АЛРОСА экологияҕа аналлаах куонкуруһугар Бүлүү улууһугар олорор Лидия Алексеева кыайбыта. Эдэр киһи элбэх сыллаах үүнээйи питомнигын тэрийэр былааннаах.
Бэрт соторутааҕыта Саха сиригэр “АЛРОСА” хампаанньа Экологияҕа киинэ көҕүлээн ыыппыт “Th!nk green” (“Думай по-зеленому”) диэн тулалыыр эйгэ харыстабылын бырайыактарыгар анаммыт эрэгийиэннээҕи куонкуруһа түмүктэммитэ, кыайыылаах, бастыҥ үлэлээх аата биллибитэ. Куонкурус бастыҥ бырайыагын олоххо киллэрэргэ алмаастаах хампаанньа 1 мөлүйүөн солкуобайы биэриэхтээх.
Куонкуруска Лидия Алексеева “Элбэх сыллаах үүнээйи питомнига” (“Питомник многолетних растений”) бырайыага кыайбыта. Бырайыак быһыытынан, Лидия органическай тобох үрдүгэр үүнэр үүнээйи питомнигын арыйар былааннаах. Былаан олоххо киирдэҕинэ, Бүлүү кафеларын-остолобуойдарын уонна бородууктаны атыылыыр тэрилтэлэрин тобоҕо (отход) 50 %-нан аҕыйыахтаах, кинилэр таһаарар бөхтөрө суол-суол хомуллуохтаах.
Куонкуруска киирбит бырайыактары “АЛРОСА” хампаанньа үлэһиттэрэ уонна өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай тэрилтэлэрин бэрэстэбиитэллэрэ сыаналаабыттара.
Бырайыак ааптара кэккэ тэрилтэлэр үлэлэрин түмүгэр тахсар бөҕү-саҕы бу курдук наардаан хомуйар былааннаах:
1) Ас-үөл тобоҕо;
2) Макулатура уонна мас тобоҕо.
Ол түмүгэр, кыайыылаах органическай маассаны уоҕурдуу быһыытынан туһанан, бу сыл сааһыттан питомниккка элбэх сыллаах үүнээйини олордуоҕа. Тэрилтэлэртэн бөх-сах хас нэдиэлэ аайы хомуллуоҕа.
“Бырайыак ааптара көтөҕөр кыһалҕалара күн бүгүн олус улахан суолталаахтар. Тоҕо диэтэххэ, суол-суол наардамматах араас бөҕү биир сиргэ тохтоххо, ол бөх сытан эрэ сытыйар, оттон ол түмүгэр атмосфераҕа куһаҕан, буортулаах гаас тахсар. Мин санаабар, сир баайын хостуур тэрилтэлэр ити курдук бырайыактары булгуччу өйүөхтээхтэр. Биһиги сиһилии суруллубут, туох-хаһан гыныллыахтааҕа чопчу ыйыллыбыт былааны үрдүктүк сыаналаатыбыт. Бырайыагы 2022 сыл бүтүөр диэри олоххо киллэриэххэ наада. Табылыннаҕына, бу бырайыагы Саха сиригэр эрэ буолбакка, дойду атын куораттарыгар эмиэ үтүктэн, олоххо киллэрэн барыахтара”, – диэн АЛРОСА сүрүн эколога Полина Анисимова куонкурус туһунан санаатын үллэһиннэ.
Баҕа санааттан – олоххо
Бүлүүгэ олорор эдэр дьиэ кэргэн бырайыагын эспиэрдэр, оҕуруотчуттар, куорат уонна тыа дьоно тоҕо сэргээтилэр?
Билсиҥ, бырайыак ааптара – Лидия Алексеева. Бүлүү куоратыгар олорор эдэр ийэ.
Биллэн турар, ити курдук идэтийбит таһымнаах, ол эрээри судургу, дьоҥҥо барытыгар тиийимтиэ ис хоһоонноох бырайыагы, дьыала туһугар чахчы ыалдьар, баҕалаах, билиилээх, уопуттаах эрэ дьон суруйуохтарын, онтун ааһан, куонкуруска бастыахтарын сөп.
“Мин биолог даҕаны, ити эйгэҕэ анал үөрэхтээх исписэлиис даҕаны буолбатахпын. Бэйэм кэриэй тылын учууталабын. Үөрэхпин бүтэрэн баран, тута дьиэбэр кэлэн идэбинэн үлэлээбитим. Ол гынан баран, өтөр “бу миэнэ буолбатах эбит” диэн санааҕа кэлбитим”, – диэн Лидия билинэр.
Кырдьык, Лидия өрдөөҕүттэн биир улахан ыра санаалааҕа – кини үүнээйини, сибэккини олордуон, көрүөн-харайыан баҕарара. Кэм кэрдии ааһан истэҕин аайы, ити баҕа санаа аҥаардас кини тус бэйэтин эрэ киэнэ буолбакка, бүтүн дьиэ кэргэн ыра-баҕа санаатыгар кубулуйбута. Ол эрээри, сибэккини бэйэтин атыылыыр – тутах. Оттон үүннэрэр – букатын атын дьыала, атын эйгэ.
Хомойуох иһин, Бүлүү куорат сирэ-уота, буора оҕуруот даҕаны, сад да ыһарга табыгаһа суох. “Өҥ буордаах” дэммэт. Онно сылдьыбыт дьон куорат таһа барыта кэриэтэ кумах дойду буоларын өйдөөн көрбүт буолуохтааххыт. Онон, мас үүннэриэн баҕалаахтар (бэстэн уонна харыйаттан атыны) хантан эрэ буор, хара сир тиэйэн аҕалыахтарын, онтуларын мэлдьи көрө-истэ, бүөбэйдии, оҥоро-бодьуустаһа сылдьыахтарын наада.
“Элбэх сыллаах үүнээйи – кэскиллээх”
Лидиялаах талах араас көрүҥүнэн былырыыҥҥыттан дьарыктанар буолбуттар. “Мин урут-уруккуттан манна, Бүлүү куоратыгар, элбэх сыллаах үүнээйи питомнигын арыйар баҕа санаалаахпын”, – диэн кыыс симиттибиттии, кэпсиир.
Ол баҕа санаатын толорор туһугар, Лидия СО РАН Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун Ботаническай садыгар биолог Екатерина Афанасьева кууруһугар үөрэммит. Бу – дьоһун хардыы. Тоҕо диэтэххэ, биллэрин курдук, Биология института – хас эмэ уонунан сыллар усталаах туораларыгар ирбэт тоҥҥо олордуллар үүнэйинии чинчийэр Арассыыйа билимҥэ академиятын Сибиирдээҕи салаатын биир тутаах института буолар.
“Куурус кэннэ биһиги усулуобуйабытыгар элбэх сыллаах үүнээйини олордор быдан ордук, кэскиллээх эбит” дии санаабытым. Санаан да көрдөххө, ботуччу сыанаҕа атыыласпыт, үүннэрбит, көрөн-харайан эрэйдэммит үүнээйиҥ биир сайын чэчирээн, хараҕы үөрдэн баран кэхтэн хаалара – ороскуоттаах даҕаны, сылаалаах даҕаны. Мин кэрэ аҥаардар, үүнээйини таптаан олордооччулар үлэлэрин арыый чэпчэтиэхпин, түбүктэрин аҕыйатыахпын баҕарабын. Элбэх сыллаах үүнээйилэр хаар анныгар этэҥҥэ кыстыыллар. Кинилэри сыл аайы саҥаттан атыылаһар, олордор наадата суох”, – диэн куонкурус кыайыылааҕа Лидия Алексеева бигэ эрэллээхтик этэр.
“Элбэх сыллаах үүнээйи диэн тугуй? Ханнык үүнээйини этэллэрий?” – диэн билбэт дьон ыйытыахтарын сөп.
Хоруйа судургу. Саха сиригэр хаар анныгар ирис, пион, Азия лилията, купена душистая, ветреница курдук уо.д.а. элбэх сыллаах үүнээйилэр этэҥҥэ кыстыыллар. Чугастыы ньургуһуну да ылан көрүөххэ сөп. Кини эмиэ “элбэх сыллаах” дэнэр. Ол эрээри Бүлүү эҥээр ураты буордаах буолан, онно араҕас буолбакка, күөх, тэтэркэй ньургуһун үүнэр.
Үөһэ этиллибитин курдук, Бүлүү улууһа өҥ буордаах улуустар ахсааннарыгар киирбэт. АЛРОСА экологияҕа анаммыт куонкуруһун кыайыылааҕа Лидия Алексеева ону эмиэ бэркэ билэр. “Оннуга биир өттүнэн эмиэ да үчүгэй, “плюс” диэххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, ардах-хаар уута кумахтаах сиргэ өр сөҥөн сыппат, уһуннук хоммот, курдары ааһа турар. Аһара сииктээх, инчэҕэй сир үүнээйи үөскэҕэр, үнүгэһэр куһаҕаннык дьайар”, – диир кини.
Бырайыак быһаарыытыттан:
“Бырайыакпыт сүрүн идиэйэтэ – Саха сиригэр элбэх сыллаах үүнээйи питомнигын тиһигин тэрийии. Тоҕо диэтэххэ, билигин оннук питомник Саха сиригэр суох. Идиэйэни олоххо көдьүүстээхтик киллэрэр, үүнээйини олордор туһугар, элбэх буор, перегной наада. Оттон биһиги перегнойу чугастааҕы бөһүөлэктэртэн атыылаһабыт (Чинэкэ, Сыдыбыл, Бөтүҥ, Өкүндү). Туоннанан органическай тобоҕу таһаарар тэрилтэлэр бөхтөрүн-сыыстарын аҕыйатар биир эрэллээх ньыма баар – тэрилтэлэргэ ас тобоҕун туспа хомуйтаран, ону компостатан, уоҕурдуу оҥорон, питомникка туһаныы. Ол органическай маасса көмөтүнэн биһиги сааскыттан саҕалаан элбэх сыллаах үүнээйилэри олордуохпут.
Биһиги икки суол бөххө наадыйабыт: 1) органическай; 2) хордуон/мас уонна кумааҕы арааһа.
“Тобоҕу сатаан дьаһайыы, органическай уоҕурдууну оҥоруу”
Бүлүү кыыһа Лидия Алексеева бырайыага экологияны кытта туох сибээстээҕий?
Бүлүү эҥээр сир-буор оҕуруот уонна сад ыһарга сөп түбэспэтин быһыытынан, Лидия буорга хоһуттан оҥоһуллан тахсыбыт сырьену (вторсырье) эбэргэ сүбэлиир.
“Вторсырье диэҥҥэ буорту буолан, сиэниллэр болдьоҕо тахсан, маҕаһыыннарга-киоскаларга атыыламмакка хаалбыт оҕуруот аһын, фрукта арааһа, биирдиилээн дьон, тэрилтэлэр астарын тобоҕо киириэхтэрин сөп.
Улахан тэрилтэлэри уонна биирдиилээн урбаанньыттары кытта дуогабардары түһэрсиэхпит уонна ыйыллыбыт бириэмэҕэ кэлэн бөхтөрүн илдьэ барыахпыт. Ол иһигэр органическай бөҕү – кумааҕыны, мас тобоҕун-ордугун. Ол хомуйбут тобохпутуттан компост оҥорон, уоҕурдуу быһыытынан туттуохпут”, – диэн ааптар бырайыагын туһунан кэпсиир.
Мөлтөх буордаах сири ити курдук тупсаран, уоҕурдан элбэх сыллаах үүнээйини олордуохтара.
Лидия Бүлүүгэ үүнээйитин олордор икки учаастактаах. Бастакыта 1 гаалаах буоллаҕына, иккиһэ – арыый кыра.
Лидия Алексеева куонкуруска кыайбыт үбэ-харчыта туохха туттуллуой? Элбэх сыллаах үүнээйи үнүгүстэрин уонна үлэҕэ-хамнаска туттуллар матырыйаалы-малы атыылаһарга туттуллуохтаах: компостуур биэдэрэлэртэн саҕалаан питомник тутуутун-хаһаатын матырыйаалыгар тиийэ.
Лидия тобоҕу сатаан харайарга, ону уоҕурдууга кубулутарга бэйэтин сибэккитин маҕаһыыныгар үлэлиир кэмигэр үөрэммитэ. Онтун ааһан, кини ити дьарыгар-үөрүйэҕэр үлэһиттэрин үөрэппитэ, дьүөгэлэрин, билэр дьонун көҕүлээбитэ. АЛРОСА куонкуруһугар кыайбыт Л.Алексеева кини уопута тарҕаныа, үгүс киһиэхэ туһалыа диэн эрэнэр.
АЛРОСА экологияҕа анаммыт куонкуруһугар анаан ыҥырыллан кэлбит уопсастыбанньык-эспиэрдэр Лидия Алексеева бырайыагын туһунан санааларын үллэстэллэр.
Анжелика Андреева, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай палаататын чилиэнэ, Саха сиринээҕи Дьахталлар тэрилтэлэрин сойууһун бэрэссэдээтэ:
– Лидия Алексеева бырайыага икки соруктаах буолан киһи ордук сэҥээрэр. Бастакыта – тобоҕу переработкалааһын, ол эбэтэр тобохтон дохуот киллэрии. Иккиһэ – тобох көмөтүнэн элбэх сыллаах үүнээйини үүннэрии. Экология куонкуруһун финалыгар киирбит атын бырайыактар эмиэ интэриэһинэй этилэр эрээри, Л.Алексеева бырайыагын сыала, соруга чопчу биллэр, барыларыттан ордук чорбойор.
– Бырайыагы олус грамотнайдык, кичэллээхтик оҥорбуттар – аахпыттар-суоттаабыттар, сыанатын-симиэтэтин быһаарбыттар, сыалын-соругун туруорбуттар. Мин санаабар, бу бырайыагы федеральнай куонкурустарга-граннарга эмиэ ыытыахха сөп.
– Киһи өссө биир астынара, кэрэхсиирэ диэн, быйыл Саха сиригэр Ийэ сыла биллэриллибитэ. Оттон бу курдук үтүө ис хоһоонноох экология бырайыагар ийэ киһи – Лидия Алексеева – ылсыбыт. Кини үлэлиирин, экология тиэмэтигэр дьону көҕүлүүрүн таһынан, онно ыччаты үөрэтэр. Лидия Алексеева курдук дьон, кини бырайыагын курдук бырайыак элбии туруон баҕарабын. Өссө биир суолталааҕа уонна киһи кэрэхсиирэ – маннык бырайыактары биһиги хампаанньабыт – АЛРОСА өйүүр.
Константин Борисов, уопсастыбаннай диэйэтэл:
– Бэлиэтээн эттэххэ, норуот куоластааһынын түмүгэр талыллан киирбит экология бырайыактара биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр бары даҕаны кырата суох суолталаахтар. Ол гынан баран, бары билэрбит курдук, биир эрэ кыайыылаах баар буолуохтаах. Биһиги “бырайыак киэҥ далааһыннаах, уопсастыбаҕа уонна дьоҥҥо туһалаах буолуохтаах” диэн санаанан салайтарбыппыт. Оттон мин “бу питомник ааспыт сайыҥҥы баһаардартан ордук эмсэҕэлээбит Бүлүү сүнньүн улуустарыгар ойууру чөлүгэр түһэрэргэ көдьүүстээх буолуо этэ” диэн санаанан сирдэппитим. Иккиһинэн, питомник арылыннаҕына эбии үлэ миэстэтэ тахсыаҕа, онно үлэлиир дьон дьиэ кэргэннэригэр эбии дохуот киириэҕэ. Ити бырайыак аҥаардас экология эрэ боппуруоһун уонна кыһалҕатын буолбакка, үп-харчы, экэниэмикэ боппуруоһун эмиэ быһаарар ис хоһоонноох. Бырайыак кылгас кэмнээх, биир-икки сыллаах эрэ буолуо суохтаах. Кини мэлдьи үлэлиэхтээх, баар буолуохтаах. Холобур, ойуурдары, тыаны чөлүгэр түһэрэргэ. Мин бу бырайыак дьону түмэргэ, кинилэри уопсастыба туһугар үлэлииргэ көҕүлүө диэн эрэнэбин.
Лидия Алексеева бырайыага ити үөһэ этиллибит ирдэбиллэргэ толору эппиэтиир дии саныыбын.
“АЛРОСА” хампаанньа Экологияҕа киинин “Th!nk green” (“Думай по-зеленому”) бырайыага 2021 сыллаахха атырдьах ыйыгар саҕаламмыта. Бырайыак сүрүн сыала – Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторун тулалыыр эйгэ туһугар волонтердуу хамсааһыҥҥа, үлэҕэ-хамнаска түмүү. Куонкуруска элбэх сайаапка киирбититтэн, куоластааһыҥҥа экологияҕа сыһыаннаах 19 бырайыак ааспыта. Ол иһигэр оскуола, уһуйаан, үрдүк үөрэх кыһаларын кэлэктииптэрэ, урбаанньыттар, оскуола оҕолоро, устудьуоннар уонна айылҕа туһугар долгуйар биирдиилээн дьон суруйбут үлэлэрэ-бырайыактара.
Аркадий Лебедев суруйуута.
Ыспыраапка:
АЛРОСА экология уонна социальнай эппиэтинэс боппуруостарыгар улахан болҕомтотун уурар. Ол курдук, хампаанньа сыл аайы 500-чэ араас социальнай бырайыагы уонна айылҕа харыстабылын көҕүлээһинин олоххо киллэрэр, онно сыл аайы сыллааҕы барыһын 8 %-нын биэрэр.
АЛРОСА хампаанньа биир сылга социальнай эйгэҕэ уонна экологияҕа 20-25 миллиард солкуобайы инвестициялыыр.
