Балаҕан ыйын 27 күнүгэр “Арассыыйа – мин устуоруйам” түмэлгэ “БҮЛҮҮ УУТУН КИСТЭЛЭ¢Э” диэн Туой Хайа бөһүөлэк урукку чахчыларын көрдөрөр документальнай киинэ сүрэхтэниитигэр ыҥырдылар. Хамаандаҕа Вера Афанасьева, Анжелика Мотосова, Анастасия Алексеева, Анастасия БОРИСОВА-Сардаҥа бааллар. Сардаҥа былырыыҥҥа диэри “Кыым” хаһыакка кэрэспэдьиэнинэн үлэлии сылдьыбыта. Эдэр эрээри, бэрт дьулуурдаах, үлэһит, хоһуун киһи.
Холобур, Сардаҥа Туой Хайаҕа да, Мииринэйгэ да, Бүлүү өрүһүгэр да туох даҕаны сыһыана суох, талба-талыы Таатта оҕото. Ол гынан баран сыччах Сахатын сирин айылҕата айгырыырыгар сүрэҕинэн-быарынан ыалдьар бэриниилээх ыччат, чахчыны, кистэлэҥи киэҥ араҥаҕа таһаара сатыыр мөккүөрдээх, туох да ыарахантан чаҕыйбат хорсун санаалаах суруналыыс буолан, бу киинэни устарга сананнаҕа. Биһиэхэ үлэлиир кэмигэр бырамыысыланнас эйгэтэ Бүлүү өрүһү киртиппитин суруйа сылдьан, 60-с сылларга Туой Хайа бөһүөлэгин муора анныгар тимирдибит алдьархайдарын, ол бөһүөлэк олохтоохторун урукку-билиҥҥи кыһалҕаларын хасыһан, бэйэтин тула хамаанда тэринэн киинэ устарга санаммыт. Бу – олус ыарахан тиэмэ. Баар чахчылар барыта Туой Хайа бэйэтэ тимирдиллибитин курдук, хаһан даҕаны сөргүтүллүбэттии, хасыһыллыбаттыы букатыннаахтык “көмүлүннэхтэрэ”. Мээнэ ылбычча киһи хасыһан суруйбат, буолаары буолан, киинэ устубат. Вера Афанасьева, Анжелика Мотосова, Анастасия Алексеева, Анастасия Борисова күүстээх хамаанда тэринэннэр уонна көмөлөһөөччүлэрэ, сүбэһиттэрэ өйөөннөр киинэ күн сирин көрөр дьылҕаланнаҕа. Киинэ бүгүн силигин ситэн, сүрэхтэнэн киэҥ сэҥээриини ылла. Киинэни бэлэмнээбит хамаанда балтараа сыл иһигэр элбэх киһини көрсөн кэпсэппит, миэстэтигэр тиийэ сылдьыбыт, архыыбы хаһыспыт, үгүс матырыйаалы ырыппыт, чинчийбит. Буолаары буолан, бары урукку өттүгэр киинэ устуутугар сыстыбатах дьон. Уопсайынан, үгүс түбүгү көрсүбүттэр.
Ааптар Анастасия БОРИСОВА туох санааттан киинэ устарга санаммытын, хайдах тэринэн киинэлэрин устубуттарын туһунан бэйэтин кэпсээнин ааҕыҥ:
– 2019 сылга «Кыым» хаһыакка үлэлиир кэмим этэ. Даамба тоҕо барбыта, биир сыл ааспытын кэннэ, экологтар Бүлүү улуустарынан сылдьан, ууну ыраастыыр тутуулар хайдах үлэлии туралларын көрөн, нэһилиэнньэни кытары кэпсэтэн кэлбиттэрин мунньаҕа буолла. Ол 2019 сыл алтынньы ыйа этэ. Мин онно суруйаары тиийдим. Экологтар олохтоох дьон кыһалҕатын кэпсээбиттэрэ. Арай “Сүлдьүкээргэ ууну ыраастыыр тэриллэрэ үлэлээбэккэ, оннук кирдээх ууну иһэ олороллор” диэн буолла.
Ол күн “Осиктакан” диэн Мииринэйдээҕи эбэҥкилэр ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ Вера Афанасьева баара, тыл эттэ, куолаһа титирэс этэ. Долгуйара биллэрэ. Испэр наһаа аһынным уонна соһуйа сатаатым. Мунньах кэннэ, “билсиэхпин наада” диэн күүттүм. Хата, бэрт элэккэй, аһаҕас киһи буолан биэрбитэ. Иннэ гынан, эколог кыыс Марияна Максимова, ол Вера Афанасьева буолан, чэй иһэ кафеҕа киирбиппит. Ол онно Вера кэпсээнэ мин сүрэхпинэн-быарбынан киирэн долоҕойбор кытаанахтык хатаммыта. Туой хайалар барахсаттар 60-с сылларга алмаас туһа диэн сирдэриттэн-буордарыттан көһөрүллүбүттэр. Аны билигин сорохторо уоттара даҕаны, иһэр уулара даҕаны суох олороохтууллар эбит. Мин бэйэм Тааттабын, туой хайалар тустарынан илин эҥээр диэки төрүт биллибэт тиэмэ буоллаҕа. Кэлин бу куоракка үөрэнэ, үлэлии киирэн доҕотторбуттан эҥин истэн абына-табына билэр буоллаҕым. Вера тылын истэн баран, “чахчы даҕаны, наһаа да кыһыылаах-абаккалаах, тоҕо маны барытын кистии-саба сылдьыахтаахпытый?” дии санаатым. Дьиэлээн иһэн: “Аныгы үйэ кэмигэр уһулан, интервью ылан хаалыахха ээ”, – диэн бүччүм санаа күлүм гынан ааста. Хаһыакка эрэ суруйдахпына, син биир оннук умнуллууга хаалыаҕа дии санаабытым. Билигин, саатар, кинигэ да, хаһыат да ааҕар киһи аҕыйаата, бары ханна эрэ тиэтэйэ-ыксыы сылдьар курдукпут.
Сарсыныгар Вераҕа эрийэн: “Ити туой хайалар оччотооҕу быһыыны-майгыны билэр буоллахтарына, төлөпүөҥҥэ дуу, туохха дуу уһулан киинэ архыыбыгар туттарбаппыт дуо? – диэн ыйыттым. Историческай сыаннастаах матырыйаал буоллаҕа. “Туох да киэргэтиитэ-кырааската суох, оччотооҕу олохтоохтор санааларын хайдах баарынан этиниэхтээхтэр”, – диэтим. Вера улгумнук сөбүлэспитэ. Тута Розалия Михалева уонна Изабелла Андреева диэн көһөрүүлээхтэргэ илдьибитэ. Кинилэргэ матырыйаал баһаам этэ, барыта бэлэм. Онно төрүт билбэтэх, истибэтэх устуоруйабын ааҕан, билсэн барбытым. Ол матырыйаалы көрөн баран, “мээнэ төлөпүөҥҥэ уһуллахха тутах буолсу, эмиэ умнууга эрэ хаалар дьылҕаланар” дии санаабытым. Ол иһин киинэ оҥорордуу былааннаабыппыт. Киинэҕэ хаһан да үлэлээбэтэх боростуой дьон буоллахпыт. Эпэрээтэр буларга, таҥарга, суол-иис ороскуотун уйунарга элбэх харчы наада этэ. Хас да сиргэ, чааһынай тэрилтэлэргэ көрдөһүү сурук суруйбуппут. Туой хайалар саастаахтар, ол иһин киһи бытаарара табыллыбат этэ, испэр олус ыксаабытым.
Розалиялыын сурук суруйбуппут уонна хас да чааһынай тэрилтэлэргэ ыыппыппыт. Биир да харданы туппатахпыт. Дьиҥэ, өйдүүбүн: тиэмэтэ ыарахан, ким да билбэт, аны уопута суохпут, ким ону өйдүү сатыаҕай? Вера ол сылдьан Анжелика Мотосова диэн суруналыыстыын билиһиннэрбитэ, кини көмөлөһөргө уонна тэҥҥэ үлэлииргэ сөбүлэспитэ. Бэйэтэ Сунтаар Кириэстээҕэ буолан, тиэмэтэ киниэхэ чугас эбит. Кини киириилээх-тахсыылаах, түргэн-тарҕан буолан биэрдэ. Ылла даҕаны “Фонд президентских грантов” суруйбута. Хата, кини үчүгэйдик суруйан, ол граны сүүйбүппүт: 497 000. Мантан нолуок ааҕыллар, ол иһин 400 тыһ. ордор. Омос санаатахха, наһаа элбэх харчы курдуга. Бастаан маны сүүйүөхпүт иннинэ, Розалиялаах бэйэлэрэ төлөөн, Мииринэй дэриэбинэлэринэн сылдьыбыппыт: Мииринэйгэ бэйэтигэр, Сүлдьүкээргэ, Таас Үрэххэ, “Новай” сопхуоска (Арыылаах). Үлэбит өрөбүллэригэр онно айаннаабыппыт, бэрт ыксалынан, түргэнник уһулаары. Ол саҕана эпэрээтэрбит суоҕа. Ол иһин, Катя Мичээр диэн Таас Үрэхтэн төрүттээх устудьуон кыыс хаамыра кыбынан баран барсыбыта. Олус элбэх олохтооҕу уһулбуппут. Хата Вераны улаханнык убаастыыр киһилэрэ буолан, туой хайалар сөбүлэнэн, кэпсээн испиттэрэ. Сулустаана Мыраан кэргэнэ Талбан Тиит бэйэтин массыынатынан Сунтаарга, Мииринэйгэ илдьэн биэрбитэ. Наадалаах, кыһалҕалаах тиэмэ диэн буор босхо көмө-өйөбүл буолбуттара.
Ыксалынан буолан, сорохтору кыайан туппатахпыт, сорохтор аккаастаммыттара. Санаабар, “урукку тиэмэ буолан, умна быһыытыйан айылҕа кэрэтин ахтыахтара эрэ” дии санаабытым. Онтукам харах уулаах, олус абаран туран, ытамньыйа-ытамньыйа кэпсээбиттэриттэн бары соһуйбуппут, аһыммыппыт. Анжелика сүүйбүт харчытынан хос айаннаабыппыт. Эбии Сунтаар, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү улуустарыгар сылдьыбыппыт. Николай Павлов диэн уопуттаах эпэрээтэр барсыбыта. Эбии матырыйаалы уһулан кэлбиппит. Күһүн ол харчыбытынан аны Туой Хайаҕа бэйэтигэр айаннаабыппыт. Мииринэйгэ диэри айан сыаната наһаа да ыарахан эбит, киһи мээнэ тиийбэт дойдута. 400 тыһ. диэн олус кыра эбит, аҥаардас айаҥҥа, эпэрээтэргэ төлүүргэ олус түргэнник бүтэн хаалбыта. Ити сылдьан, Туой Хайаттан кэлэн баран, дьүөгэбин кытары Санкт-Петербурга архыып хасыһаары аҕыйах күҥҥэ диэн көппүтүм. Арай, сөмөлүөккэ аттыбар олорор киһи Арсен Томскай буолан биэрбитэ. Бэрт элэккэй, боростуой, үөрүнньэҥ киһи этэ. Кинилиин тыл бырахсан кэпсэппиппит, устунан Туой Хайа устуоруйатын ахтан ылбытым, ол саҕана кини “Синет Сахавуд” диэн куонкурус тэрийэрин билбэт этим. “Онно кыттыҥ”, – диэн сүбэлээбитэ. Онно кыттан 200 тыһыынча эбии көмө харчы булан олус үөрбүппүт. Ол харчыбыт, киинэ техническэй чааһыгар, таҥыыга, тыаска-ууска барбыта. Онон барыта лоп-бааччы табыллан хаалбыта. Дьүөгэм Настя Алексеева дьиссэртээссийэтин “Экологическай активизм” тиэмэтигэр суруйа сылдьара. Туой Хайа тиэмэтин эмиэ билэр этэ, чинчийэр үлэтэ буолан, биһиэхэ көмөлөспүтэ. Олус киириилээх-тахсыылаах сытыы кыыс буолан, Сахавудка кыттан ол харчыны сүүйбүппүт. Аны бу төрдүөн – бары энтисийээстии үлэлээбиппит, хамнастамматахпыт. Үп-харчы барыта киинэ техническэй өттүгэр, тылбааска, айаҥҥа бараммыта. Олус элбэх киһи көмө-тирэх буолбута. Онон, саныыбын ээ, дьон билиэн баҕарар тоҕоостоох тиэмэтэ эбит. Киинэҕэ туох да сыһыана суох дьоҥҥо Сардаана Саввина өйөбүл продюсер быһыытынан сүбэ-ама биэрбитэ. Онон киниэхэ улахан махтал! Доҕотторум Христина Евстафьева, Сардаана Осипова, Вася Охлопков ис сүрэхтэриттэн, олус кыһалҕалаах тиэмэ диэннэр, “үгүс киһи биллин” диэн, сырдатыы үлэтигэр олус күүскэ туруммуттара. Бу манна киинэҕэ кыттыспыт дьон олус элбэх – барыларыгар махтал буоллун.
Бу тиэмэ, дьиҥэ, билигин эрэ сырдатыллыбыт буолбатах. Улахан эколог И.Бурцев, Сэмэн Тумат, А.Григорьева, А.Лонкунова уо.д.а. сырдата сылдьыбыттар. Бу кинилэр сырдаппакка хаалбыттара буоллар, пахай, олох даҕаны биир даҕаны чахчыны кэрэһилиир сибидиэнньэтэ суох умнуллууга хаалбыт буолуохтаах этэ. Иван Бурцев “Быраһаай, Туой Хайам” диэн пьесалаах. Онтун Маргарита Соколова диэн Бүлүү режиссёра испэктээкил оҥорон биэрбитэ. Дьиҥэ, бобуулаах тиэмэ эбит. Ону хорсуннук бу курдук кинигэ суруйан, испэктээкил оҥорон сырдаппыттарыгар сүгүрүйүөх, махтаныах тустаахпыт.
Киинэбит тахсарыгар Феоктист Алексеев диэн Мииринэйтэн төрүттээх биллэр-көстөр дизайнер буор босхо постер оҥорбута. Онон, маннык ыччат үүнэн эрэриттэн биир дойдулаахтара киэн туттуох тустаахтар. Билигин кини Москубаҕа баар, ыраах да сырыттар, дойдутуттан тэйбэтэх эбит диэн үөрэ санаабыппыт.
Бу киинэ кэннэ, өссө даҕаны атын уус-уран да буоллун, атын документальнай киинэлэр тахсаллара буоллар, өссө эбии дириҥник ырытыллыа этэ. Эдэр дьон бу тиэмэни ылсан научнай чинчийиилэри оҥорон билиҥҥи олоҕу кытары тэҥнээн үлэлэри суруйаллара буоллар, төһөлөөх туһа уонна саҥалыы үлэлэр тахсыахтара этэй? Кытаатыҥ. Биһиги киинэбитин саҕалыыр сигнал курдук ылыныҥ.
Анжелика Мотосова, киинэ продюсера:
– 2018 сыллаахха Бүлүү өрүһү киртитии кэннэ, бу киинэҕэ үлэлээбит бөлөх бары билсэн, санаабыт сөп түбэһэр буолан, салгыы үлэлэһэн барбыппыт. Сардаҥаны кытта кэлин билсибитим. Илин эҥээр улууһуттан сылдьар ыччат киһи биһиги тиэмэбитин сэҥээрбитин, үлэлииргэ бэлэмин, хараҕа уоттаммытын олус сөҕө санаабытым. Онтон биирдэ Туой Хайа туһунан киинэ устуохпун баҕарабын диэбитигэр сэҥээрэ истибитим. Вера ол кэмҥэ “ОСИКТАКАН” НКО тэринэн, миигин “гранна суруй” дии сылдьар кэмэ этэ. Ону хата: “Бу кыыс киинэтигэр грант суруйуохха баар эбит”, – диэн Вераҕа эппиппэр, тута сөбүлэспитэ. Оннук грант суруйан, хата биһиги дьолбутугар, сүүйбүппүт. Онтон хайдах эрэ киинэ устуутугар эмиэ киирэн хаалбытым. Үлэбэр сатаммакка Сунтаарга, Мииринэйгэ кыайан барсыбатаҕым. Бары киинэ эйгэтигэр саҥардыы ылсан эрэр дьон буолан билбэппит-көрбөппүт элбэх этэ. Бэйэбитигэр соччо эрэммэппит, киинэбит мөлтөх буолуо диэн олус куттанар этибит. Мин ити киинэҕэ сахалыыттан нууччалыыга тылбаасчыт быһыытынан эрэдээктэрдээбитим уонна грант сүүйбүт киһи быһыытынан продюсер курдук сылдьыбытым. Дьиҥэ, “грандрайтер” диэн буолуохтааҕа буолуо, дьон өйдүө суоҕа диэн итинник суруйбуппут. Киинэ кэннэ элбэх санаа этилиннэ. Бары хайҕаабыттарыттан сылыктаатахха, киинэбит бэркэ табыллыбыт.
* * *
Туой Хайа олохтоохторо барахсаттар кырдьыктарын, атаҕастабылларын киинэҕэ эттэхтэрэ. Үгүстэрэ төһө даҕаны оччолорго оҕо сырытталлар, төрөппүттэрин харахтарын уутун, оччотооҕу былаас бу бөһүөлэк дьонугар барыларыгар дьиэ биэриэх буолан албыннаабыттарын, быыкаа оҕолорун туппутунан, кыс хаар түһэ турдаҕына сир халлаан икки ардыгар уулуссаҕа быраҕыллан хаалбыттарын харах уулаах олорон кэпсээбиттэрэ инчэҕэй эттээҕи барыларын да уйулҕаларын хамсатар киинэ буолбут. Маннык кыларыйан турар кырдьык син биир хаһан эрэ күөрэйэрэ биллэр. Бырамыысыланнас туһа диэн, бүтүн бөһүөлэги муора анныгар тимирдии – хайдах даҕаны киһи өйүгэр-санаатыгар батан киирбэт дьаһаныы. Оччотооҕу салалта толкуйа суох халы-мааргы дьаһала, төһөлөөх кэрэ айылҕалаах сири-уоту уу анныгар тимирдибитэ, олохтоохтору дьиэтэ-уота суох хаалларбыта, күүс өттүнэн үүрэн ытаппыта-соҥоппута буолуой?! Бу барыта Сардаҥалаах устубут киинэлэригэр толору кэпсэниллэр, көрдөрүллэр. Саамай үөрбүтүм диэн, маннык Сахаларын сирин туһугар, чахчы, сүрэхтэринэн-быардарынан ыалдьар бэриниилээх ыччаттаах буоллахпытына, сүтэн-симэлийэн хаалыахпыт суоҕа. Кырдьыкпыт өрүү да хостонон тахса туруо диэн бүк эрэнэбит.
Туйаара СИККИЭР.
Сиһилии киинэ туһунан
@oyduoo диэн инстаграм сирэйтэн уонна Oyduo диэн ютуб ханаалтан билсиҥ.
