АЛРОСА хампаанньа тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа улахан болҕомтотун уурар. Биэс сыллааҕыта айылҕаны харыстааһын боппуруостарынан дьарыктанар Экологическай киин тэриллэн, элбэх хайысханан былааннаах уонна кэскиллээх үлэни ыытар. Ааспыт нэдиэлэҕэ суруналыыстар хампаанньа кылаабынай инженерин экология боппуруостарыгар уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттары кытта үлэҕэ солбуйааччыта, АЛРОСА Экологическай киинин салайааччыта Полина Анисимованы кытта көрүстүлэр.
– Полина Сергеевна, киин туох соругу тутуһарый?
– 2017 сыл сэтинньитигэр АЛРОСА хампаанньа араас салааларыгар үлэлиир бары экологтары биир сыалга, санааҕа түмэн, Экологическай киин тэриллибитэ. Эһиилги сылыттан киин АЛРОСА хампаанньа туһунан подразделениетын быһыытынан үлэтин саҕалаабыта. Экологтар үлэ былаһааккатыгар куттал суох буолуутун хааччыйар кылаабынай инженер ыйыытынан үлэлиибит, үлэ бары эбийиэктэригэр хонтуруолу ыытабыт. Хампаанньа сокуоҥҥа олоҕурбут ирдэбиллэрин туолуутун бэрэбиэркэлиибит. Кэһиллии баар буоллаҕына, ону туоратыыга үлэлэһэбит. Экологическай киин иккис соруга – биисинэс уонна сокуон сөп түбэсиһиилэрин хонтуруоллааһын. Экологияҕа сыһыаннаах үлэ булгуччу нормативтарга олоҕурар. Ол курдук, үлэ ыытыллар сирдэрин бэлиэтээһини, учуокка туруорууну, үлэ тобоҕун харайыыны, сокуоҥҥа олоҕуран, быһаарабыт. Тулалыыр эйгэни харыстааһын, үлэ ыытыллар сирин килиимэтэ мэлдьи хонтуруолга тутуллар. Үлэ хаамыытын генеральнай дириэктэргэ дакылааттыыбыт.
– Экологическай киин кыылы-сүөлү харыстааһыҥҥа, балыгы элбэтиигэ үлэтин хаамыыта хайдаҕый?
– Тулалыыр айылҕаны харыстааһыҥҥа комплекснай тэрээһиннэр ыытыллаллар. Бу бырагыраамаҕа 30-тан тахса мөл.солк. көрүллүбүтэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан биэс сыллаах бырагырааманы 2019 сыллаахха саҕалаабыппыт. Бу бырагыраама чэрчитинэн хас да хайысханан элбэх тэрээһин былааннаммыта. Олортон биирдэстэрэ – биологическай ресурсалары толоруу. Ол кыыллары таһынан уу харамайын харыстааһыҥҥа эмиэ сыһыаннаах. Холобур, хотугу сир табатын сыҕарыйыытын спутнигынан кэтээн көрөбүт. Таба үөрэ бырамыысыланнас былаһааккатыгар чугаһыыр түгэнигэр үлэ хаамыыта тохтуур. 10 км тэйдэҕинэ, үлэ салҕанар. Табаны сокуоннайа суох бултааһыны утары охсуһуу – эмиэ биһиги сорукпут. Биһиги СӨ Экологияҕа министиэристибэтин иһинэн үлэлиир биологическай араастаһыы дирекциятын кытта ыкса үлэлэһэбит. Ол курдук, быраканьыардааһыны бохсор “Запад” дирекция анал этэрээтин үлэтин үбүлүүбүт, бииргэ эриэйдэлэри тэрийэбит, туһааннаах сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыйабыт, көтүүлэргэ кыттыһабыт. Үс сылтан бэттэх Ийэ айылҕа аан дойдутааҕы пуондатын кытта таба Өлүөнэ–Өлөөн эрэ буолбакка, Таймыырдааҕы көрүҥүн харыстааһыҥҥа үлэлэһэбит. Биллэрин курдук, үөргэ атын үөр булкуһуута баар. Оннукка 2 тыһыынча тиийэ таба симэлийиэн сөбүн мониторинг бэлиэтээбитэ. Онон, өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн үөр киириитин хааччахтааһыҥҥа үлэ барар.
Экологическай киин үлэлээбит кэмин иһигэр балыгы ыытыыга киһи киэн туттар үлэтин ыытта. Чуолаан Бүлүүтээҕи уу мунньар сиргэ, Өлүөнэ өрүскэ быраҥаатта, күндүөбэй, Бүлүү өрүскэ, Оччугуй Ботуобуйаҕа чыыр уонна майаҕас ыамаларын ыыппыппыт. Балаҕан ый саҥатыгар 15 тыһыынча хатыыс ыаматын ыытыахтаахпыт. Чернышевскайдааҕы балык собуотун кытта өссө да атын көрүҥ балык ыаматын иитэн, тарҕатарга эбии кэпсэттибит. Онон, балыгы ыытыы үлэтэ өссө киэҥ далааһыннанар.
– Саха сиригэр баһаардар олус элбэх хоромньуну оҥордулар. Ону чөлүгэр түһэриигэ АЛРОСА тугу былаанныырый?
– Чахчы, бары өттүнэн улахан хоромньулаах улахан баһаардар турдулар. Ойуур умайан, ол бөҕө өрүскэ, үрэххэ түһүүтүн таһынан сир сиҥнэр, сир хаҕа кэбириир. Ол хас эмит сылга салҕанар. Ааспыт нэдиэлэҕэ социальнай ситимҥэ Оччугуй Ботуобуйа, Марха өрүстэргэ хампаанньа үлэтин тобоҕун бырахпытын туһунан олоҕо суох сурах тарҕаммыта. Ытыктабыллаах Саха сирин олохтоохторун официальнай иһитиннэриилэргэ эрэ итэҕэйэргэ ыҥырыам этэ. Иһитиннэрии кэнниттэн хампаанньа бөртөлүөттэри көтүтэн, Оччугуй Ботуобуйаҕа Мииринэйдээҕи Айылҕа харыстабылын сүрүн иниспиэктэрин, олохтоох дьаһалта үлэһиттэрин илдьэ сылдьыбыппыт. Онно көрдөххө, кытыл сиҥнибит. Баһаартан сир ирэн, сиҥнэн, ол барыта ууга түһэн, уу болооруута тахсыбыт. Умайбыт тыа бытааннык чөлүгэр түһэр. Үнүгэс тахсарыгар кырата 5-6 сыл наада. Онон, олохтоох Криолитозона биологическай проблематын институтун кытта өр кэмнээх үлэни саҕалаатыбыт. Дириҥ чинчийиилэр ыытыллыахтара, итинник быһыы-майгы тахсыбатыгар туһааннаах дьаһаллар ылыныллыахтара. Ити үлэ икки сылга былааннанар.
– Экологическай мониторинг түмүгүнэн тугу бэлиэтиэ этигитий?
– Биһиги үлэбитигэр мониторинг олус элбэҕи быһаарар. Үлэҕэ тахсар үлэһити тэҥэ үлэ ыытыллыахтаах сирэ эмиэ бэрэбиэркэлэнэр. Хас биирдии эбийиэк туһунан бырагыраамалаах, былааннаах. Мониторинг көмөтүнэн ол түмүллэн, туһааннаах тэрилтэлэргэ отчуоттанар. АЛРОСА – бөдөҥ хампаанньа, кини киэҥ иэни хабан үлэлиир. Ааспыт 2021 сылга 4 тыһыынчаттан тахса сиртэн матырыйаалы ылан, үөрэппиппит. Итинник үөрэтиигэ сир туруга, уута-хаара, салгына, кыыла-сүөлэ, ото-маһа, тыаһа-ууһа кытта үөрэтиллэр. Хампаанньа бөҕүн тоҕор сиригэр радиологическай чинчийии булгуччу ыытыллар. Үлэ саҕаланыаҕыттан тулалыыр эйгэҕэ, айылҕаҕа туох уларыйыы буола турара дириҥник үөрэтиллэр. Бу сыллар тухары сыыппаралар уларыйбатылар. Ол эбэтэр, хампаанньа экологияҕа буортуну оҥорбот. Биир тылынан эттэххэ, АЛРОСА хампаанньа түбэһиэх сиргэ үлэни ыыппат. Дириҥник үөрэтии, чинчийии түмүгэр эрэ үлэ саҕаланар. Кэһиллии тахсар түгэнигэр туһааннаах миэрэлэр ылыллаллар, үлэ тохтотуллар. Хампаанньа тугу да бырахпат. Туттуллубут уу анал харайар сиргэ мунньуллар. Сөҥөрдүллүбүт уу төттөрү баабырыкаҕа ыытыллар. Накыыннааҕы эбийиэк эспэримиэн былаһааккатын быһыытынан үлэлиир. Научнай-ирдиир үлэлэр итиннэ ыытыллаллар.
– Олохтоох дьону кытта хайдах үлэлэһэҕитий?
– Биллэн турар, үлэ ыытыллар сирин нэһилиэньэтин интэриэһэ учуоттанар. Хотугу сир дьоно кэккэ кыһалҕалардаахтар. Онтон биирдэстэрэ – төрүт тыл сүтүүтэ. Хамсык кэмигэр оҕолор икки ардыларыгар “Колодец сказок” диэн остуоруйаны суруйууга куонкурус биллэриллибитэ. Айымньылар саайка тахсыбыттара, куоластааһын ыытыллыбыта. 50 бастыҥ айымньынан “Колодец сказок” диэн кинигэ нууччалыы тылынан тахсыбыта. Ааспыт сылга бу кинигэ эбэҥки тылынан тылбаастаммыта. Салгыы бу кинигэттэн хас да айымньыны силбии тутан, мульфильм бэлэмнэнэ сылдьар. Нууччалыы, сахалыы, эбэҥкилии тылынан тахсар мультфильмҥа Калиниградтааҕы анимационнай хампаанньа ылыста. Бу үлэ олус кэскиллээх уонна суолталаах.
Бырайыагы саҕалыахпыт иннинэ сүбэлэһэр үгэстээхпит. Ол курдук, олохтоохтор баҕа санааларыгар олоҕуран, норуот этническэй айымньытыгар, фольклоругар тирэҕирбит интерактивнай быыстапка тэриллээри турар. Онно айар үлэнэн дьарыктанар дьону барыларын ыҥырабыт. Быыстапканы тэҥэ төрүт дьарыкка үөрэтэр маастар-кылаастар, көрсүһүүлэр ыытыллыахтара. Хас кэлбит киһи туохха эрэ үөрэнэн, билии ылан барарыгар үлэлэһиэхпит.
– Инникитин өссө туох үлэ былааннанарый?
– Производствоҕа сыһыаннаах научнай-чинчийэр, ырытар үлэ аныгылыы ньымаҕа тирэҕирэр. Туһаҕа тахсыбатах ууну ыраастааһыҥҥа икки хайысханан үлэлиибит. Маныаха наадалаах тэриллэр кыраныысса таһыгар оҥоһуллаллар. Буола турар быһыынан-майгынан ити өттүгэр үлэлэһии харгыстанна. Онон, онно сөп түбэһэр суоллары көрдүүбүт. Олохтоох сири-уоту тэҥэ кыылы-сүөлү харыстааһыҥҥа өссө киэҥ үлэ былааннанар. Сылтан сыл бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаспат бырайыактары олоххо киллэрэбит. Онуоха олохтоохтор санаалара олус суолталаах. Өскөтүн туох эрэ сонун этиилээх, бырайыактаах буоллаххытына, биһиэхэ сибээскэ тахсыҥ. Сүрүн ирдэнэр хайысха – экология. Эһигини кытта биир санаанан сонун хайысхаҕа, үлэҕэ ылсарга бэлэммит. Экологическай киин биллэрэр куонкурустарын кэтээҥ, кыттыҥ. Баҕар, чуолаан эһиги бырайыаккыт кыайан тахсыан сөп.
Оксана ЖИРКОВА.
