Кэнникинэн Саха сиригэр ойуур баһаара баһаам киэҥ иэннээх сири хабан, балай да тыа саппааһыттан кураанах илиибитин соттон хааллыбыт. Кыл мүччү ыһыахтаат, онто да суох кылгас сайыммытыгар аны ойуур баһаара туран, сүгүн да оттоппокко, сайыммыт үгэнигэр буруоттан тумнастартан соло булбаппыт. Ийэ айылҕабыт күөх төлөнтөн төһөлөөх айгырыырын бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Тоҕо биир да сайыны баһаара суох атаарбат буоллубут? Уот уһуутуура буолуохтааҕын курдук буолла.
Мөлүйүөнтэн тахса гектар умайар
Авиалесохрана от ыйын 31 күнүнээҕи туругунан иһитиннэрэринэн, Саха сиригэр 1 144 873,00 гаа иэннээх 139 ойуур баһаара бэлиэтэммит. Бүлүү, Үөһээ Дьааҥы, Горнай, Эдьигээн, Ленскэй, Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Нерюнгри, Ньурба, Өлүөхүмэ, Сунтаар, Уус Алдан, Хаҥалас улуустарыгар уонна киин куорат эргин 24 ойуур баһаарын умуруораллар. “Улахан баһаар суох” диэн отчуоттуулар.
Оттон хонтуруолланар зонаҕа 115 ойуур баһаара бэлиэтэнэр. Бу баһаардары Рослесхоз дистанционнай мониторинг информационнай тиһигинэн кэтээн көрөр.
Суукка иһигэр икки баһаар эбиллибит. Маныаха ойуур уотун умулларыыга 826 киһи, 91 тиэхиньикэ, ол иһигэр ЫБММ 17 киһитэ уонна 2 тиэхиньикэтэ үлэлиир диэн иһитиннэрэллэр.
Ордук ыарахан балаһыанньа Дьааҥы улууһугар бэлиэтэнэр. Онно 16 ойуур уота бэлиэтэммит (уопсайа 215 378 гаа). Дьааҥы улууһугар бырабыыталыстыба хамыыһыйата үлэлиир. Миэстэтигэр Хабаровскайтан МИ-8 бөртөлүөт үлэлиир, уопсайа 166 көтөн 178-та уунан ыстарбыт. Баһаары умулларыыга 286 киһи сылдьыбыт. От ыйын 30 күнүгэр Хабаровскайтан Бе-200 сөмөлүөт кэлбитэ уонна Хаҥалас улууһугар 110 т ууну ыспыта.
Экология иэдээнэ
Эспиэрдэр этэллэринэн, уот күүскэ тарҕанар биричиинэтэ РФ Айылҕа министиэристибэтэ “Об утверждении правил тушения лесных пожаров” диэн 2015 сыллаахха ылыммыт бирикээһэ буолар. Онно “зона контроля” эбэтэр “зона мониторинга” диэн өйдөбүл киирбитэ. Судургутук эттэххэ, ити зонаҕа киирсэр баһаары умулларыа суохха сөп, өскөтүн нэһилиэнньэҕэ, экэниэмикэ эбийиэктэригэр “куттал суоһаабат” диэн быһаардахтарына. Ону умулларыыга халтай харчы баранар, үпкэ охсуута улахана бэрт, хоромньуну куоһарар диэн санааттан. Маннык зонаҕа киһи-сүөһү тиийбэт, эгэ, тиэхиньикэ барбат ыраах сытар сирдэри киллэрбиттэрэ. Оттон, дьиҥэ, онно күөх дуолбут умайар ээ.
Сибииргэ (ордук ыарахан балаһыанньа Красноярскай кыраайга, соторутааҕыта халаантан улаханнык эмсэҕэлээбит Иркутскай уобаласка уонна Бурятияҕа, Хабаровскай уонна Забайкальскай кыраайдарга) үс мөлүйүөн кэриҥэ гаа сир умайар. Саха сиригэр, Красноярскайга уонна Иркутскайга буолбут баһаардартан сылтаан Арассыыйа 20 эрэгийиэнигэр хойуу буруо сабардаата. Роспотребнадзор “ити буруо нуорманы куоһарбат, барыта этэҥҥэ” диэн отчуоттуу олорор.
Саха сирин ойуурун пуондатыгар 254,7 мөл. гаа киирэр. Итинтэн 219,8 мөл. гаа сир “зона контроля лесных пожаров” диэҥҥэ киирсэр. Ол эбэтэр Федеральнай сокуон быһыытынан, булгуччулаах умулларыы зонатыгар киирсибэт. Баара-суоҕа 24 мөл. гаа сири эрэ умуруорар көҥүллээхпит. Ол аата, аҥаардас быйыл итинтэн биир мөлүйүөнэ күл-көмөр буолла. Урут да итиччэ умайара буолуо да, “иккис уровень” диэн ааттанар ыраах сир баһаардара кэтэбилгэ киирбэттэрэ. Былырыыҥҥыттан уот барыта куосумастан тиийэ кэтэнэр, барыта хонтуруолга киирэр буолбута. Маны таһынан өссө субъект, муниципалитет ыксаллаах быһыыны биллэрдэҕинэ, федеральнай киинтэн кэлэр көмө иһин (сөмөлүөт, тиэхиньикэ, парашютистар уо.д.а.) бэйэтин бүддьүөтүттэн төлүүр. “Уоту кэмигэр саба туппатах буруйгар төлүөхтээххин” диэбит курдук. Инньэ гынан, федеральнай киинтэн “ыксаллаах-быһыы майгы эрэсиимин биллэриҥ” диэн артыыстарбыт кытары туруорсан, Иркутскай уобаласка, Красноярскай кыраайга уонна Бурятия сорох оройуонугар ЧС биллэриллибитэ. Былырыыҥҥы уот төлөнү бохсууга Саха сирин хааһынатыттан харчы тиийбэккэ, алмаастаах провинция улуустара АЛРОСА-ттан ылар дивиденнэриттэн “уларсан” быыһы-хайаҕаһы бүөлээбиттэрэ. Рослесхоз “үбү төнүннэриэхпит” диэн баран, нэһиилэ сыһан-соһон төлөһөн эрэр сурахтааҕа. Дойду премьер-миниистирэ Дмитрий Медведев от ыйын 30 күнүгэр “эрэгийиэн баһылыктара ойуур баһаардарын тус хонтуруолга ылыахтаахтар” диэн кытаанахтык эттэ. Мунньахха ойуур баһаарын кытары бохсорго үбүлээһин ааспыт сыллааҕар 22 бырыһыан үрдэтиллибитин эттилэр уонна үлэ күүһүрүөхтээҕин, тиэхиньикэ уонна баһаары бохсооччулар ахсааннара хаҥыахтааҕын эттилэр.
Ыстатыыстыканы сэгэтиэҕиҥ
Саха сирин тыата ураты килиимэппитинэн сиэттэрэн олус түргэнник умайар диэн учуонайдар бэлиэтииллэр. Кэнники уонча сылга Саха сиригэр 3 мөл. тахса гаа сиргэ 9 тыһ. кэриҥэ ойуур уота турбут. Өссө 2017 сыллаахха 40 мөл. м3 иэннээх тыа олуччу, силистэри-баҕастары умайбыт диэн буолбута. Сыл ахсын 800-1000 ойуур баһаара бэлиэтэнэр.
Ыстатыыстыка
2011 с. Саха сиригэр 506 тыһ. гаа сиргэ 511 баһаар турбут, 223 баһаар – чаҕылҕантан, 150 – биллибэт төрүөттэн.
2012 с. 188 тыһ. гааҕа – 342 баһаар:
2013 с. 813 тыһ. гааҕа – 390 баһаар, онтон 47 өртөөһүнтэн барбыт.
2015 с. – 4, 2016 с. – 8 баһаар “өрт уотуттан турбут” диэн.
2017 с. 363579 гаа сиргэ 356 ойуур баһаара баар эбит.
Былырыын от ыйын 31 күнүнээҕи туругунан, сайын устата уопсайа 104510,79 гектар сиргэ 164 баһаар тура сырытта диэн отчуоттаабыттара.
Ойуур уотун умулларыыга сылга, ортотунан, 250 мөл. солк. ороскуоттанар. Ити баһаам харчыга төһө социальнай эбийиэк бу сыллар тухары туттуллубакка хаалбыттарын сэрэйиэххэ эрэ сөп.
Ньыманы уларытар уолдьаста
Ойуур баһаарын умуруорууга саҥа федеральнай быраабыла ылылларыгар хара маҥнайгыттан суола-ииһэ суох, чиэски сытар, киһи, тиэхиньикэ тиийбэт сирдэрин хонтуруолланар зонаҕа киллэриэхтээхтэрэ. Ол гынан баран, “Гринпис России” баһаары бохсор бырагырааматын салайааччы Григорий Куксин “хонтуруолланар зонаҕа дойду тыатын улахан аҥаара киирдэ” диир. Кини этэринэн, былырыыҥҥы баһаар 90 бырыһыана бу зонаҕа тахсыбыт. Ол эбэтэр, ити баһаары ким да умуллара да сатаабатах. Сокуон оннук.
Быйылгы хартыына былырыыҥҥыттан туох да атына суох. От ыйын 31 күнүнээҕи туругунан, Саха сиригэр хонтуруолланар зонаҕа 115 ойуур баһаара бэлиэтэнэр диэтилэр. Григорий Куксин этэринэн, “зона контроля” диэҥҥэ киирсэр сири барытын сөпкө быһаарбаттар. Ити зонаҕа дьон баһылаабыт сирдэрэ, дэлээнэлэрдээх, мэччирэҥнээх, учаастактардаах сирдэр киирсэллэрэ бэлиэтэммит. Оттон ойуур уота биир үксүн кэрдиллибит мас тобоҕуттан эҥин тахсар эбит. Итини куосумастан кэтээн көрүү туоһулуур. Оччотугар маннык ыйытыы үөскээн тахсар: бу сир баһыламмыт буоллаҕына, тоҕо хонтуруолланар зонаҕа киирсэн хаалла? Иккиһинэн, онно дьон тиийэн мас кэрпит, үлэлээбит, сири туһаммыт буоллаҕына, ол аата тиэхиньикэ тиийдэҕэ дии. Оччотугар баһаарынайдар тоҕо кыайан тиийбэттэр? Быйыл Саха сиригэр улахан баһаардар бастаан утаа Үөһээ Дьааҥыга турбуттара. Онно баһаар бастаан саҥа күүдэпчилэнэригэр аанньа ахтан, бары күүһү ууран умулларар соругу туруорбатахтара. Дьааҥылар бассаабынан көмө көрдөөн, аймалҕан тахсыбытыгар бырабыыталыстыба хамыыһыйа тэрийэн ыыппыта буолбута. Дьиҥэ, баһаар отой кыра эрдэҕинэ саба түһэн умулларбыт буоллар, билиҥҥи курдук дириҥиэ этэ дуо? Дьиҥэ, айылҕа алдьархайа тугу сэтэриирин билбит суох да буоллар. Дьааҥыга аанньа ахтыллыбатах, хонтуруолланар зона баһаардара нэһилиэнньэлээх пууннарга ыган киирбитигэр, дьэ, түрүлүөн түспүтэ. Дьэ, итиннэ өссө элбэх үп ороскуоттанна. Хара маҥнайгыттан хонтуруолланар-хонтуруолламмат диэн араарбакка умулларбыт көнө курдук. Ити зонаны быһаарар дьон эппиэккэ тардыллыбыттарын туһунан ханна да иһитиннэрии суох, оттон ходуһаларын өртөөбүт дьону сырса сылдьан холуобунай дьыала тэрийэллэр. Үөһээ Дьааҥыга биир киһиэхэ “неосторожное обращение с огнем” диэн дьыала тэрийдилэр.
Былырыын дойду үрдүнэн 10 мөл. гектардаах сир уокка былдьаммыта. Оттон 1 мөл. кэрдиллэр, экспорка тахсар тыа туһуттан аҕыс айдаан, аймалҕан бөҕө. Оттон хонтуруолланар зонаҕа тыабыт “умайан көрөөхтөөтүн” диибит быһыылаах. Уопсайынан, бу хонтуруолланар зонаны арыый атыннык көрөр тоҕо сатамматый? Ол зонаттан нэһилиэнньэлээх пууннарга сабардыыр буруо ама охсуута суох үһү дуо? Сыл ахсын төрөөбүт тыабыт уокка былдьанарын билэ-билэ, тоҕо сөптөөх тиэхиньикэни ылан кэбиспэппитий? Хантан эрэ Хабаровскайтан кэлэр сөмөлүөтү манаһан тахсар төһө сөбүй?
Бу күннэргэ үгүс улуустарга өтөрүнэн ардах түһэрин сылыктаабаттар, эбиитин тыал күүһүрүө диэн куттууллар. Онон, бука бары тыабытын харыстыырга биир сомоҕо буоларбыт тирээтэ. Ийэ айылҕабыт, тулуктаһа түс дуу...
Дмитрий ИВАНОВ.
