Биһиги төрөөбүт дойдубут – ССРС тэриллибитэ быйыл ахсынньыга 100 сылын туолар. Онтон суох буолбута – 31 сыла. Силигилии сайда, тигинэччи үлэлии олорбут дойдубут хайдах эмискэ баҕайы эстэн хаалбытын билигин да ситэ өйдөөбөппүт. Онтон дьиҥинэн, кини бэйэтэ эстиэ дуо, ол улахан бэлэмнэнии, куорҕаллааһын түмүгэ буоллаҕа. Дьон өйүн-санаатын суурайар сүрдээх күүстээх үлэ ыытылыннаҕа. Ол туһунан, кыратык быктаран...
***
Билигин даҕаны “ССРС тутула бэйэтэ мөлтөөн, дойдубут сууллубута” дэһэллэр. Ону үксүбүт итэҕэйэр. Утары этээччини ким да истибэт, “ол саҕана барыта дэписсиит этэ”, “уочараты санааҥ”, “совоктар” диэн буолар. Пионеры-хомсомуолу аһаҕастык ыыстааһыны, сэбиэскэй олох туох баар көстүүтүн күлүү-элэк гыныыны киһи ааҕан сиппэт. Быһыыта, “экэниэмикэтэ бэйэтэ тутайан, бэлитиичэскэй тутула айгыраан, дьон-сэргэ дьадайан, дойду бэйэтин көрүнэр, хааччынар кыаҕа суох буолан ыһыллыбыта” диэн санааны соҥнообуттара соннук хаала сылдьар. Билигин оччолорго курдук аһаҕас үөҕүү тохтоото да буоллар, син биир, “бэйэтэ эргиччи буруйдаах, бэйэтэ ыарыһах, оккураҥ буолан... Онон, аһыйар наадата суох, хааллын, хасыһа сатаамаҥ” диэн сыһыан баһыйар.
Дьиҥэ, оннук этэ дуо?
Бу туһунан биллиилээх публицист, суруйааччы, Сергей Кремлев суруйбутун аҕалабыт: “Дойду экэнэмиичэскэй уонна социальнай көрдөрүүлэринэн, Горбачев да салайарын саҕана биһиги дойдубут сорох хайысхаҕа бастакы, сороххо иккис, сороххо бэһис миэстэҕэ этэ, аан дойду уон инники дойдутуттан хаһан даҕаны аллара түспэтэҕэ!”
Холобур, 1986 сыллаахха дьиэ тутуутун туругун ылар буоллахха, атын сайдыылаах дойдулары кытта тэҥнээтэххэ маннык:
Япония – барыта 1236 тыһ. кыбартыыра – 10 тыһ. нэһилиэнньэҕэ ол 102 кыбартыыра;
Финляндияҕа –50 тыһ. – 102 кыбартыыра;
Австралияҕа –136 тыһ. – 91 кыбартыыра;
ССРС – 2100 тыһ. – 75 кыбартыыра;
АХШ – 1703 тыһ. – 71 кыбартыыра.
Онтон кыбартыыра иһин, хомунаалынай төлөбүр ССРСка аан дойдуга саамай намыһах этэ.
Ортотунан, сэбиэскэй дьиэ кэргэн ороскуотун 3%-нын эрэ ылара, 1928 сылтан ыла ол уларыйбакка кэлбитэ. Тэҥнэбилгэ, АХШка уонна Англияҕа дьиэ кэргэн ороскуотун 20%-нын ылара, 1981-1986 сс. Италияҕа ол көрдөрүү 127% улааппыт, Англияҕа – 77%, Францияҕа – 68%, Канадаҕа –48%, АХШка – 46%. Дьэ, уонна тэҥнээҥ.
Быраас ахсаанынан ССРС аан дойдуга бастакы миэстэҕэ сылдьара: 42,7 быраас 10 тыһ. нэһилиэнньэҕэ. Иккис миэстэҕэ – Чехословакия, Болгария уонна Венгрия этилэр. Япония 19,8 быраас тиксэрэ, 14 миэстэҕэ сылдьара.
Балыыһа куойкатын ахсаанын ылыахха. 1986 сыллаахха 10 тыһ. нэһилиэнньэҕэ 130 мэдиссиинэ куойка баара. Иккис миэстэҕэ Япония этэ, үһүскэ – ФРГ, Англия – 10 миэстэ, АХШ – 30-с миэстэ. Хапыталыыстыы дойдуларга мэдиссиинэ өҥөтүн төлөбүрэ үрдүү турара (АХШка 1981-1986 сс. 63% үрдээбит).
Бэл, Брежнев “улугуруутун” сылларыгар Сэбиэскэй Сойуус экэнэмиичэскэй өттүнэн тирэхтээх этэ.
Онон, “ССРС социальнай-экэнэмиичэскэй өттүнэн мөлтөөн, бүдүк буолан сууллубута” диэн туойалларын итэҕэйэр сөп дуо? Хата, билиҥҥи Арассыыйа сыыппараларын ыллахха, төттөрү түһүү буола турар... Оччотугар, ол туох этэй – өлөрүү дуу, өлүү дуу?
1970-1980 сс. национальнай дохуоту тэҥниэххэ:
| 1970 | 1980 | Төһө улааппыта | |
|
СССР Кытай АХШ ФРГ Япония |
2,0 1,5 1,5 1,6 2,7 |
3,2 2,6 1,9 2,0 4,3 |
1,6 1,7 1,27 1,25 1,59 |
Тоҕо маннык буолтай?
Билигин эргиллэн көрдөххө, дойду ыһыллыыта эрдэттэн былааннаммыт сынаарыйынан ыытыллыбыт. Нуучча улуу бөлүһүөгэ, социолога Александр Зиновьев: “Арҕааҥҥы уонна Арассыыйатааҕы арҕаа идеологияны соҥнуур бырапагаанда этэринии, сэбиэскэй социальнай тутул бэйэтэ сууллубатаҕа, кини өлөрүллүбүтэ... Дьиҥэ, кини олох эдэр эбээт, 70 эрэ сыл, ол кылгас кэм иһигэр хайдахтаах курдук ситиһиилэнэн, аан дойду иккис модун державатыгар кубулуйбутай! ССРС атын дойдуларга холобур буолбута, кини суолун талааччылар элбээн испиттэрэ. ССРС арҕаа дойдулар социальнай тутулларыгар утары турар дьиҥнээх күүскэ кубулуйбута. Онтон куттанан, күөн күрэстэһииттэн саллан, кинилэр II аан дойдутааҕы сэрии кэнниттэн тута биһиги дойдубутун утары “Тымныы сэриини” саҕалаабыттара. Бу сэрии сэбиэскэй хомуньууһуму уонна ССРСы суох гынар сыаллаах-соруктаах үйэ аҥаара кэриҥэ салҕаммыта. Ол эрээри, “Тымныы сэриигэ” ССРС капитуляциялаабытын түмүгэр дойдубут социальнай тутула сууллубута...”, – диэн суруйар (“Русская трагедия”, 1999 с.).
Бастакы сийиэс. Ыһыллыыга хардыы
Михаил Горбачев былааска олоруоҕуттан дойдуну ыһарга бэлэмнээбиттэрэ. Ельцин ону олоххо киллэрэн, переворот оҥорбута. 1989 сыл кулун тутарыгар ССРС Сийиэһигэр норуодунай дьокутааттары быыбардаабыттара. Сэбиэскэй дьон аан бастаан хас да хандьыдааттан дьокутааты талар кыахтаммыта. Аан бастаан ССРСка дьокутаакка хандьыдааттар быыбар иннинээҕи бырагыраамаларын кэпсээн, аһаҕастык тэлэбиисэргэ тахсыбыттара. Ол барыта, чахчы да, демократия ситиһиитэ этэ.
I Сийиэс 1989 сыллаахха ыам ыйын 25 күнүгэр аһыллыбыта. Сийиэс үлэтин дойду барыта быһа биэриинэн көрө олорбута – урут хаһан маннык буолтай?! Аан бастаан тэлэбиисэринэн академик А.Д. Сахаров дойдубут бэлитиичэскэй систиэмэтин кириитикэлээн тыл этиитин истибиппит. Сөҕүү-махтайыы, бэркиһээһин бөҕө этибит. Аһаҕас тыл этиилэртэн, саба кутуллар кириитикэттэн киһи мэйиитэ эргийэрэ, “Дьэ, бу күүтүүлээх демократиябыт үүннэҕэ!” диэн буолта. Саамай дьиктитэ, ким даҕаны ол кириитикэни утарбатаҕа, утарар киһи – ол аата, хаалыылаах “ренегат”, сайдыыны утарар, таҥнары тардар киһи курдук туора хараҕынан көрүллэрэ. Бары даҕаны харахпыт соннук бүрүллүбүт, кулгаахпыт соннук бүөлэммит этэ. Бу олох атын күүстэр ааҥнаан эрэллэрин туһунан хантан таайыахпытый? Эдэрдэр “Көҥүл олох кэллэ, тутулуга суох буолуу үүннэ” дэспиппит... Оччолорго дойдубут ыһыллара сыл эрэ курдук хаалбытын боростуой дьон түһээн да баттаппат буоллахпыт. Сынарыыстар барытын бэлэмнээн, суоттаан-оросчуоттаан олороллорун ким билиэ баарай?
Былааһы – Горбачевка
Ол Сийиэс үлэтин бастакы күнүгэр ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлинэн Михаил Горбачеву талбыттара. ССРС Конституциятынан, Үрдүкү Сэбиэт Бэрэссэдээтэлэ тугунан да хааччахтаммат тус былаастанар диэн этэ. Биир киһи илиитигэр оннук хааччаҕа суох былааһы ылара сүрдээх кутталлаах этэ. Онтон салгыы туох буолбутай? Дойдуга ыһыллыыга тиэрдибит биир сүрүн төрүөт быһыытынан, билигин ССРСка Бэрэсидьиэн института киирбитин ааттыыллар.
Сталин уонна Бэрэсидьиэн солото
ССРСка соҕотох салайааччы институтун киллэрэр идиэйэ өссө 1936 сыллааҕы Төрүт сокуону бэлэмниир саҕана этиллэ сылдьыбыт. Ол эрээри ССРС официальнайа суох бастакы салайааччыта Сталин ону утарбыт. Кини “ССРС Төрүт сокуонунан, биһиэхэ соҕотохтуу былаастаах уонна салайар уонна бэйэтин Үрдүкү Сэбиэккэ утары туруорар Бэрэсидьиэн диэн суох буолуохтаах. Бэрэсидьиэн – ол аата, коллегиальнай Үрдүкү Сэбиэт Президиума уонна ол Бэрэссэдээтэлэ. Ону нэһилиэнньэ барыта талбат, Үрдүкү Сэбиэт талар, кини Үрдүкү Сэбиэккэ эрэ отчуоттуур. Устуоруйа көрдөрөрүнэн, үрдүкү уорганнары маннык тэрийии ордук демократтыы буолар, дойдуну араас соһуччу быһыыттан-майгыттан көмүскүүр”. Дьэ хайдах курдук өтө көрбүтүй, Иосиф Сталин!
Бэрэсидьиэн дуоһунаһын киллэрэр туһунан боппуруос Хрущев саҕана, 60-с сылларга уонна 1977 сыллааҕы Төрүт сокуону ылынар саҕана эмиэ кэпсэппиттэр. Ол эрээри боппуруос Үрдүкү Сэбиэт Президиумун туһатыгар быһаарыллыбыт.
Яковлев “өҥөтө”: туохха анаан?
ССРСка аан бастаан Бэрэсидьиэн солотун туһунан Александр Яковлев өссө 1985 сыллаахха Горбачевка суруйбут саппыыскатыгар этии киллэрбит. Бу Яковлевы “5 холуонна” ааҕына дииллэр. Чахчы, кини демократтыы уларыта тутуу биир лиидэрин быһыытынан биллэрэ. Онтон 1988 сыллаахха, боппуруоһу Бүтүн Сойуустааҕы баартыйа кэмпириэнсийэтигэр киллэрбиттэр. Онуоха Михаил Горбачев бэрэсидьиэн дуоһунаһын киллэрии туһунан истэн, бэйэтэ сөбүлээбэтин эппит: “Биһиги элбэх омуктаах судаарыстыбабытыгар бэрэсидьиэн былааһа барсыбат, “демократичнайа” суох, мин тус бэйэм даҕаны “бэрэсидьиэн” диэни ылыммаппын”. Ол эрээри ити тиэмэ дьүүлгэ син биир хаалбыт. Ити кэмҥэ Ельцин аны Арассыыйа Бэрэсидьиэннээх буолуохтаах диэн өйүгэр күлүм гыммыт. Онон, бэлитиичэскэй атааннаһыыга туттуллар биир албас курдук туһаныллыбыт. Былааһы биир илиигэ тутуу тугунан түмүктэммитэ билигин көстөр.
Онтон 1990 сыллаахха олунньу 12 күнүгэр Үрдүкү Сэбиэт Президиумун чилиэннэрэ Бэрэсидьиэн былааһа киирэригэр куоластаабыттар. Кулун тутар 11 күнүгэр ССКП КК Пленума бу дуоһунаска М.Горбачеву туруорарга диэн этии киллэрбит. Ол түмүгэр, кулун тутар 15 күнүгэр норуот дьокутааттарын Уочарата суох III Сийиэһигэр Николай Рыжковтан, В.В. Бакатинтан Михаил Горбачевтан таланнар куоластаабыттар, Михаил Горбачев ити кэннэ соҕотоҕун барытын быһаарар муҥур боломуочуйалаах Бэрэсидьиэн буола түһэр.
Ол тугунан түмүктэммитин билигин көрө сылдьабыт.
“Арҕаалар” Кириэмилгэ сабыдыаллара
А.Зиновьев ССРС ыһыллыытын биир сүрүн төрүөтүнэн, идеологияҕа буолбут кириисиһи ааттыыр. Оттон ол салгыы хомуньууһум кириисиһигэр тиэрдибитэ диир: “Горбачев үрдүкү былааска кэлэригэр, арҕааҥҥы былаанынан, “Кириэмили” бэйэ сабыдыалыгар ылар уонна сэбиэскэй систиэмэни куорҕаллыыр сорук турара. Оннук да буолан, Горбачев үлэтэ-хамнаһа барыта арҕааҥҥы диверсия курдук барбыта. Кини дойдуга үөскээбит кириисиһи сэбиэскэй ньыманан, наукаҕа олоҕуран быһаарбакка, тута толкуйдамматах реформалары саҕалаабыта. Ол саҥа кириисискэ тиэрдибитэ. “Перестройка” дэммит уларыта тутуу ол кириисис көстүүтэ буолбута – барыта арҕааҥҥы манипулятордар былааннарынан барбыта. Дьон уларыта тутууну уруйдаан көрсөн баран, кэлин иһиттилэр да кыйаханан барар буолбуттара”.
Түмүгэ – сэбиэскэй былаас систиэмэтэ мөлтөөбүтэ, баартыйа аппараата үрдүкү былаас ыстаатыһын сүтэрбитэ, былаас Сэбиэт илиитигэр көспүтэ, партаппарааттан уонна ССКПтан тутулуга суох бэрэсидьиэн былааһын тэрийэргэ холонуу оҥоһуллубута, уопсай былаас уонна салайыы систиэмэтэ ыһыллыбыта. Ол да буоллар, аҥаардас реформанан Сойууһу кыайан ыһыа суохтарын арҕааҥҥы күүстэр өйдөөбүттэрэ. Горбачев “реформаларын” дьон-норуот ылымматаҕа, бырачыас саҕаламмыта. Арҕаалар былааннара тохтор кутталламмыта.
Реформа буолбатах – переворот
Онуоха 1991 сыллаахха бэлитиичэскэй переворокка аҕалбыт атырдьах ыйынааҕы “путч” былааннаммыта. Ол сатаммыта. Переворот реформа буолбатах, оннооҕор түргэн. Ол эрээри бу түбэлтэҕэ кини икки сыл уһаабыта: 1991 сыл атырдах ыйын 19 күнүттэн – 1993 сыл алтынньы 4 күнүгэр диэри. Хомойуох иһин, дьон-сэргэ маны эргэ оннугар саҥаны тэрийэр реформа курдук ылыммыттара. Ону баара, олох атын буола турара.
Ельцин хомуньууһуму утарар үлэтэ-хамнаһа реформа луоһуннарын аннынан барбыта эрээри, Горбачев саҕанааҕыттан сорунуулаахтык, кимиилээхтик ыытыллыбыта. Ол “реформа” диэн ааттаммыт уларытыылара дьиҥэ баара, муус доруобай, устуоруйа кээмэйинэн, эдэр социальнай тутулу бары өттүттэн тоһутуу, алдьатыы, урусхаллааһын этэ уонна арҕааҥы холобурунан саҥа социальнай тутулу үөскэтии этэ.
Барыта урусхалланна...
Холобур, сэбиэскэй кэм саҕана сэбиэскэй дьон күүһүнэн тутуллубут, ырыаҕа ылламмыт, киинэҕэ уһуллубут, бары да билэр-истэр, киэн туттар Братскай ГЭС, Красноярскайдааҕы, Усть-Илимнээҕи, Иркутскайдааҕы ГЭС курдук баараҕай эбийиэктэр ким бас билиитигэр билигин баалларый? Киһи да истэн соһуйар. Бу электроэнергияны оҥорон таһаарар ыстаансыйалары бас билэр “ЕвроСибЭнерго” ААУо аахсыйалара 100% билигин En+Group (аан дойдутааҕы хампаанньа) бас билиитигэр бааллар.
Оттон биһиги тыабыт маһа ханна кэрдиллэн тиэллэ турарый? Хостонор баайы кимнээх бас билэллэрий уонна ханна атыылыылларый? Бэйэбит биир да оҥорон таһаарар бырамыысыланнаспыт суох, бэл тоһоҕо оҥорор собуоттарбыт суохтар дииллэр – барыта урусхалламмыт. Дьэ уонна санаан көрүҥ, “реформа” аатынан хайдахтаах курдук албын, хараҕы баайыы барбытын, ол түмүгэр тугу тутан хаалбыппытын.
Ыспыраапка:
Манна даҕатан эттэххэ, бу En+Group хампаанньа дириэктэрдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Англия бэлиитигэ, лорд Грегори Баркер Арассыыйа олигарха Олег Дерипаска бас билэр өлүүтүн аччатар, сыыйа бас билииттэн туоратар былааны олоххо киллэрбитэ. Оннук сыаллаах үлэни тэрийэн, ый аайы 108 500 дуоллары аҥаардастыы пиар-хампаанньаҕа анаан, Дерипаска өлүүтэ аччаан, ити холдинг Дириэктэрдэрин Сэбиэтиттэн туоратыллыбытын билэргит буолуо. Дерипаска бэрэстэбиитэллэрин Сэбиэттэн уураталаан, Баркер “тутулуга суох” дэнэр дириэктэрдэри киллэртээбитэ. Бэйэтэ – гей, иккис уонна үһүс “ойохторо” – эр дьон...
***
Хаһан баҕарар, туох да төрүөтэ суохха үөскээбэт. Бу бүгүҥҥү быһыы-майгы оччотооҕу салгыыта диэн өйдүөх кэриҥнээхпит. Устуоруйа уруоктарын өйдөөтөхпүтүнэ эрэ, биһиги сөптөөх дьаһаныылары оҥостуохпут.
Нина ГЕРАСИМОВА.(А.Зиновьев “Русская трагедия”, С.Кремлев “Иуды в Кремле”, уо.д.а. ыстатыйалар туһанылыннылар)
