“Сахафильм” хампаанньа тэриллибитэ быйыл 30 сыла. Онон сибээстээн уонна Саха АССР 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө, Москубанан, Санкт-Петербурунан, Владивостогунан араас хабааннаах тэрээһини ыытыахтара. Ол иитинэн документальнай киинэлэри таһаарар соруктаахтар. Ону тэҥэ тэрилтэ бэйэтин эйгэтинэн сахалыы киинэлэргэ үлэлэһэр. Үгүс саха киинэтин улахан бэстибээллэргэ таһаарбыт, киинэ биллэр продюсера Сардана Саввина Саҥа дьыл иннинэ “Сахафильм” салайааччытынан анаммыта. Бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр саҥа дириэктэр киинэ эйгэтигэр хайдах кэлбитин, үлэтин-хамнаһын, инники былааннарын кытта билсиэхпит.
– Сардана, бэйэҕин кылгастык билиһиннэр эрэ.
– Мин оҕо сааһым Үөһээ Бүлүүгэ ааспыта, Исидор Барахов аатынан оскуоланы мэтээллээх бүтэрбитим, ол кэннэ СГУ-га аангылыйа тылын үөрэппитим. Бастаан педакадемияҕа, онтон өр сыл Арктикатааҕы култуура уонна ускуустуба институтугар үлэлээбитим. Институкка норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыан отделын салайбытым. Атастаһыынан үөрэттэрэ 60-ча оҕону Скандинавия дойдуларыгар, Кэриэйэҕэ ыытан үөрэттэрбиппит, Норвегияҕа, Финляндияҕа, Исландияҕа тиийэ хас да бырайыагы оҥорбуппут, быыстапкалары, кэмпириэнсийэлэри тэрийбиппит. Ол сылдьан үөрэх, култуура эйгэтигэр элбэх дьону кытта билсибитим.
– Саха киинэтин кытта алтыһыыҥ хаһан этэй?
– Финляндияҕа бэйэлэрин истэригэр төрүт норуоттар киинэлэрин бэстибээлин ыыталлар, онно аан дойдутааҕы таһымнаах улахан бэстибээллэр дириэктэрдэрэ ыалдьыттыыллар эбит. Арай миэхэ “киинэлээххит дуо, аҕалаар, көрдөрүөххэ” диэтилэр. Ити 2009-2010 сс. этэ. Онуоха Марина Калинина “По дороге к солнцу” документальнай киинэтин ыыппытым. Онтон Сергей Потапов “Тыал баарын тухары” Канадаҕа таһааран турабын. Оҕо да сылдьаммын, саха култууратын киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрэр баҕалаах этим. “Чолбон” курдук ааттаах-суоллаах бөлөҕү норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээлгэ ыыппатахтарын истэр этибит. Сулус курдук умайан баран, сүтэн, улахан сыанаҕа тахсыбакка, биллибэккэ хаалбыттара диэн харааста саныыбын. Онон, «баар кыаҕы мүччү туттумуохха наада» диэн өйдөбүллээхпин.
– Оччолорго “дьылҕабын киинэни кытта сибээстиир эбиппин” диэн санаа күлүм гыммыта дуу?
– Ити бэстибээллэргэ саха киинэлэрин ыытан баран, киинэҕэ интэриэһим улам күүһүрэн барбыта. 2012 сыллаахха тастыҥ балтым Любовь Борисовалыын “Киноклуб” диэн түмсүү тэринэн, урукку уонна саҥа киинэлэри түмэ тардаммыт, айааччылары, көрөөччүлэри кытта көрөр, ырытыһыылары тэрийэр буолбуппут. Дьон бөҕөтө кэлэр этэ. Ол кэмҥэ ыһылла быһыытыйбыт киинэ үлэһиттэрин түмэн барбыппыт, аҥкыаталыыр этибит. Мин саха киинэтин таһаарар, оттон Люба киинэни устар баҕалаах этибит. Ол санаабытынан кынаттанан сырыттахпыт буолуо, арааһа. Туох да харчы эҥин төлөммөт буоллаҕа, уопсастыбаннай ноҕурууска этэ. Хас чэппиэр аайы кафеларга көрсөр этибит. Ол курдук туруулаһан 3 сыл устата үлэлээбиппит, киинэ эйгэтигэр баар дьону барыларын кытта билсибиппит. Степан Бурнашев оччолорго саҥа “Кута” киинэтин устан сылдьара. Дмитрий Давыдов “Сүгэ” диэн өҥө суох бастакы киинэтин аҕалан көрдөрбүтэ, “улахан миэтэрэлээххэ киириэхпин баҕарабын” диэн санаатын үллэстибитэ. 2013 сыллаахха “Саха сирин киинэ бэстибээлэ” тэрээһин киинэ бырагырааматын суруйарга ыҥырбыттара, онно 2013-2016 сс. үлэлэспитим. Итинтэн ситимнэһэн, дьону кытта билсэн, устунан киинэ умсулҕаннаах эйгэтигэр олох бүтүннүү ылларан барбытым. Институтум ити чааһыгар олус өйдүүрэ, онон, махталым улахан.
– Улахан бэстибээллэргэ тахсыы оччолортон саҕаланнаҕа дии?
– 2016 с. Татарстаҥҥа, Тываҕа саха киинэлэрин көрдөрбүппүт. Ол саҕана, кырдьык, хамсаныы бөҕө, “кинобум” буола турара. Тэҥинэн үрдүк таһымнаах бэстибээллэргэ эмиэ үлэлэри ыытабын. Михаил Лукачевскай, Сергей Потапов киинэлэрэ барбыттара. 2016 с. саамай табыллыбыт уопуппут Дмитрий Давыдов “Костер на ветру” киинэтэ этэ. Бу киинэни “Азия Канныта” диэн ааттанар Пусан бэстибээлигэр илдьэ барбытым. Тэрээһинэ оһуобай этэ. Билиҥҥээҥҥэ диэри ахта саныыбын! Бырагыраама дириэктэрэ саха киинэтин олус интэриэһиргээбитэ, эһиил “бэйэҥ бырагыраама оҥостон кэлиэҥ дуо” диэбитэ. Мин тута сөбүлэһэн, улахан да үлэни ыыппытым, элбэх ыараханы көрсүбүтүм. Ааптардары илдьэ бараары, харчы көрдөөн сордоммуппун өйдүүбүн. Хата, Култуура уонна Тас сыһыаннар министиэристибэлэрэ, Бырабыыталыстыба көмөлөспүттэрэ. Ол иннинэ Берлиҥҥэ “NATIVe” Арктика төрүт норуоттарын туһунан киинэ бырагырааматын анаабыта. Онно үс саха киинэтин талан ыыппыппыт. Бэстибээл каталогар “аан маҥнайгытын саха киинэтэ көстүөҕэ диэн” киллэрбиттэр этэ. Онон, саха киинэтигэр бу Берлин бэстибээлэ улахан оруоллаах, онно көстөн хааламмыт салгыы Пусаҥҥа тиийдэхпит дии. Улахан бэстибээллэргэ биһигини билинэн барбыттара. Оччолорго “Тойон кыыл” уһуллан баран, иккис сылын бүппэккэ сытар этэ. 2018 с. бүтэрэ охсон, Москуба бэстибээлигэр ыыппыппыт Гран-при буолбута. Москуба киинэ бэстибээлэ “А” кылаастаах аан дойдуга 15 аккредитацияны ааспыт улахан киинэ бэстибээллэртэн биирдэстэрэ. Аны “Тойон кыыл”, “Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт” киинэлэрбит Европа уонна Азия (FIPRESCI, NETPAC) аан дойдутааҕы кириитиктэр биһирэбиллэрин ылбыттара, ити – улахан ситиһии.
– “Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт” киинэни илдьэргитигэр туох санаалаах барбыккытый?
– Ити эмиэ туспа устуоруйалаах. “Тойон кыыл” кэннэ “алҕас кыайдылар” диир этилэр, оннооҕор бу бэйэбит киинэбит эйгэтин дьоно. Мин онно наһаа абарбытым, биһиги туох да билсиибит-көрсүүбүт суох, атыылаһан харчы куппатах буоллахпыт. Онон “дакаастыахтаахпыт, саха киинэтэ алҕаска кыайбатаҕа” диэн туруннубут. Люба “Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт” киинэни устан таһаарбыта. Иккистээн хайдах да кыайыыны биэрбэттэрин билэр этибит. Халыҥ хамаанданан барбыппыт. Былырыыҥҥы сылбытыгар ким да биһиэхэ наадыйбат этэ. Оттон иккис сылбытыгар киирээппитин кытта, болҕомто барыта сахаларга буола түстэ. Ыстапаан Бөтүрүөппүт букатын “сулус”, дьон билэр, аатынан ыҥырар. Ботуогураптар харыс да хаамтарбаттар, эккирэтэ сылдьан хаартыскаҕа түһэрэллэр. Аны киинэбитигэр улахан саала лыык курдук тобус-толору этэ. Киинэ кэннэ бары туран таһыммыттара, тэрийээччилэр наһаа сөхпүттэрэ, “хаһан да маннык буолааччыта суох” диэн. Билигин ол кэмнэри саныы-саныы, үөрэр эрэ буоллахпыт. Ол сыл “Мин үрдүбэр күн хаһан да киирбэт” Москубатааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээлигэр “Көрөөччүлэр биһирэбиллэрин” ылбыта, ону таһынан ол сылы быһа аан дойду араас бэстибээлигэр олус элбэхтэ Гран-при буолбута.
– Чахчы, оччолорго саха киинэтин өрөгөйө этэ! Эн ити ыыппыт үлэҕин сыаналаан, бэйэҕин көрдөрөҥҥүн, салайааччыга туруордахтара буолуо. Хайдах былааннаах үлэлээн эрэҕин?
– “Сахафильмҥа” продюсер быһыытынан 2018 сыллаахха олунньуга Дмитрий Шадрин ыҥырыытынан киирбитим. Онтон 2021с. күһүнүгэр Дмитрий Васильевич дуоһунастан барар буолбутугар, кэлэктиип дьоно тэрилтэ салайааччытыгар турарбар мэктиэлээбиттэрэ. Онон, бу икки ыйтан ордук салайааччы оруолугар сылдьабын. Саамай туруулаһар баҕа санаабыт, сыалбыт-сорукпут диэн – эрэгийиэннээҕи киинэни сайыннарыыга нуорма уонна быраап сокуонун киллэртэрэ сатыыбыт. Саха киинэтэ көмүскэллээх, судаарыстыбаттан өйөбүллээх буолуохтаах. Дьиҥэ, былааммыт наһаа элбэх, Парламены ааһарбыт буоллар. Павильоммутун саҥардыахпытын, эбии киинэ устар тэрил, тиэхиньикэ ылыахпытын баҕарабыт. Алексей Романов, Эдуард Новиков бырайыактардаахтар, ол эрээри үп-харчы ыгым курдук. ХИФУ устуоруйа бакылтыатын кытта интэриниэккэ оҕолорго тэттик уруоктары былаанныыбыт, Саха сирин устуоруйатын кылгастык, өйдөнөр гына кэпсээри. “Сахафильм” судаарыстыба бэлиитикэтин оҥоруохтаах, тылы харыстааһыҥҥа, култуураны, устуоруйаны үөрэтиигэ. Саха литэрэтиирэтэ аан дойдуга киинэ нөҥүө көстөр кыахтаах. Сокуоммутун кыайарбыт буоллар, былаан быһыытынан үлэ баран иһиэ этэ.
– Аны быйыл 30 сылгытын бэлиэтиир эбиккит дии?
– Ааспыт сайын “Феномен якутского кино: культурные предпосылки, причины взлета и перспективы развития” диэн маҕыыстыр дьиссэртээссийэтин суруйбутум. Манна саха киһитэ хаһааҥҥыттан хаамыраны илиитигэр тутан киинэни устан саҕалаабытын туһунан ырыппытым. Ол баара-суоҕа 30 сыллааҕыта эбээт.
Оччотооҕу бэрэсидьиэммит Михаил Николаев “Сахафильм” тэрийэн, киинэ сайдыытыгар сүҥкэн хардыы оҥоһуллубут эбит. Саха киинэтигэр элбэх научнай үлэ тахсыахтаах дии саныыбын. Ырытыылар, биллэн турар, бааллар, ол эрээри аҕыйах. Дьиҥ научнай ыстатыйалар тахсаллара буоллар, үүнэр көлүөнэҕэ олус суолталаах буолуо этэ. Биһиги туспутунан оннооҕор тастан суруйа сатыыллар, Дьобуруопа оскуолалара ыраахтан билэ-көрө олороллор, саха киинэтин туһанан матырыйаал оҥороллор, бу аҕай биир ыстатыйаны көннөрөн ыыттым. Оттон бэйэбит өттүбүтүттэн туох да улахан үөрэтии суоҕун кэриэтэ. Киинэ – бүтүн уопсастыба мэтириэтэ, 30 сыл иһигэр киинэнэн хайдах “тыынан”, оҥостон-туттан олорбуппутун, туох кыһалҕалар бааллара барыта ырылыччы көстөн кэлэр.
Бэс ыйын 23 күнүгэр 30 сылбытын бэлиэтиэхпит. Онон сибээстээн, саха киинэлэрин көмүс кэллиэксийэтин социальнай уонна култуура тэрилтэлэригэр көрдөрүөхпүт. Дьоммутугар-сэргэбитигэр өссө биир дьоһун бэлэхпит – “Орто дойду” диэн Алексей Романов “Сахафильм” иһинэн бастакы уһуллубут киинэтин Москуба пуондатыттан пүлүөҥкэтин ылан, сыыппараҕа түһэрэн, улахан экирээҥҥэ көрдөрөр кыахтанныбыт. Хата, хараллан хаалбыт, пүлүөҥкэ туруга үчүгэй. От ыйыгар – Санкт-Петербурга, атырдьах ыйыгар – Москубаҕа, күһүөрү Владивостокка “Сахафильм” 30 сылыгар анаан “Саха киинэтин күннэрин” ыытыахпыт.
– Быйыл туох үлэни таһаараҕыт?
– Быйыл Саха АССР 100 сылынан документальнай киинэлэри таһаарабыт. Любовь Борисова “Не хороните меня без Ивана” киинэтин бэлэмниибит. Люба бэйэтэ ураты буочардаах. Бу кэмнэр тухары олус элбэх бырайыакка үлэлэстэ. Киинэтэ олус табыллыбыт, билигин тыаһын-ууһун, өҥүн-дьүһүнүн ситэрэллэр. Инникитин “Сахафильм” продюсер киинин быһыытынан үлэлиэхтээх. Үчүгэй идиэйэлээх, талааннаах эдэр дьону кытта үлэлэһэргэ бэлэммит. Уонна “Киноклубу” сөргүтүөхпүтүн баҕарабыт. Дьон саха киинэтигэр ханна да интэриэстээх. Холобур, омук бэрэпиэссэрдэрин кытта куйаар ситиминэн холбонон, 4 киинэни көрбүппүт, ырыппыппыт. 2021 с. сэттэ эрэгийиэҥҥэ киинэлэрбитин илдьэ сырыттыбыт. 2021 сыл бүтүүтэ “Республика кино” диэн тэттик киинэ бэстибээлин тэрийэн ыыппыппыт олус табыллыбыта. Дьон-сэргэ мустан, киинэ көрөн, маастар-кылаастарга кыттан барбыта. Араас улуустартан элбэх сайаапка киирэн, Саха сирэ дьиҥнээх киинэ ускуустубатыгар уһуйуллубут норуот буоларын биллэрдэ уонна сөхтөрдө даҕаны.
– Сардана, кэпсэтииҥ иһин махтал! Үлэҕитигэр-хамнаскытыгар ситиһиилэри баҕарабын, саха киинэтэ сайда турдун!
Айаана Ларионова
