Хоруона хамсыгын кэмигэр түөрт истиэнэҕэ хааллан олорон дьиэтээҕи баттал өссө күүһүрүө диэн үгүс эспиэрдэр бэлиэтииллэр. Кырдьык, аан дойдуга дьиэ иһинээҕи күүһүлээһин, баттал, кырбааһын, уопсайынан, “бытовуха” ордук хаайтарыы кэмигэр үрдээбит. Хомойуох иһин, маннык көстүү өрүү баар, ол эрээри сорохтор “таска таһаарымаары” чып кистэлэҥҥэ туталлар. Тиһэҕэр өлүү дэгиэ тыҥыраҕа кытаахтаан барбытын эрэ кэннэ соһуйбута буолабыт...

Бүгүн киһи өйүгэр батан киирбэт биир түбэлтэ туһунан кэпсиибит.

Дьахтары кыыллыы кырбаан

28 саастаах Дьокуускай куорат олохтооҕо бииргэ олорбут эр киһититтэн кыыллыы кырбанан өлбүт. Гражданскай кэргэнэ – икки оҕотун аҕата – эдэркээн кыыһы ынырыктык кырбаан өлөрүүгэ уорбаланар. Эспиэрдэр этэллэринэн, дьахтар ис уорганыгар хаана тоҕо баран өлбүт. Уорбаланааччы дьахтары сутуругунан, атаҕынан эрэ буолбакка, “тапталлааҕын” өтүүгүнэн уонна тиэстэ тэнитэр бөлүөгүнэн дьаабылаабыт. Эдэркээн кыыс ынырык ыарыыттан, сордонон-муҥнанан сырдык тыына быстаахтаабыт...

Оҕолор көрөн турдахтарына

Биллэр биричиинэнэн, манна суруллар дьон ааттарын уларыттыбыт. Картоев уонна Инна түөрт сыл анараа өттүгэр билсибиттэр. Икки эдэркээн дьон бэйэ-бэйэлэрин көрсөн, тута харахтарынан хайҕаспыттар, сүрэхтэринэн сөбүлэспиттэр. Инна бастакы кэргэниттэн кыыс оҕолоох. Ол кэннэ, эдэр ыалга сотору буолаат, икки бухатыыр төрөөбүт (билигин 3 саастаах уонна 11 ыйдаах уолаттар).

Инна ийэтэ этэринэн, Картоев хара маҥнайгыттан Иннаҕа сутуругун көтөҕөр үһү. Ону Инна ийэтигэр аһаҕастык кэпсиир эбит. Ол иһин кэргэнин дьиэтиттэн хаста да үүрэ сылдьыбыт. Ол эрээри Картоев сырыы аайы бырастыы гыннаран төннөр эбит. Инна тапталлааҕын, оҕолорун эрэ тустарыгар бырастыы гынан, туох да буолбатаҕын курдук, киллэрэ турбут. Дьиҥэ, Инна кэргэниттэн бүтэһиктээхтик арахсардыы хаста да быһаарына сылдьыбыт эбит. Кэргэнэ кырбыырын тулуйбакка, полицияҕа хаста да үҥсүбүт. Олунньу ыйга бүтэһик үҥсүүтүгэр учаскыабай кэлэ сылдьыбыт да, Картоевы кытары “профилактическай бэсиэдэни” эрэ ыыппыт. Онон дьыала тохтообут. Ол “бэсиэдэтэ” туһалаабатах...

Инна сырдык тыына бу дьыл кулун тутар 30 түүнэ үүнэр күнүгэр быстыбыт. Ити иннинээҕи күн Инна ийэтигэр бүтэһигин ыалдьыттыы кэлэ сылдьаахтаабыт.

Елена – Инна ийэтэ:

– Иннаны миигиттэн аста ылан бар диэн ыҥырбытым. Эбэ буоларым быһыытынан, сиэннэрбэр наар кэһии атыылаһабын. Ол күн Инна сыҥааҕар көҕөрүүлээх этэ. Көҕөрүүтэ сибиэһэй буолбатах этэ, арааһа, уруккута оһон эрэрэ. Мин тута: “Хайа, бу ханна кырбанныҥ? Эмиэ кини дуо?” – диэн ыйыппытым. Барахсаным бастаан утаа кистии сатаахтаабыта. Ол кэннэ “ийээ, бу ханна эрэ кэтиллибитим, бэйэм да өйдөөбөппүн” диэхтээбитэ. Онуоха быраата сэрэйэн “эс, хайдах маннык буолуор диэри кэтиллиэххиний?” диэбитэ. Кыыһым соннук хоруйдаабакка тахсан барбыта. Ол киэһэ Иннаҕа эрийэн: “Хотуой, улахан кыыһы биһиэхэ ыыт, эһэтэ баанньыгын оттуо. Суунуо этэ буоллаҕа”, – диэтим. Хайдах эрэ, туох эрэ куһаҕаны биттэммиттии, биир сиргэ ол күн кыайан олорботоҕум. Дьикти баҕайы турукка киирэн хаалбытым. Дьиҥэ, “ити сүөһү” 11 саастаах сиэммэр тугу баҕарар оҥоруон сөп этэ буоллаҕа. Төрөппүт кыыһа буолбатах... Сиэним ол күн биһиэхэ кэлэн хоммута. Сарсыныгар, кулун тутар 30 күнүгэр, ийэтин аахха барбыта. Ити – номнуо кыыһым суох буолбутун кэннэ. Дьиҥэ, кыыспын уонна сиэммин кытары наар төлөпүөнүнэн кэпсэтээччибит. Арай ол күн олох ким да эрийбэт, суруйбат буолан хаалла. Дьэ, онтон хайдах эрэ гынан сиэммэр эрийэн тиийдим уонна “хайа, ийэҥ тугу гына сылдьар?” диэн туоһуластым. Сиэним “маамам утуйа сытар” диэтэ. Мин наһаа соһуйдум, кини сарсыарда уон чааска диэри хаһан да утуйа сытааччыта суох. Сарсыардааҥҥы чыычаах курдук күн тахсыаҕыттан тырыбынайан олорооччу: туран дьиэтин-уотун өрө тардар, ас астаан оҕолорун аһаталыыр... Арай ол күн тоҕо эрэ утуйа сытар аатырда. Дьиктиргээтим аҕай. Ол кэннэ сиэним төлөпүөнэ, иитиитэ бүтэн, арахсан хаалла. Онтон чочумча буолаат, миэхэ эрийдэ уонна Картоев дьонугар баарын кэпсээтэ. Онтум отой да Картоев кыыспын кыыллыы кырбаан өлөрөн баран, оҕолору бэйэтин ийэтигэр илдьитэлээбит уонна бэйэтэ саһан хаалбыт. Сиэним миэхэ “ийэм муостаҕа суорҕанынан бүрүллэн сытар этэ” диэн кэпсээтэ. Кини ийэтин бастаан утаа утуйа сытар дии санаахтаабыт. Онтон тиийэн уһугуннараары гыммыта, төбөтө бүтүннүү хаан үһү... Сиэним “маамам өлбүт быһыылаах” диэтэ. Мин, биллэн турар, улаханнык соһуйдум, тулабар туох буола турарын да билбэт турукка киирэн хааллым. Онно тута миэхэ уокуруктан эрийдилэр уонна “иэдээн буолбут” диэтилэр. Кыыһым дьиэтигэр хайдах баар буолбуппун да өйдөөбөппүн. Тиийбитим – номнуо полициялар бааллара, криминалистар үлэлии сылдьаллара. Оҕобун көрөн баран билбэтэҕим. Кус сыгынньах сиргэ сытаахтыыра. Бүттэтэ суох барыта көҕөрүү, биир да бүтүн сирэ суоҕа... Киэһэ тоҕустан сарсыарда сэттэҕэ диэри тохтоло суох сутуругунан, атаҕынан кырбаабыт диэбиттэрэ. Этэ-сиинэ, оннооҕор сирэйэ кытары барыта өтүүк суола этэ. Ону ааһан, кыыһым этигэр табаҕын умуруорбут этэ... Маннык дьиикэй киһи баар үһү дуо?! Суох, киһи буолбатах – илэ абааһы! Оҕом котоку этэ бүтүннүү күп-күөх этэ... Криминалист кыыһым өлүгүн көрөн баран “төгүрүк малы көрдүөххэ наада” диэтэ. Оннук дьыбаан анныттан бөлүөгү булан ылбыттара. Бу туһунан, дьиҥэ, кэпсиэхпин баҕарбаппын, ол эрээри этиим: бу баҕайы кыыспын бөлүөгүнэн кырбаабыт эрэ буолбатах...онтунан күүһүлээбит диэбиттэрэ. Эспиэрдэр кыыһым интимнэй миэстэлэригэр хайа барыылары булбуттара... Инна сарсыарданан хаана баран өлөөхтөөбүт.

– Итирик этэ дуо?

– Итирик буолуо дии саныыбын, ол эрээри чопчу этэр кыаҕым суох. Картоевтан “тоҕо маннык кэбилээтиҥ?” диэн ыйыппыттарыгар “күнүүлээн” диэн хардарбыт үһү. Тугу эрэ сэрэйбит үһү! Кыыһым ол ханна күүлэйдиэҕэй? Уһун күнү быһа оҕолорун көрөн дьиэҕэ олорбута. Картоевтан “тоҕо тута суһал көмөнү ыҥырбатаххыный?” диэбиттэр. Онуоха ити сүөһү туох да буолбатаҕын курдук, хааппыла да кэмсиниитэ суохтук “ньыыгыныы сыппыта” диэбит...

– Оттон полицияларга ким тыллаабытый?

– Картоев ийэтэ. Оҕолору киниэхэ илдьэн баран, Иннаны өлөрбүтүн кэпсээбит. Онуоха ийэтэ тута полицияҕа төлөпүөннэспитинэн барбыт, ону уола утарылаһа сатаабыт. Ол кэннэ тахсан барбыт. Табаарыстарыгар тиийэн киһиргээбит курдук “дьахтарбын өлөрдүм” диэн кэпсэл оҥосто сылдьыбыт.

– Оҕолор билигин ханна баалларый?

– Улахан сиэммин тута реабилитационнай кииҥҥэ укпуттара. Кыралары – Оҕо дьиэтигэр. Мин үһүөннэригэр эпиэкэ оҥорторон баран, бэйэбэр ылаттаабытым. Инна тоҕо эрэ миэхэ куруук “мин туох эмэ буолар түгэммэр, оҕолор эйигинниин хаалыахтаахтар” диэн сэрэйбиттии этээхтиирэ. Кини гражданскай кэргэнин дьонун кытары олох билсиэн баҕарбата. Оннооҕор икки уолугар аҕаларын аатын суруйтарбатаҕа. Төрөөбүттэрин туһунан туоһу суруктарыгар “Аҕата” диэҥҥэ туора сотуу турар. Картоев аҕа быһыытынан да үчүгэй буолбатаҕа. Итирэн кэлэн баран, оҕо босуобуйатын былдьаан ылар этэ. Тугу да көмөлөспөт, ас атыыласпат, ханна да үлэлээбэт. Арыгылаан эрэ тахсар. Инна эрэ буолуохсутун наар үлэлэтэ сатыыра. Ханна эрэ кэпсэтэн киллэрдэҕинэ, аҕыйах күн үлэлээбитэ буолан баран, сөбүлээбэтэх аатыран, уурайбыта эрэ баар буолара. Эстибит-быстыбыт, сылайбыт аатыран, хастыы да хонукка арыгылыы баран хаалааччы. Урут сууттана сылдьыбыт, ол эрээри онто сотуллубут. Саамай кутталлааҕа баар ээ – бу киһийдэх кыыспын оҕолоро көрөн турдахтарына өлөрбүт! Үстээх сиэним билигин эр киһини көрдө да, салыбырыар диэри өлөрдүү куттанар. Иигин да кыайан туппат буолла. Улахан сиэммэр психолог көмөтө хайаан да наада. Ийэтэ өлө сытарын илэ хараҕынан көрбүт.

– Иннаны урут да кырбыыр эбит дии... Арахса сатаабатаҕа дуо?

– Арахса сатаабыта. Ол эрээри эрэ олох сүгүннээбэт этэ. Хара маҥнайгыттан кырбыырын, харчытын былдьыырын эҥин үҥсэргээн полицияҕа хаста да тыллаабыт. Полиция “дьиэҕэр киллэримэ да бүттэҕэ дии” диир эбит. Оттон кини ааны, түннүгү да тоҕута сынньан киирэр этэ. Түөрт кыбартыыралаах мас дьиэҕэ олорбуттара. Улахан сиэним хайа эрэ кэмҥэ миэхэ олорбута, онтон кулун тутарга ийэтигэр көспүтэ. Картоев урукку кэргэнин эмиэ наар кырбыыр эбит, онто оҕолорун илдьэ атын куоракка куоппут. Оттон мин кыыһым ханна куотаахтыай? Инна олоххо элбэҕи да ыраланара... Дьэ, олоҕо син табыллан испитэ. Киэһээҥҥи оскуолаҕа киирбитэ, үөрэхтэниэн баҕарара. Дьиэтэ кип-килэбэчигэс, ып-ыраас буолааччы. Барыта уурбут-туппут курдук, орун-оннугар буолара. Кыыһым өлбүт күнүгэр дьиэтигэр тиийбитим, билиитэҕэ хомпуот уонна миин өрүллэн турара. Оннук тыытыллыбакка турбуттар. Арааһа, оҕолорун аһаталаары сылдьаахтаабыт быһыылаах. Онтон ити сиэхсит кэлэн, кыыллыы кырбаан оҕом тыынын быстаҕа... Кыыһым суох буолбутун билигин да итэҕэйбэппин. Санаабар, үөрэ-көтө бу киирэн кэлиэх курдук. Сааһым – 48. Кэргэннээхпин. Икки этээстээх дьиэбитин тута сатыы сылдьабыт. Онон үс сиэммин баҕас атахтарыгар туруортуурга күүһүм да, кыаҕым да баар. Билигин оҕобун суох гыммыт киһийдэҕи хаайыыга хатыылларын эрэ ситиһэ сатыыбын. Аҕыйах сылы биэрдэхтэринэ, хайдах буоларбын билбэппин...

Дьиэ хаайыытын көрдөөбүт

Баар-суох кыыһыттан ытыс соттон хаалбыт ийэ айманыытын өйдүөххэ сөп. Ыам ыйын бүтүүтэ Картоевы СИЗОҕа салгыы олордоллорун туһунан Дьокуускай куораттааҕы суукка көрбүттэр. Суут кэмигэр уорбаланааччы силиэдэбэтэл “силиэстийэ кэмигэр СИЗОҕа сытыахтаах” диэн туруорсуутугар сөбүлэспэтэх, отой да дьиэ хаайыытын көрдөөбүт! Буруйун билиммит. Кини суукка 4 оҕолооҕун, олортон иккитэ – кини аатыгар, оттон икки оҕо кини аннынан суруллубатахтарын эппит. Ону таһынан, соторутааҕыта инсуллаабытын, ол иһин Табаҕаҕа эмтэтэ ыыппыттарын кэпсээбит. Суут кэмигэр “СИЗОҕа сөптөөх эмтэниини ылбаппын, онон дьиэбэр ыытыҥ” диэн туруорсубут. Онуоха доруобуйатын туругун туһунан биир да ыспыраапканы көрдөрбөтөх. Картоев урут холуобунай эппиэккэ тардылла сылдьыбыт, онто сотуллубут. Былырыын административнай эппиэккэ тардылла сылдьыбыт. Суут Картоевы бэс ыйын 28 күнүгэр диэри силиэстийэлиир изоляторга хаайбыт.

* * *

Арассыыйаҕа 2017 сыллаахха кырбааһыны улахан буруй курдук көрбөт туһунан сокуону ылыммыттара. Инньэ гынан “дьиэ иһинээҕи боксуордары” көҕөрдүү, дьуккуруйуу иһин холуонньаҕа ыыппакка, ыстарааптыыллар эрэ. Ол эбэтэр, Холуобунай кодекстан дьиэ кэргэн иһинээҕи кырбааһыны ылан быраҕан баран, күлүгээннээһин диэн административнай эппиэтинэскэ эрэ тэҥнээбиттэрэ. Полициялар маннык “боксуордары” кытары профилактическай кэпсэтиини эрэ ыытар кыахтаахтар. Арай хаттаан маннык эппиэккэ тардылыннаҕына эрэ, холуобунай дьыаланы тэрийиэхтэрин сөп. Бу саас Сунтаарга 19 саастаах Алена Ананьеваны кыыллыы кырбаан өлөрбүттэрин туһунан истибит буолуохтааххыт. Хаһааҥҥа диэри эдэркээн кыргыттар тыыннара быста туруохтааҕый?

Дмитрий ИВАНОВ.