Успуорт эйгэтигэр тэрийээччи, судьуйа-кэмэнтээтэр Ылдьаа Скрябины билбэт киһи суох. 90-с сыллартан мадьынылар дирбиэннээх-дарбааннаах, ыһыылаах-хаһыылаах күрэхтэһиилэрин ыытара. Ол кэмҥэ Платон Платонов-Оокко Бухатыыр, Лаврентий Кычкин, Михаил Фролов, Афанасий Саввин, Владимир Шарин ааттара Саха сирин тилийэ көппүттэрэ. Мас тардыһыыта туох да омуна суох саҥа кэрдиискэ тахсыбыта.
Тыа сирин волейболга оонньооччуларын түмэр “СахаВА” тэриллиитигэр Ылдьаа Скрябин эмиэ улахан өҥөлөөх. Ылдьаа Ылдьыыс успуорт улахан түһүлгэлэриттэн араадьыйаҕа быһа биэриилэри ыытыыга – бастакы хараҥаччы. Ол курдук, көҥүл тустууга Арассыыйа, аан дойду түһүлгэлэриттэн “Сахалыы Виктория” араадьыйанан элбэхтик кэпсээн-ипсээн турар. Сыл аайы Туймаада ыһыаҕар ыытыллар “Дыгын оонньууларыгар” кэмэнтээтэрдиирэ туһунан кэрэ кэпсээн. Ити курдук кини туһунан бэрт уһуннук кэпсии туруохха сөп. Онон тохтуоҕуҥ, Ылдьаа Ылдьыыс санаатын-оноотун истиэҕиҥ.
Суруйуохха эрэ диэн суруйбаппын
– Ылдьаа, күрэхтэһии кэнниттэн эн хайаан да туох эрэ ураты санаалаах буолааччыгын. Итини кириитикэ диэххэ сөбө дуу?
– Суруйуохха эрэ диэн суруйбат буоллаҕым. Дьон-сэргэ санаатын суруйабын. Итини кириитикэ, була сатаан суруйуу курдук өйдөөһүн, араас дьаралык иилэ сатааһын баар. Оттон мин сыыһаны-халтыны көннөрдүннэр диэн суруйар буоллаҕым. Ол сыыһалар-халтылар күрэхтэһииттэн күрэхтэһиигэ көрүҥ сайдыытын мэлдьи туормастыы сылдьаллар. Уонна итини аҥаардас Ылдьаа эппитэ-тыыммыта, ыйбыта диэн өйдөнүө суохтаах. Биһиги дьон-сэргэ түмүллүбүт санаатын тиэрдэр буоллахпыт.
– Мас тардыһыытыгар уларыйыылары, саҥаны киллэриилэри ылымматыҥ туһунан элбэхтик этэҕин да, суруйаҕын да. Бэл, мас тардыһыыта уонна мас-рестлинг тус-туһунан көрүҥнэргэ кубулуйдулар диигин.
– Мас-рестлинг диэн ааты дьон-сэргэ киэҥ дьүүлүгэр таһаарбакка эрэ эмискэ ааттаабыттара. Кэбиниэккэ олорон эрэ ким эрэ толкуйдаан таһаарбыт аата – тута туттуллубутунан, докумуоннарга, боротокуолларга суруллубутунан барбыта. Ити эрэ буолуо дуо, быраабылаҕа араас тосту уларыйыылар киирбиттэрэ. Ити уларыйыылары быһаччы дьарыктана, күрэхтэһэ сылдьар уолаттар сөбүлээбэтэхтэрэ. Мэлдьи мадьынылар ортолоругар сылдьар киһи буолан, билэбин.
Мас тардыһыы төрүт аата хаалыахтаах этэ. Холобур, кыргыыстар “таяк тартыш” диэн көрүҥнэрин аатын курдук. Пауэрлифтинг, армрестлинг, шорт-трек, тхэквондо, ушу, фристайл, дзюдо диэн аан дойду ханнык баҕарар муннугар ааттыыллар дии. Оттон биһиги төрүт көрүҥмүт аата тоҕо уларыйыахтааҕый?!
Мас тардыһыыта уонна мас-рестлинг
– Быраабылаҕа чопчу ханнык уларыйыылары сөбүлээбэккиний?
– Мадьынылар түсүһүү иннинэ тэбинэр мас аллараа өттүгэр тирэнэн олоруохтаахтар диэн буолбута. Спортсменнар, тириэньэрдэр итини утарбыттарын үрдүнэн ити быраабыла олоххо киирэн хаалбыта. Итинник дьаһаныы көрүҥ ис хоһоонун тосту уларытар. Ити мас тардыһыы буолбатах, этэллэрин курдук – мас-рестлинг. Онон мас тардыһыыта уонна мас-рестлинг, син биир көҥүл тустуу уонна классическай тустуу курдук атын-атын көрүҥнэр.
– Итини утарааччылар: “Сахалар быһыыбыт-таһаабыт олох атын, атахпыт кылгас, онон түсүһүү иннигэр атахпытын тэбинэр мас үөһээ өттүттэн тирэнэрбит ордук”, – дииллэр. Ити төһө оруннааҕый?
– Мадьыныларбыт аан дойду түһүлгэтигэр тоҕо бэйэлэрин “кэбирэтэн” туран тахсыахтаахтарый? Бэйэбит быһыыбытыгар-таһаабытыгар, холобур, малтаччы эттэххэ, Анатолий Баишев кылгас атаҕар “олоҕурбут” быраабыланан тахсарбыт тоҕо сатамматый? Тоҕо бэйэбит дьоммутун “сарбыйан” туран атын дойду дьонун санаатын таба, кинилэргэ сөп түбэһэ сатыахтаахпытый? Ити быраабыла олоххо киириитигэр элбэх мадьыны эчэйбитэ. Анаан-минээн дьарыктамматах атын дойдулар спортсменнара да эчэйэллэрэ чуолкай буоллаҕа.
Мадьыныны сүгүрүтүү туһунан
– Оттон хапсыһыы иннигэр мадьынылар бэйэ-бэйэлэригэр сүгүрүйэн ылалларын тоҕо ылымматыҥ? Илии тутустахтарына, ытыстарыгар соттубут магнезиялара бурҕас гынан хаалар диэн буолар дии.
– Мас тардыһыыта – икки мадьыны күөн көрсүүтэ буоллаҕа дии. Күүһү тургутуу. Итиннэ мадьынылар бокулуоннаан ылыылара сүөргүтүк көстөр. Холобур, дьоппуоннар, кытайдар, кэриэйдэр итинник эбэтэр итиниэхэ майгынныыр үгэстэри оҕо эрдэхтэриттэн көрөн, тутуһан кэллэхтэрэ дии. Оттон саха сахаҕа бокулуоннуурун эн ханна көрбүккүнүй?
Мадьынылар бокулуоннуулларын быраабылаҕа киллэрбит уолаттар миигин кытта дорооболоһоору илиилэрин уунааччылар. Онно мин: “Эһигиннээҕэр быдан саастаах киһи турабын. Баһаалыста, сүгүрүйэн көрдөрүҥ эрэ”, – диибин. Мүлүк-халык тутталлар, кэпсэтиини атын тиэмэҕэ көһөрө сатыыллар. Ол аата кинилэр сүгүрүйүү диэн тугун-ханныгын бэйэлэрэ да ситэ өйдөөбөттөр. Эн итинник үгэһи күннэтэ кэриэтэ тутта сылдьар буоллаххына эрэ, атын омуктарга биһиги маннык үтүө үгэстээхпит диэн көрдөрүөхтээххин. Онтон атын түгэнигэр ити мээнэ, туох да төрүөтэ суох айыахха эрэ диэн айан таһаарыы буолар.
Чэ, хапсаҕайга өссө сөбүлэһэбин, итинник үгэс киирдин даҕаны. Мадьынылар хапсыһыыга эттэрэ-сииннэрэ дыыгыначчы тыҥаан, бүтүннүү өрө күүрэн, түһүлгэҕэ хаһыытаабытынан, үрдэли тыастаахтык тиҥилэхтээбитинэн ойон киирэллэр. Сөкүндээннэрэ эттэрин-сииннэрин лаппа ыарыылаахтык охсуолууллар, бэл, наһатыыры сыттаталлар. Оттон наһатыыр өлөөрү да сытар киһини бэттэх диэки аҕалар дии. Итинник турукка киирбит киһини “сүгүрүйэн ыл” диэһин кэрэгэй. Бэл, бэйэбит дьоммут-сэргэбит: “Ити тугуй?” – диэн соһуйа, ороһуйа көрөллөрө киириэ суохтаах буоллаҕа.
Олимпиадаҕа чарапчыланар буоллахпытына
– Ылдьаа Ылдьыыс, эн суруйууларгын кэмиттэн кэмигэр ааҕааччыбын. Кэнники сылларга мас тардыһыыта Саха сирин норуоттарын Оонньууларын бырагырааматыгар киирэрин туруорсаҕын. Оттон ити көрүҥ “Манчаары оонньууларын” бырагырааматыгар баар эбээт. Мин өйдөөтөхпүнэ: “Бастакы улахан түһүлгэ суолтата үрдүк, ол иһин Олимпиада көрүҥэ буоларга чарапчыланар мас тардыһыыта хайаан да кириэхтээх”, – диигин. “Манчаары оонньуулара” да, Саха сирин норуоттарын Оонньуулара да тэҥ баайыылаах түһүлгэлэр буолбатахтар дуо?
– Итиннэ малтаччы толкуйдаатахпытына: “Манчаары оонньууларын” бырагырааматыгар национальнай, төрүт оонньууларбыт, оттон Саха сирин норуоттарын Оонньууларыгар олимпийскай көрүҥнэр киирэллэр. Ити мин этиим буолбатах, успуорт салайааччыларын этиилэрэ.
– Аэробика, спортинг, мини-путбуол, спортинг олимпийскай көрүҥнэр буолбатахтар ээ.
– Билэбин, ол эрээри ити Оонньууларга, сүнньүнэн, олимпийскай көрүҥнэр киирэллэр. Бэйэлэрэ миэхэ хас да төгүл итинник быһаарбыттара. “Мас тардыһыытын Олимпиада бырагырааматыгар киллэрэргэ дьулуһабыт” диэн успуорт эйгэтин салайааччылара эппиттэрэ-тыыммыттара ыраатта. 1996 сыллаахха Бороҕоҥҥо Саха сирин норуоттарын I Оонньуулара ыытыллыбыта. Аныгы олимпийскай хамсааһын 100 сылыгар анаммыт улахан тэрээһин бырагырааматыгар мас тардыһыы киллэриллибитэ. Санаан көр: ити кэмҥэ мас тардыһыытыгар Арассыыйа чөмпүйэнээттэрэ, аан дойду таһымнаах турнирдар ыытыллыбат кэмнэрэ этэ ээ. Мас тардыһыыта 2000, 2003 сылларга ыыттыллыбыт Оонньуулар бырагыраамаларыгар эмиэ баара. 2006 сыллаахха ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээтин түмүгүн хамаанданан уопсай түмүгү таһаарыыга учуоттаабыттара эрэ. 2010 сыллаахха Өлүөхүмэҕэ ыытыллыбыт Оонньуулар бырагыраамаларыгар мас тардыһыыта олох да киллэриллибэтэҕэ. Ити мадьыныларбыт Арассыыйа, аан дойду түһүлгэлэригэр тахсыбыт кэмнэригэр.
Министиэристибэ уонна кэмитиэт
– Ылдьаа Ылдьыыс, эн Успуорт министиэристибэтин аадырыһыгар мэлдьи этиилэрдээх, кэккэ санаалаах буолааччыгын. Успуорт миниистирдэрэ уларыйаллар, оттон эн Успуорт министиэристибэтин аадырыһыгар этиилэриҥ уларыйбат.
– Успуорт министиэристибэтэ уопсай хамсааһынтан туора турар курдук көрөбүн. Дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр-көстөр үлэтэ – улууска Успуорт министиэристибэтин күннэрин ыытыы. Министиэристибэ үрдүк сололоохторо күрэхтэһии аһыллыытыгар тыл этиинэн муҥурданар буоллулар. Успуорт министиэристибэтэ улуустар успуорка кэмитиэттэрин кытта ыкса үлэлээбэт. Анаан-минээн улууска тиийэн үлэни-хамнаһы көрүү-истии, сүбэ-ама биэрии суох.
Аны туран, улуус бүддьүөтэ бигэргэнэн бүппүтүн кэннэ Успуорт министиэристибэтин сыллааҕы былаана дьэ тиийэн кэлэр. Хамаанданы күрэхтэһиигэ тэрийэн ыытыы, таҥаһы-сабы атыылаһыы, үбүлээһин барыта улуус успуорка кэмитиэтигэр сүктэриллэр. Министиэристибэ сыллааҕы былаана эрдэ кэлэрэ буоллар, улуус бүддьүөтэ ылылларыгар ити барыта учуоттаныа этэ буоллаҕа.
Үлэ-хамнас тэрээһинэ чуолкай, лоп бааччы буолуохтаах. Ити биһиэхэ тоҕо эрэ кыаллыбат. Холобур, күрэхтэһии буолара икки эрэ нэдиэлэ хаалбытын кэннэ дьэ балаһыанньата тигинээн кэлэр. Онно биирдэ бабат дии түһэбит, хамаандабыт оччо-бачча киһилээх, маннык ирдэбиллэринэн таҥастаах-саптаах, үптээх-харчылаах буолуохтаах эбит диэн. Итинник түгэн министиэристибэ уонна улуус кэмитиэтэ биир ситимнээхтик, былааннаахтык үлэлээбэттэриттэн тахсар.
Кэмэнтээтэр оруола улахан
– Ылдьаа, аны успуорт кэмэнтээтэрин үлэтигэр-хамнаһыгар киириэххэ. Мас тардыһыытын уонна хапсаҕайы үгэс быһыытынан уустаан-ураннаан, уулаан-хаардаан кэпсээһин-ипсээһин баар. Холобур: “Киэсэ быйыл биллэ-көстө эбиллибит, Туора Күөл уолун таах туора соһон кэбистэ”, – эҥин диэн. Оттон официальнай күрэхтэһиилэргэ судьуйа-кэмэнтээтэр ким түһүлгэҕэ киирбитин-тахсыбытын билиһиннэрии эрэ бэрээдэгинэн үлэлиир.
– Официальнай күрэхтэһии, холобур, көҥүл тустууга Арассыыйа чөмпүйэнээтэ үс көбүөрүнэн ыытыллар. Итиннэ судьуйа-кэмэнтээтэр уулаан-хаардаан кэпсииригэр бириэмэ да тиийбэт буоллаҕа дии. Бэл, аар-саарга аатырбыт Бувайсар Сайтиев көбүөргэ туста тахсарын кэмэнтээтэрдэр сүрэҕэлдьээбит курдук аа-дьуо билиһиннэрээччилэр. Бувайсар Сайтиев Махач Муртазалиевы кытта үстэ тустарын илэ көрбүтүм. Онно кэмэнтээтэрдэр: “На ковер “В” выходят: Бувайсар Сайтиев (Красноярск) – Махач Муртазалиев (Дагестан)”, – дииллэр. Бүттэ. Мин ити түгэннэргэ: “Кэмэнтээтэр, саатар, куолаһын сонотон, доргуччу биллэрэрэ буоллар дуу, Бувайсар Сайтиев тустуу устуоруйатыгар тарбахха баттанар дьонтон биирдэстэрэ ээ”, – дии санааччыбын.
Кэмэнтээтэр успуорт көрүҥэ сайдыытыгар оруола улахан. Холобур, хапсаҕай сайдыытыгар суруналыыс, кэмэнтээтэр Александр Васильев-Көрдүгэн улахан үтүөлээх. Тэрийээччи Алексей Муостаахап талааннаах кэмэнтээтэр көрүҥ сайдыытыгар суолтатын таба өйдөөн, кинини тиһигин быспакка күрэхтэһиилэргэ ыҥырар. Инньэ гынан хапсаҕайы, туох да омуна суох, саҥа кэрдиискэ таһаарда, хапсаҕай түһүлгэтин тула дьон муһунна.
Биһиги да 90-с сылларга күрэхтэһиилэри тэрийэн, кэпсээн-ипсээн, бэйэбит тула дьону, ыалдьааччылары мустахпыт дии. Ити ситими быһан кэбистилэр. Күрэхтэһиигэ кэмэнтээтэринэн ыҥырбаттар, туорайдаһаллар. Онон ханнык баҕарар саҥалаах-иҥэлээх киһи күрэхтэһиини ыытыан сөп диэн өйдөбүл үөскээтэ.
Оннук буолбатах. Үчүгэй кэмэнтээтэр, этэргэ дылы, “хаама сылдьар энциклопедия”. Бары күрэхтэһиилэр дааннайдарын суруна сылдьар, спортсменнары кытта хайаан да билсэр, кэпсэтэр. Итинник эрэ түгэҥҥэ күрэхтэһиини толору сырдатар, кэпсиир-ипсиир кыахтанаҕын.
Вертушка, накат, помост...
– Сорох тиэрмин сахатыйыан сөп. Хайа муҥун, “утешиловка”, “накат”, “помост” эҥин дии сылдьыахпытый?
– Сахатыйыахтарын сөп бөҕө буоллаҕа. Спортсменнар да, тириэньэрдэр да күннээҕи кэпсэтиигэ “вертушка”, “зашагивание”, “накат” дии сылдьар буоллахтара дии. Онон итиннэ биир санааҕа кэлиэхпитин наада. Холобур, Валериан Николаев “утешиловканы”: “Санааны бөҕөргөтөр хапсыһыылар”, – диир.
– Мин “уоскулаҥ” диэн суруйабын.
– Ити тыллар күннээҕи олоххо туттуллубаттар, ол иһин дьон-сэргэ сыыйа үөрэниэн наада. Оттон быһа биэриигэ, ыксалга сыыһа-халты тахсара туһа туспа. Олох холкутук, ыксаабакка олорон эрэ уу сахалыы кэпсиэххэ-ипсиэххэ, кэпсэтиэххэ сөп бөҕө буоллаҕа.
– Чэ, холобур, түһүлгэҕэ икки спортсмен тахсар. Баҕар, мас тардыһыыта буоллун, баҕар, хапсаҕай буоллун. Эн биирдэригэр ис сүрэххиттэн ыалдьаҕын, иккиһин киһи быһыытынан соччо-бачча сөбүлээбэккин. Ис сүрэххиттэн ыалдьар киһигин тылгынан-өскүнэн “өрө тарда” сатыаҥ дуу?
– Успуорка сыһыаннаах ханнык баҕарар киһи мас дьилэй буолбат. Син биир кимиэхэ эрэ ити эппитиҥ курдук, ис сүрэххиттэн ыалдьаҕын. Тылгынан-өскүнэн да “өрө тардыбатаҕыҥ” иннигэр, сүрэҕиҥ битиргэччи тэбиэлиир буоллаҕа. Оттон тыл дьайар күүһүн туһунан бэрт уһуннук-киэҥник кэпсии олоруохха сөп. Спортсмены сөпкө хайҕаатахха, күүһүгэр күүс эбиллэр бөҕө буоллаҕа.
Урут мадьынылар биир үрдэлгэ (помост) күрэхтэһэллэрэ, билигин күрэхтэһии 2-3 үрдэлинэн барар. Итинник түгэҥҥэ кэмэнтээтэр кэпсииригэр-ипсииригэр ыарахан түгэн үөскүүр. Мадьынылар киирбиттэрин-тахсыбыттарын да кэмигэр эттэххинэ, баһыыба курдук буолар. Итинник быһыыга-майгыга ордук-хос тыллары кыбытарыҥ уустук. Ол да буоллар кэмэнтээтэр “түһүлгэҕэ ити киһи киирдэ, бу киһи киирдэ” диэнинэн эрэ муҥурданыа суохтаах. Саамай сүрүнэ – күрэхтэһии ситимин таба тутуохтааххын. Кэмэнтээтэр ускуустубата итиннэ сытар.
Оннооҕор көмпүүтэр сыыһар
– Саҥа саҕалыыр кэмэнтээтэрдэргэ тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Кэмэнтээтэр күрэхтэһии уопсай хаамыытын көрөөччүлэргэ, истээччилэргэ хайаан да билиһиннэрэ туруохтаах. Ити араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ быһа биэриилэригэр эмиэ сыһыаннаах. Александр Васильев-Көрдүгэн, холобур, күрэхтэһиигэ бардаҕына, архыыбын илдьэ сылдьар. Күрэхтэһии киниэхэ бөҕөстөр ыйааһыннаныыларыттан саҕаланар. Онно кини спортсменнары кытта кэпсэтэр, бэлиэтэнэр. Ити кэнниттэн кини түүннэри олорон сурунар. Холобур, ыйааһын аайы бөҕөстөр ханна кыайбыттарын-хоппуттарын, бириистээх миэстэлэргэ тиксибиттэрин. Оттон эдэр кэмэнтэтээрдэр аһаҕас эпиирдэрэ саҕаланаары аҕай турдаҕына, дьэ, тэрийээччилэргэ кэлэн дааннайдары көрдүү турар буолаллар.
Мин кэмэнтээтэрдиирбэр сыл аайы суруна, бэлиэтэнэ сылдьыбыт кумааҕыларбын илдьэ сылдьабын. Ити барыта кэпсиирбэр-ипсиирбэр олус туһалыыр. Үгүс элбэх чөмпүйэнээт, күрэхтэһии түмүгүн барытын өйгө тута сылдьар хайдах да кыаллыбат буоллаҕа дии. Билигин оннооҕор көмпүүтэр сыыһар. Ол иһин бэлиэтэнэҕин, сурунаҕын, наардыыгын.
Биир эбит сыыһа-халты мүччү туттардаҕына: “Хайа, успуорт кэмэнтээтэрэ эрээри сыыһа эттэ дии”, – диэн буолар. Ол иһин күрэхтэһии иннигэр дааннай бөҕөтүн сыымайдыыгын, сааһылыыгын, наардыыгын. Билигин кыра-кыралаан үлэлэрбин бэчээттэтэн эрэбин. Ол курдук, “Мас тардыһыытыгар Саха сирин чөмпүйэнээттэрэ” диэн үлэм бэчээттэммитэ. Бэрт дьоҕус үлэ. Бу күннэргэ “Төрүт оонньууларбыт аар дарханнара” диэн сурунаал бэчээттэнэн тахсыахтаах.
Мин ханнык да эрэдээксийэҕэ сыстан үлэлээбэтэх киһибин. Дьон-сэргэ этэринэн, билинэринэн – суруналыыспын. Суруналыыс бирикээһинэн, ыйыынан-кэрдиинэн үлэлиэ суохтаах. Кини хайаан да бэйэтэ санаалаах, көрүүлээх буолуохтаах.
Кэпсэттэ Федор РАХЛЕЕВ.
