Быйыл ‒ саха уһулуччулаах суруйааччыта, СӨ норуодунай поэта, СӨ урамньытын үтүөлээх дьайыксыта, Арассыыйа култууратын үтүөлээх үлэһитэ Иван Михайлович Гоголев-Кындыл төрөөбүтэ 90 сыла. Кини 1930 сыллаахха тохсунньу 18 күнүгэр төрөөбүтэ. Билиҥҥи Бүлүү улууһун I-кы Чочу нэһилиэгиттэн төрүттээх.
Онон ситимнээн, 2005 cыллаахха “Бичиккэ” тахсыбыт “Талыллыбыт айымньылар хомуурунньуктара. I-кы т.: Сарсыардааҥҥы омурҕан” кинигэтигэр киирбит аан тылы эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабыт.
Мин чинчийээччи да, ааҕааччы да быһыытынан өйдөөһүммүнэн саха литературатын историятыгар бүттүүнүгэр икки чаҕылхай, хатыламмат, ким да ситиспэтэх икки чыпчаала баар. Ол ‒ Алампа Соппуруонап уонна Уйбаан Күөгэлэп-Кындыл. Алампа поэзията күн бүгүнүгэр диэри ылланар, ааҕыллар. Кини хоһоонноро биэс уонус сыллартан арыый толору бэчээттэниэхтэриттэн ыла саха поэзиятыгар биллэр сабыдыалы оҥордулар. Оттон драмаҕа сүҥкэннээх оруолун ааҕааччы эрэ барыта билэр. Кини ‒ саха драматургиятын төрүттээбит, сайдар тускулун ыйан биэрбит айымньылардаах суруйааччы. Кэпсээннэрэ аҕыйахтарын да иһин тыллара-өстөрө, академик П.А. Слепцов этэринии, саха литературнай тылын нуормаларын олохтоспут айымньылар. Кырдьык да, төһө да отутус сылларга сурулунналлар, билиҥҥи сүүрбэ биирис үйэ сахата ити кэпсээннэри иҥнибэккэ, күн бэҕэһээ суруллубут тыллаах-өстөөх кэпсээннэр курдук ааҕар. Улуу талаан уратыта оннук буоллаҕа.
Иван Гоголев-Кындыл 50 сааһыгар анаммыт айар киэһэтэ. Дьокуускай, А.С. Пушкин аатынан библиотека. 1980 с. Күннүк Уурастыырап, Г.И. Чиряев ‒ САССӨ обкомун I-кы сэкирэтээрэ, Софр.П. Данилов ‒ Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ бааллар.
Уйбаан Кындыл биир оннук суруйааччы ‒ поэзияҕа, драмаҕа, прозаҕа биллэр-көстөр, саҥа хайысхалары түстээбит айымньылардаах. Ону маннык түгэннэртэн көрүөххэ сөп.
- Уйбаан Кындыл ‒ саха поэзиятын ойуулуур-дьүһүннүүр ньымаларын байыппыт, саҥа үрдүк кэрдиискэ таһаарсыбыт поэт. Ол ордук кини ханалытан-тэгэлитэн ойуулааһыны, тыыннааҕымсытан көрдөрүүнү быстах-ойдох туттубакка, туспа наардаан, система оҥорбутугар да көстөр. Урут П.Тулааһынап, Чаҕылҕан, Баал Хабырыыс курдук поэттар сөп буола-буола итини туттубут буоллахтарына, Уйбаан Кындыл итинник ньыманы поэзиятын уратытынан оҥорбута. Ону бастаан утаа соччо ылымматахтара. Хаһан эрэ нуучча улуу поэта Сергей Есенин:
Старушка изба
Жует пахучий мякиш тишины, ‒
диэбитин өйдөөбөтөхтөрүн курдук.
Оттон биһиги билигин Уйбаан Кындыл:
Сарыал кыһыл оҕотун
Төрөөт, суулуу оҕуста,
Эмиэ хаамтым ыллык устун
Күөх түүн тиһэх түүлүн кытта, ‒
курдук строкаларын соһуйбакка, дьиктиргээбэккэ ааҕабыт, өйдүүбүт. Бу өттүнэн Уйбаан Кындыл саха кэлиҥҥи көлүөнэтин поэттарыгар сүдү сабыдыаллаах.
- Уйбаан Кындыл саха поэзиятын саҥа жанрдарынан байыппыта. Ол курдук кини саха литературатыгар бастакы хоһоонунан суруллубут “Күн Хайата” роман автора буолбута. Роман 7500 строкалаах. Семён Руфов ааҕыытынан, “Евгений Онегин” 4500 строкалаах, “Тиигир таҥастаах бухатыыр” ‒ 6340. Аҥаардас мантан да көрдөххө, поэт элбэх сыратын ылбыт үлэ: итиччэ үлүгэрдээх элбэх строкалары биир халыыптаах, бэрээдэктээх (абабвггведеджж) рифманан суруйуу ‒ мээнэ поэт сатаабат дьыалата. Төрөөбүт тылын чахчы ымпыгар-чымпыгар диэри билэр эрэ киһи итинник суруйуон сөп. Онон Уйбаан Кындыл хоһоонунан романа, оччотооҕу эдэр ыччат олоҕун тыын боппуруостарын уобарастаан көрдөрбүт эрэ буолбатах, саха тылын баайын, саҥа кыахтарын эмиэ арыйбыт өҥөлөөх. Оттон “Уу оҕуһун муоһугар суруктар” поэма тутула эмиэ сонун ‒ сүүрбэ биэс суруктан таҥыллан саха омугун олоҕун түҥ былыргытыттан күн бүгүнүгэр диэри ойуулуур. Уйбаан Кындыл саха поэзиятыгар эмиэ бастакынан “Тоҕус халлаан анныгар” (1970) кинигэтигэр “Чугдаарар туйахтар” диэн ааттаан кылгас, түөртүү строкалаах хоһооннор жанрдарыгар холоммута. Ити үгэһи кэлин Николай Дьяконов, Н.Герасимов-Айталын, В.Босяк уонна да атыттар салҕаабыттара. Эмиэ кини бастакынан “Өлүөнэ номохторо” диэн сэттэ айымньыттан таҥыллыбыт балладалар тиһиликтэрин ситиһиилээхтик айбыта. Уйбаан Кындыл саха поэзиятыгар сонет жанра уратытык туттулларын ситиспитэ эмиэ умнуллуон сатаммат. Судургутутан эттэххэ, “сахатыйбыт” сонеты ааҕааччылар сөбүлээбиттэрэ диир наада. Оҕолорго аналлаах хоһоонунан суруллубут остуоруйалар, “Ийэ буор” философскай поэма... Киһи биир кылгас ыстатыйаҕа Уйбаан Кындыл поэзия жанрыгар саҥаны айбытын ааҕан сиппэт.
Поэт кэргэнэ М.А. Чертковалыын дьиэлэригэр. Мария Алексеевна ‒ САССӨ үтүөлээх агронома, тыа хаһаайыстыбатын билимин кандидата. Элбэх үүнээйи, отон саҥа көрүҥүн үөскэппитэ. Моонньоҕон биир көрүҥүн “Хара кыталык” диэн ааттаабыта.
Сүүрбэһис үйэ уһулуччулаах режиссёра Федот Потапов саамай сөпкө эппитинии, саха искусствотыгар “Гоголев театра” диэн өйдөбүл ааспыт үйэ 60‒70-с сылларыгар бигэтик олохсуйбута. Саха театрын оччотооҕу репертуара үксэ Уйбаан Кындыл драматическай айымньыларынан таҥыллыбыта. Үйэ чиэппэрин кэриҥэ Федот Потаповтыын бииргэ үлэлээн элбэх пьесалары туруорбуттара. Олор туруорар боппуруостарынан да, уран да өттүлэринэн, жанрдарын уратыларынан да саха литературатыгар, театрыгар элбэх саҥаны, сонуну киллэрбиттэрэ: “Харах уута” драма арыгы содулун туһунан, “Аал уот” ‒ хотугу номох, “Мэник Мэнигийээн” ‒ остуоруйа-пьеса, “Эр дьону эмиэ харыстааҥ” ‒ научнай интеллигенция туһунан трагикомедия, “Иннэ үүтүнэн” ‒ тыа олоҕун туһунан сатирическай комедия, “Кыһыл буурҕа аттаахтар” ‒ гражданскай сэриини көрдөрөр драма, “Саллаат сүрэҕэ” ‒ Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ герой-артиллерист Г.Протодьяконов хорсун холобуругар олоҕурбут пьеса уонна да атыттар. Оттон “Наара суох” күн бүгүнүгэр диэри көрөөччүлэри күллэрэр, “Хотугу сибэкки” оперетта дьону үөрдэ сылдьар. Көрөргүт курдук, Уйбаан Күөгэлэп саха драматургиятыгар, театрын сайдыытыгар сүҥкэн үтүөлээх. Аҥаардас бастакы опереттаны айбыта да элбэҕи этэр.
Ол эрэн, “Туймаада сарсыардата” диэн Саха сиригэр ыраахтааҕы дьоно бастакы кэлиилэрин туһунан драмата кыайан туруоруллубатаҕа. Инньэ гынан, Уйбаан Кындыл “Үрүҥ көмүс иҥэһэ” диэн уларытарга күһэллибитэ. Бу драмаҕа автор пьесаларга геройдар саҥарыыларын биллэрдик уларыппыта, байыппыта ‒ түгэх ис хоһоонноох, таайтарыылаах диалогтары киллэрбитэ.
Суруйааччы саха прозатыгар күүстээх лирическэй, поэтическай сүүрээни киллэрбитэ. Суоҥаа (“Мин кырыарбыт лабыктачааным”), Кээчэ уонна Уус Мандар (“Дөлүһүөн сибэккитэ”) тапталлара сырдык иэйиилээхтик суруллубуттара. Хомуурунньук аатыныын “Мин эһигини таптыыбын” диэн автор бар дьоҥҥо, геройдарыгар, дьон-сэргэ дьылҕатыгар наар үтүөнү баҕарарын, олох кэрэтин уруйдуурун туоһулаабыта. Онтон улам-улам олох дьэбир тыына Уйбаан Кындыл прозатыгар биллэн барбыта, “Эһэкээн үөһэ” диэн экология туһунан сэһэн, “Хара кыталык” диэн үс кинигэлээх историческай роман айыллыбыттара.
“Хара кыталык” трилогия саха киһитин омук быһыытынан ураты характердааҕын уус-ураннык сиһилии арыйар. Хобороос, Хабырыыс, Огдооччуйа эмээхсин, Тээллээрис, Кимбилэрдоҕоор, Тойон киһи, Кыһалҕа ‒ бары хатыламмат, чаҕылхай быһыылаах-майгылаах уобарастар. Трилогия саха итэҕэлин, номохторун-үһүйээннэрин, айылҕаны билгэлээһини, сиэри-туому көрдөрөрүнэн биһиги омукпут оччотооҕу олоҕун энциклопедията диир толору кыах баар. Трилогия туох эрэ уларыйыыны, саҥаны күүтүүнэн түмүктэнэр. Онон автор өссө салгыы суруйуон баҕарбыт да ситэрбэккэ хаалбыт.
Аҕыс уонус сыллар ортолоруттан, уларыта тутуу диэн ааттаммыт уопсастыба саахалланыыта саҕаланыаҕыттан ыла поэт “үһүс хараҕа” аһыллан тыйыс тыыннаах айымньылары суруйталаабыта. “Санньыар санаам сэргэтэ” диэн публицистическай, “Иэйиэхсити кэлэтии” диэн роман ‒ автор олоҕу көрүүтүн тосту уларыйыытын туоһулара. Манна урут саха уус-уран литературатыгар этиллибэтэх олох ыарахан өрүттэрэ кэпсэммиттэрэ: Бүлүү өрүс иэдээнэ, арыгылааһын содула, омугумсуйуу, норуоту икки аҥыы хайыппыт гражданскай сэрии, төрөөбүт тыл дьылҕата, оччотооҕу советскай олоҕу ылымматах интеллигенцияны иирээкилэр бараахтарыгар угуу уонна да атын боппуруостар туруоруллубуттара. Уйбаан Кындыл өлбүтүн кэннэ “Үһүс харах”, “Манчаары” романнара бэчээттэммиттэрэ. Бу да сырыыга кини сонун суолу тутуспута. Манчаарыны, кини ойуулааһыныгар, нарын дууһалаах, ырыаһыт буоларга аналлаах киһи олох кыһалҕата, баттала күһэйэн баайдары утары охсуһууга туруорар. Ол да буоллар, Манчаары баайтан-дуолтан тутулуга суох, солоҕо-чыыҥҥа тардыспатах, атын дьон олохторугар ымсыырбатах көҥүл киһи буолан бу сиртэн арахсар. Оттон “Үһүс хараҕы” Уйбаан Кындыл ыкса доҕоро, тылбаасчыта Егор Сидоров эзотерическай роман диэн чуолкайдаабыта саамай сөп. Олоххо баар биллибэт, кистэлэҥ, таайыллыбат күүстэр тустарынан уус-уран литература элбээһинэ Арҕаа Европаҕа кытта бэлиэтэнэр. Оннук сонун, саҥа хайысханы Уйбаан Кындыл саха литературатыгар киллэрбитэ мээнэҕэ буолбатах эбит. Кини сахаларга итэҕэлгэ тардыһыы улааппытыгар олоҕуран аан дойду литературатын сүүрбэһис үйэ бүтүүтүнээҕи хайысхатын таба тайаммыт.
Поэт доҕотторун кытта дьиэтигэр. Хаҥастан: Е.С. Сидоров ‒ историк-востоковед, литература кириитигэ, литератор; И.Е. Томскай ‒ экономист; Сэмэн Руфов; Иван Гоголев-Кындыл; Василий Сивцев; Н.Н. Тобуруокап. 1990-c сс.
Көрөргүт курдук, поэт 1987 с. суруйбут “Пушкинныын иккиһин көрсүһүү” поэматыгар кини сүрэҕэр Пушкин алта кынаттаах аанньал буолан кэлэн:
Икки атах барахсан
Иэдээнин, муҥун барытын иҥэрдэ,
Эҥин араас түбүгүнэн,
Элбэх мунаарыытынан
Эрэйдэнэр оҥоһуулаата,
Үлүгэрдээх үйэм
Үрдүк үөрүүтүнэн үөрэр,
Ытык ыарыытынан ыалдьар
Ыйаахтаата,
‒ диэн мээнэҕэ эппэтэх эбит.
Уопсайынан, Уйбаан Кындыл айар үлэтэ бүттүүнэ аҕыс уонус сыллар ортолоруттан атын тыыннанар, ыар дьалыҥнанар. Ону бу соторутааҕыта тахсыбыт “Ытык дабатыы” да хомуурунньуга эмиэ туоһулуур.
Саха народнай поэта Уйбаан Күөгэлэп-Кындыл төрөөбүт литературатыгар, Россия культуратыгар киллэрбит улуу кылаатын, айар үлэтин уустук тоҕойдорун, күндү ааҕааччылар, эһиги бу айымньылартан сиһилии ааҕан өйдүөххүт, санааҕытын сайыннаран сурукка-бичиккэ киллэриэххит диэн эрэнэбит.
Николай ТОБУРУОКАП,
филологическай наука доктора, профессор,
Норуоттар ыккардыларынааҕы Тюркскай академия академига.
Бэлэмнээтэ Афанасий Гуринов-Арчылан.
