Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүнэн аармыйаҕа, сэриигэ сыһыаннаах матырыйааллары таһаарааччыбыт. Төһө да эйэлээх олоххо олордорбут, аан дойду араас муннугар сэрии буоларын, онно Арассыыйа аармыйатын састаабыгар киирэн, саха уолаттара эмиэ кытталларын истэбит, билэбит. Иннибэр олорор дьоруойум тас көрүҥүнэн сэрии суолун ааспыт киһиэхэ майгыннаабат. Бастаан утаа батынан баран, “устуоруйаҕа хааларын өйдөө”, “дьиҥ олох, дьылҕа күлүккэ хаалыа суохтаах”, “ааккын кистиэм” диэн элэ-была тылбын ылынан, көрсүһүүгэ сөбүлэннэ. Кини Чечня уонна Донбасс сэриилэрин кыттыылааҕа, ыал аҕата, туруу үлэһит.
Кэпсиэн иннинэ тарбахтарын мускунна, өрүтэ тыынан, чуумпуран ылла уонна саҕалаата... Куһаҕаны саныы сатаабат саха киһитин сиэринэн, быһыта-орута да буоллар, хайдах баарынан...
Мас сааттан саҕаламмыт ыллык
Хайа баҕарар уол курдук, мин эмиэ оҕо сылдьан сэриилээх киинэлэри көрөрбүн сөбүлүүрүм. Эһэбэр мас саа, бэстилиэт оҥорторон, уһун күнү быһа сэриилэһэ оонньуурум. Уолаттар бары да оннук этибит буоллаҕа. Ол эрээри бииргэ оонньообут оҕолорбуттан ала-чуо мин дьиҥнээх сэриигэ барыам диэн хантан билиэмий? Суох буоллаҕа.
Оскуоланы бүтэрэн баран, үрдүк үөрэххэ баалбынан хапсыбакка бэлэмнэнии бөлөҕөр киирбитим эрээри, сөбүлээбэккэ, бырахпытым. Тугу да гынарым суоҕун иһин, дьоммор эппэккэ эрэ, аармыйаҕа барарга быһаарыммытым. Докумуоммун туппутунан байаҥкамаакка тиийэн тылламмытым да, төттөрү утаарбыттара. Ол курдук үһүс кырыныыбар эрэ байыаннай хамыһаар илии баттаабыта. Доруобуйа туругун көрөр хамыыһыйаны бэрт түргэнник, чэпчэкитик ааспытым. Биир да быраас иҥнибэтэҕэ. Онтон аныыр пууҥҥа (распределительный пункт) тиийбитим. Онно, биллэрин курдук, байыаннай чаастартан бэрэстэбиитэллэр кэлэллэр. Арай биир бөдөҥ нуучча уола чуо миэхэ хааман кэлэн докумуоннарбын көрүтэлээбитэ уонна испииһэккэ киллэрбитэ. “Элитнэй чааска түбэстим” диэн үөрэ санаабытым. Онтон мунньах буолбутугар: “Эһиги анал сорудахтаах байыаннай чааска талыллан, Чечняҕа буола турар сэриигэ бараҕыт. Батынааччылар тута биллиҥ!”, – диэбитэ. Хараҕым кырыытынан уолаттары көрбүтүм. Ким даҕаны хамсаабатаҕа. Биир бэйэм дьиҥнээх байыаннай олоххо баран эрэрбиттэн эгди буолбутум, долгуйбутум. Күө-дьаа кэпсэтэ олордохпутуна, “хамандыырга бара сылдьар үһүгүн” диэн ыҥырбыттара. Тиийбитим хамандыырым: “Прости, братишка, но мы ребят на войну готовим. А ты, оказывается, опекун... Поэтому не могу тебя с собой взять”, – диэн хомоппута. Оскуоланы бүтэриэм эрэ иннинэ ийэм өлөн, бэһис кылааска үөрэнэр балтыбын дьонум мин ааппар суруйтарбыттара. Балтым ийэбинэн эдьиийбэр иитилиннэр даҕаны, докумуонунан эппэкиин мин этим. Итиччэ тэринэн, турунан баран, барбат буолбуппуттан хомойуу бөҕөтүн хомойон олордохпуна, аттыбынан күөх береттээх, орто саастаах мойуор ааспыта. Кинини көрөөт, сүүрэн тиийэн балаһыанньабын быһаарбытым. Киһим кэбиниэккэ батыһыннаран илдьэн, туһааннаах дьону кытта кэпсэтэн, испииһэккэ киллэртэрбитэ. Ол курдук, 14 саха уонна 16 нуучча уолаттара Уссурийскайга спецназ чааһыгар тиийбиппит.
Дьарык чэпчэкитэ суоҕа. Күн аайы уһун сири сүүрэрбит, турникка тардынарбыт, мэһэйдэри туоруурбут, парашюту хомуйарга, охсуһарга үөрэммиппит. Оскуолаҕа сылдьан сүүрбүтүм, туризм дьарыгар сылдьыбытым олус көмөлөспүтэ. Полигоҥҥа илдьэн, араас сэрии сэбинэн туттарга үөрэппиттэрэ. Хара маҥнайгыттан тулуурдаах буоларга, бэйэ-бэйэҕэ эрэнэргэ уһуйбуттара. Онон, дьарыкка анаабыт биэс ыйбыт иһигэр бары бииргэ төрөөбүттэр курдук чугаһаспыппыт.
Сэрии сирэйэ атын
Дьарык кэнниттэн “итии туочукаҕа” аттанар күммүт үүммүтэ. Ким хайдах бэлэми ааспытынан көрөн, сүүмэрдээн, эмиэ доруобуйабытын бэрэбиэркэлээбиттэрэ. Онтон устуруойдатан баран: “Ким барыан баҕарбат – биир хардыыны оҥоруҥ”, – диэбиттэрэ. Эмиэ ким даҕаны тахсыбатаҕа. Ол састаабынан суһаллык хомунан, Чечняҕа көппүппүт. Сүүмэрдээһиҥҥэ хапсыбатах уолаттарбыт сайыспыттыы көрө хаалбыттара. Хайабыт да испититтэн саҥа тахсыбат. Арай харахпытынан эрэ “Кытаат!” дэһэрдии көрсөрбүт.
Чечняҕа тохсунньуга тиийбиппит. Тобукка тиийэр бадараан дойду этэ. Ааһан иһэр саллааттары көрдөххө, таҥас-сап дьаабы, өһөн хаалбыт харахтар... Хара күүстэринэн сылдьар быһыылаахтара. “Саушка”, бууска тыаһа бөҕө, бөртөлүөттэр төттөрү-таары көтөллөрө. Сэрии хабыллар хаба ортотугар биирдэ баар буола түспүппүт.
Оннукка туох үчүгэйэ кэлиэй? Киһи кутун-сүрүн баттыыр ыарахан хартыына этэ. Арай дьон майгыта, сыһыана атын буолар эбит. Биир ыарахаҥҥа түбэспит буоламмыт, ким тугу кыайарынан сүбэлии, көмөлөһө сатыырбыт. Өйдөһүү, өйөнсүү диэн онно баара. Сылдьа, алтыһа үөрэммит сиргиттэн туспа сир дьоно отой атын буолаллар. Сыыйа ол тэтимҥэ киирэн, кинилэрдиин күлэ-үөрэ кэпсэтэриҥ санааҕын көтөҕөр, күүһү-уоҕу биэрэр буолар. Биир дьиэ кэргэн буолан хаалаҕын.
Сэрии уотугар киирдэххэ, бириэмэ бытаарара, уһуура сүрдээх. Ол кэмҥэ бэйэҥ тускунан буолбакка, аттыгар баар доҕоргун саныырыҥ чахчы эбит. Сэрии бэтэрээннэрин кэпсээннэрин, киинэҕэ да көрбүппүн итэҕэйиэ суох курдугум. Арай санаатахха, киһи бэйэтин эрэ туһунан саныан сөп курдук эрээри, доҕоруҥ быдан сыаналаах буолар эбит. Ол иннинэ аан бастакы соругуҥ – уокка уоту утары ыытан, тохтото сатааһын. Сэриилэһии кэнниттэн, син эмиэ булка курдук, ким хайдах хамсаммытын, туттубутун, көрбүтүн күлүү-үөрүү курдук ырытыһан кэпсэтэрбит. Онно ким хайдах майгылааҕа көстөрө. Бэлэмнэнии бөҕөтүн ааһан баран, адьас сатаан тулуйбат, охсууну ылар дьон эмиэ баар буолааччылар.
“Киһини өлөрөр хайдаҕый?” диэн мэлдьи ыйытааччылар. Эн эмиэ ыйытыахтааххын сэрэйэбин. Көннөрү киһи бэйэтин да өлүүтүнэн анараа дойдуга барбыт киһини көрөртөн толлор, уҥуохтуун кыччыыр, саҥата аччыыр. Оттон сэриигэ хайдах буолуо дии саныыгыный? Итиннэ-манна дьон кырамтата сытарын көрөр туох аанньа буолуой? Сибилигин эрэ кэпсэтэ-ипсэтэ сылдьыбыт киһиҥ салгыны кытта салгын буолара ыарахан. Сэрии диэн – сэрии. Онно туох барыта буолар. Урут сэрии бэтэрээннэрэ эмиэ быстах-остох кэпсииллэрин билигин эрэ кэлэн өйдүүбүн. Сэрии диэн – хаан-сиин, өлүү-сүтүү, тыын харбаһыыта. Ол туһунан бииргэ сылдьыбыт доҕотторгуттан атын дьону кытта үллэстиэххин, кэпсэтиэххин, саныаххын баҕарбаккын.
Чечня сэриитигэр олох диэни билэ илик, барытыгар иннинэн сылдьар оҕо дьон бардахпыт. “Барбаппын” диэн батыныы таҥнарыыга тэҥнээҕэ. “Куттас, дьаабы киһи” диэн быһаара охсорбут. Ол бэйэбит сэриини, өлүүнү-сүтүүнү кытта сирэй көрсөн баран, бэрт кылгас кэм иһигэр уларыйбыппыт. Сэттэ ыйынан олох суолтатын толору өйдөөбүт, сыаналаабыт, сиппит-хоппут дьон төннүбүппүт.
Биир үрэххэ иккистээн...
Чечняттан этэҥҥэ эргиллэн кэлэн баран, ыал буолбутум, оҕоломмутум, үлэҕэ киирбитим. Чечня туһунан умна быһыытыйбыппын кэннэ, арай биир күн Украинаҕа сэрии саҕаламмытын истибитим. Оптуобуска уонтан тахса оҕону дэлби тэптэрэн өлөрбүттэрин истэн баран, “анал үөрэхтээх, бэлэмнээх эрээрибин тоҕо сытабыный?” дии санаабытым. Киһи кыһыйар-абарар буолар эбит. Кэргэммэр эппиппэр бастаан: “Хайдах буоллуҥ? Бүт эрэ!” – диэн соһуйбуттуу көрбүтэ. Мин санаан кэлэ-кэлэ хаста да эппитим. Киһим кыыһыран, ыйы быһа кэпсэтэр-кэпсэппэт икки ардынан сылдьыбыппыт. Онтон барахсаным турукпун көрө сылдьар буолан, кэлин аһына санаабыта быһыылааҕа: “Уолаттаргар эрий. Кинилэр барар буоллахтарына эрэ, көҥүлбүн биэриэм. Соҕотохтуу ыыппаппын!”, – диэн усулуобуйа туруорбута. Оччону истээт, уолаттарбар эрийбитим – тута сөбүлэспиттэрэ. Донбасска көппүппүт.
“Итии туочукаҕа” сылдьан дьоммун кытта нэдиэлэҕэ биирдэ төлөпүөнүнэн эрэ кэпсэтэрим. Ону даҕаны “этэҥҥэбин” дииртэн атыны киһи кыайан кэпсээбэт. Бэйэлэрэ этэҥҥэ олороллорун истэн, уоскуйаҕын, эрдийэҕин. Ханнык эрэ кэмҥэ ахтылҕаныҥ күүһүрэн, уйадыйан, ыгылыйан ыларыҥ эмиэ баар буолар. Дьиэлиириҥ чугаһаатаҕына, бириэмэ сыҕарыйан испэтэ дьикти. Ол да иһин ол күнү күүппэккэ, санаабакка буола сатыырым.
Төһө да кылгас болдьох буоллар, ити сырыым эмиэ элбэх өйдөбүлү хаалларбыта. Хайа да сиргэ олохтоохтор байыаннай дьонтон тэйиччи тутталлара. Эн олорор сиргэр саалаах-саадахтаах дьон өрө чиккэҥнэһэллэрин ким сөбүлүө буоллаҕай? Сыһыан да оннук этэ.
Эр киһи дурда-хахха буоларын өйдүөхтээх
Сэрии охсуута хайдах дьайара киһититтэн тутулуктаах. Дойдугар кэлиигэр бастаан барыта олус дьикти буолар. Адьас атын олоҕунан олорон кэлбит киһиэхэ саҥаттан саҕалааһын курдук. Сэриигэ сүтэрбит доҕотторгун өйгөр-санааҕар илдьэ сылдьаҕын. Ол кыһыыта-абата өр кэмҥэ сүппэт, арахпат. Иллээх-эйэлээх олоххо холкутук сылдьа үөрэнэргэ эмиэ күн-дьыл, бириэмэ наада. Санаа-оноо арахпакка, умна сатаан, арыгынан уоскутунуу, ылларыы түбэлтэтэ сэриини илэ көрбүттэр ортолоругар элбэх.
Этэллэрин курдук, “ырбаахылаах төрөөтөҕүм” буолуо – “итии туочукаҕа” икки төгүллээн сылдьыым түмүгэр эппин-сииммин эчэппэтэҕим. Чугас дьонуҥ – кэргэниҥ, аймахтарыҥ, доҕотторуҥ сыһыаннара олоххун этэҥҥэ салгыыргар улахан суолталаах. “Сэриигэ сылдьыбыт киһи бырахтарар” дииллэрин киһи хомойо истэр. “Тугу да гынара суох буолан...”, “Өлүүнэн оонньоотоҕой?...”, “Хайдах эрэ буолар быһыылаах...” дииллэрин истэбин. Биллэн турар, хас биирдии киһи дьылҕатын суолун бэйэтэ талар. Хас биирдии киһи дьылҕата туһунан ыллыктаах.
Чопчу миэхэ кэллэххэ, итинник. Онуоха сэриигэ барыахпар диэри олорон кэлбит олоҕум да оруоллааҕа буолуо. Сүтүктээх киһи олоҕу көрүүтэ атын. “Биир уол ханна өлбөтөҕөй? Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай?” диэн, Ийэ дойду туһугар олоҕу да толук уурар санаалар мэлдьи киирээччилэр. Дойдубар куттал суоһаатаҕына, биир бэйэм бастакынан көмүскэлгэ турунарга мэлдьи бэлэммин. Билигин Донбасска буола турар быһылааны эмиэ кычыгылана истэбин. Хас биирдии эйгэ курдук, сэриигэ кыттыы, кутталга киирии эмиэ туспа ыҥырар-угуйар күүстээх. Киһи билбитин хат билиэн, туораабытын хат туоруон баҕарара эмиэ баар. Баҕар, барыам эбитэ буолуо. Ол эрээри онуоха сааһым да ыраатта. Олох-дьаһах даҕаны уларыйда.
Сүбэ быһыытынан эттэххэ, “итии туочукаҕа” барыы туох да үчүгэйинэн дьайбат. Тыыннаах, өлүөр хаалар да түгэҥҥэ киһи өй-санаа өттүнэн улахан охсууну ылар. Судаарыстыбаттан көмө суоҕун кэриэтэ. Дьиэ бэриллиэхтээҕэ даҕаны, оннооҕор 20 сыл анараа өттүгэр испииһэккэ турбуттар ыла иликтэр. Бэрт ахсааннаах киһи дьиэҕэ тиксибитэ. Уочарат сүтэн, ыһыллан хаалыан эмиэ сөп эбит. Онон, ол чааһыгар эрэммэппин даҕаны.
Бойобуой дьайыылар бэтэрээннэрэ буолан туран, бииргэ сулууспалаабыт уолаттарым ааттарыттан Саллааттар уонна мотуруостар ийэлэрин Саха сиринээҕи кэмитиэтин бэрэссэдээтэлигэр Мария Егоровна Емельяноваҕа улахан махталбытын тиэрдэбин. “Итии туочукаҕа” сылдьыбыт саллааттары ис сүрэҕиттэн ылынар, өйдүүр, өйүүр киһи кини баар! Ону тэҥэ улахан махталбын тапталлаах кэргэммэр аныыбын. Кини дьахтардыы тулууругар, эрэлигэр, тапталыгар сүгүрүйэбин.
Мэлдьи буоларын курдук, “Сэрии буолбатын!” диэнинэн муҥурданымыым. Сэрии буолара-буолбата биһигиттэн тутулуга суох. Арай оннук түгэн суоһуур түгэнигэр “көмүскэлгэ турар уолаттардааххыт” диирим оруннаах.
Аҕа дойдуну көмүскээччилэр күннэринэн эҕэрдэлээн туран, күүстээх аҥаардары төрөөбүт дойду иннигэр ытык иэскитин – дурда-хахха буолар аналгытын умнубаккытыгар ыҥырабын.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
