуруон атыылаһа киирэ сырытта...
– Дьэ, туох диэтэ?
– “Дьэ, доҕоор, эн манна туруоҥ дуо? Тыйаатыргар төнүн”, – диэбитигэр тыйаатырбар төннүбүтүм. “Колябыт кэллэ” диэн, кэлэктиип олус үчүгэйдик көрсөн, ытыс үрдүгэр түһэрэн, тута оруол биэрбиттэрэ. Билигин хаһан да бара сылдьыбатах киһи курдукпун ээ.
– Киинэҕэ тоҕо уһуллубаккыный?
– Киинэҕэ улаханнык уһуллубаппын. Артыыс тыйаатырынан буолбакка, киинэнэн ордук биллэр. “Кэл, уһулун” диэн да соччо ыҥырбаттар. “Саха снайпера”, “Тыгын Дархан”, “Дорообо, Дьокуускай” уһуллан турабын. Кэлин “Нууччаҕа” уһуллубутум да, көрдөрбөтүлэр.
– Тыйаатырга төһө оруолланныҥ?
– Саха тыйаатырыгар “Кыһыл көмүс хоруопка”, “Кээрэкээн Ойууҥҥа”, “Манчаарыга”, “Төлкөҕө”, “Маарыкчаан ыччаттарыгар”, “Саһарҕа хоптотугар”, “Сандаарар сарыал саллааттарыгар” оруоллардаахпын. Маннык аахтахха, үксүн ойууннары оонньуур эбиппин. “Өй, сүрэх икки мөккүөрүгэр” моно-испэктээхтээхпин. Итиннэ баар, дьэ, саха тылын сүөгэйэ, сүмэтэ, бөлүһүөпүйэтэ. Ыччат кэлэн көрүөн наада. “Саҥа кэлбит киһиэхэ” балай эмэ оруол буолан таҕыста дии.
– Оруол былдьаһык дуу?
– Былдьаһык бөҕө буоллаҕа. Тыйаатырга 60-ча артыыс баар. Айымньыга биир-икки, элбээбитэ үс сүрүн оруол баар буолар. Режиссёр “бу артыыстар, сүрүн оруоллары оонньуугут, эһиги эпизодтарга киирэҕит” диэн этэр. Онон – бүтэр.
– Салла санаабыт, баттаппыт оруоллардааххын дуу?
– “Өй, сүрэх икки мөккүөрэ” моно-испэктээги ыарырҕаппытым. Тылбын кыайан билиэм суоҕа диэн куттаммытым. Чаас уон мүнүүтэни быһа соҕотоҕун көрөөччүнү “тутан олоруоххун” наада. Аны туран, күннээҕи кэпсэтэр тылбыт буолбатах: илбистээх, иччилээх тыллар. Маҥнай өйбөр төрүт киирэн биэрбэтэҕэ. Онтон ханнык эрэ кэмҥэ кураанах биэдэрэҕэ ууну тоҕо куппут курдук, соһуччу баҕайы кутуллан киирбиттэрэ. Билигин аны тахсыбаттар. Иччилээх, дьикти тыллар киһиэхэ иҥэн хаалаллар эбит. Атын испэктээктэргэ оннук буолбатах.
– Эн төрүттэргэр ойууннар бааллар үһү.
– Аҕабынан хос эһэм Ньукулай Бырадааһап – ойуун. Ойуунускайдаах кэмнэригэр үөскээбит киһи. Былатыан Ойуунускай “Кыһыл Ойууна” кини протопибынан суруллубута диэн бэлиэтииллэр.
Мин ойууну оонньуохпун уруккуттан баҕарар этим. Тоҕотун билбэппин. Бэһис дуу, алтыс дуу кылааска үөрэнэ сылдьан: “Ийээ, мин ойуун буолуохпун баҕарабын. Кини маскараатын оҥоруохха”, – диэбит үһүбүн. Ийэм муодарҕаабыт аҕай. Кэнсиэрбэ бааҥкатын, куулу кырыйан, ойуун таҥаһын; аҕам маска тириини тиирэн дүҥүр оҥорбуттар. Онтум билигин да баар. Үүнэр көлүөнэ тыйаатырыгар Карл Сергучев “Кыһыл Ойууну” туруорбута. Федоту кытта Дьулустаан оонньообуттара. Туораттан бэйэм оонньуохпун баҕарар курдук этим. Саха тыйаатырыгар тиийбиппэр, Руслан Игоревич “Кээрэкээҥҥэ” ойуун оруолун биэрэбин диэбитигэр үөрэ истибитим. Баччата хардыылаан манна кэлэбин, оччото хардыылаан туора барабын диэн буолбакка, дүҥүрү ыллым, оҕустум да, оруолум бэйэтэ аһыллан, тахсан иһэрэ.
Аҕам саастаах артыыстар сэҥээрэ көрбүттэр этэ. “Майгыннаттыҥ” диэбиттэрэ.
– Ойуун буолан кубулунан сыанаҕа тахсыаҥ иннинэ сиэр-туом толороҕун дуу?
– Испэр ботугураан саҥарабын. “Мин дьиҥнээх ойуун буолбатахпын. Мин – артыыспын. Килиэптээн аһыы сылдьар үлэм. Көҥүллээҥ”, – диэн көрдөһөбүн. Атын сиэри-туому толорбоппун. Сахалар уу, уот иччилэрин итэҕэйэбит. Оонньоон баран, хоспор тиийэн хайаан да уунан эппин-сииммин суунабын, сайҕанабын. Илбистээх тыллартан саллабын...
* * *
– Кусчуккун, булчуккун дуу?
– Иллэҥ буоллум, көҥүл кэмэ кэллэ да, барабын. Тыйаатырга үлэлиир Дьулустаан Семёновтыын бииргэ бултуубут. Ити – аллар атаһым. Сайын буолла да, тыа киһитэ буоллаҕым, от-мас түбүгэр түһэбин.
– Кэргэннээххин дуу?
– Кэргэним мединститукка устудьуоннары үөрэтэр. Олус махтанабын. Артыыс киһи айар үлэтин 70-80 %-на дьиэ кэргэнтэн улахан тутулуктаах. Кыыс оҕолоохпут. Күммүт-ыйбыт – маҥнайгы кылаас үөрэнээччитэ.
– Майгыҥ-сигилиҥ?
– Үчүгэйбин, күлэн-үөрэн элэккэй бөҕөбүн.
– Николай, артыыс быһыытынан бэйэбин толору арыйдым дии саныыгын дуу эбэтэр өссө да ситэ аһылла иликкин дуу?
– Саҥа саҕалаан эрэбин. “Испэр өссө туох эрэ баар” дии саныыбын. Ону таһаарыахха сөп. “Дьэ, үлэлиэххэ” диэн санаа киирдэ. Биһиги көлүөнэ артыыстар кэммит дьэ кэллэ. Артыыс олоҕо, дьиҥэ, сүрдээх кылгас ээ. Тыйаатырбар, кэлэктииппэр улаханнык махтанабын. Алексей Прокопьевич салайааччылаах Үүнэр көлүөнэ тыйаатырыгар эмиэ олус махтана саныыбын.
– Сэһэргэһииҥ иһин махтанабын. Чаҕылхай оруолларыҥ өссө да иннигэр буоллуннар!
Сэһэргэстэ Диана КЛЕПАНДИНА
