"Прометейга" - оскуола саҥа көрүҥүн

Саха сиригэр 990 миэстэлээх саамай улахан оскуола Дьокуускай куорат «Прометей» түөлбэтигэр киирээри турар (68-с кыбартаалга). Бу хайдах оскуола буолара барыбытын да долгутар. Дьокуускайга оскуола тиийбэтин кыһалҕата күүскэ турар.

Куорат 58 оскуолатыттан биэһин сахалыы диэн ааттыыллар. Ол: Саха гимназията, Чирээйэптэр ааттарынан национальнай гимназия, “Айыы кыһата”, 2 №-дээх национальнай политехническай, Саха политехническай 14 №-дээх оскуолалар. Ол эрээри балартан дьиҥ сахалыы эйгэни тэрийэн олорооччулар үһүөлэр эрэ.

Үөрэтии тылынан ыллахха, билигин 3 араас оскуола баар:  1) «сахалыы», ол эбэтэр сахалыы эйгэҕэ иитэр, үөрэтэр, сахалыы эрэ кылаастардаах; 2) «нууччалыы» – иитии-үөрэтии нууччалыы барар, сахалыы эйгэ суох, сорох кылааска саха тылын уонна литэрэтиирэтин биридимиэт быһыытынан аҕыйах чаас үөрэтиэхтэрин сөп; 3) “сахалыы-нууччалыы”, ол аата, иитии-үөрэтии, сүрүннээн, нууччалыы барар, ол эрээри сахалыы үөрэтэр, сахалыы эйгэлээх кылаастар бааллар, ыһыах ыытыллар, сахалыы тэрээһиннэр, күрэстэр буолаллар.

Дьокуускайга бастакы көрүҥнээх үс оскуола баар, баһыйар өттө иккис көрүҥнээх, олох аҕыйах – үһүс көрүҥнээх (14, 17 №-дээх, о.д.а. оскуолалар). Бастакы көрүҥнээх оскуолаларга, сахалыы кылаастарга иитии үлэтэ саха толкуйугар, итэҕэлигэр, култууратыгар олоҕуран ыытыллар эбит буоллаҕына, бары биридимиэттэргэ сахалыы учуобунньугунан алын сүһүөххэ эрэ үөрэнэллэр, орто сүһүөххэ нууччалыы учуобунньукка көһөллөр. Үрдүкү кылаастарга олох нууччалыы үөрэнэллэр. Саха тыла, литэрэтиирэтэ бары кылаастарга баар.

Олох көрдөрөрүнэн, чинчийиилэр бигэргэтэллэринэн, онно эбии федеральнай үөрэххэ тыл бэлиитикэтин оҥорооччулар (М.Н. Кузьмин, О.И. Артеменко, К.А. Бичелдей) этэллэринэн, оҕо биир тылы билэр, онтон иккис тылы эбии үөрэтэр буоллаҕына, төрөөбүт тылын толору баһылыыр, иккис тылын сөпкө иҥэринэр, чиҥ билиини ылар, өй өттүнэн, киһи быһыытынан, айар дьоҕура бэркэ сайдар. Оттон нэдиэлэҕэ биир-икки чаас төрөөбүт тылын биридимиэт эрэ курдук үөрэтэр, иккис тылынан иитиллэр буоллаҕына, оҕо бастакы тылын сүтэрэр. Ол кини толору сайдыытыгар балачча мэһэйи оҥорор.

Ол иһин оҕоҕо төрөөбүт тылынан иитиллэр-үөрэнэр эйгэтин тэрийии улахан суолталаах. Ол курдук, сыччах нууччалыы эрэ үөрэтэр оскуолалар омук тылын мөлтөтөргө “үлэлииллэр” эрэ буолбатах, инники олоҕу оҥоруохтаах саха ыччаппыт кэхтэр суолун тэлэллэр, норуот дьылҕатын сарбыйаллар. Онтон сахалыы эйгэлээх уһуйааннары, оскуолалары сайыннарыы – омук кыаҕырар тосхоло.

Онон, Дьокуускай куоракка нууччалыы үөрэниэн баҕалаах төрөппүттэр баалларын болҕомтоҕо ылан туран, оскуола саҥа көрүҥүн тэрийэргэ этии  киллэрэбит. Сахалыы эйгэлээх, сахалыы иитиилээх эрээри нууччалыы кылаастардаах оскуолалар баар буолалларын ситиһиэххэ. Ол аата тэрээһин, күрэхтэһии сахалыы эбэтэр сахалыы-нууччалыы ыытыллар, саха култууратыгар, итэҕэлигэр олоҕуран иитии үлэтэ тэриллэр эрээри, сорох кылааска маҥнайгы кылаастан саҕалаан нууччалыы учуобунньугунан үөрэнэллэр, саха тылын уонна литэрэтиирэтин оҕолор таһымнарынан көрөн үөрэтэллэр.

“«Прометей» түөлбэтигэр саҥа оскуола оннук буолара табыллар кыахтаах дуо” диэн уопсастыбаннас туруорсан М.К. Аммосов аатынан ХИФУ “Арктика тылларын экологията” норуоттар икки ардыларынааҕы билим-чинчийэр лабаратыарыйата бу кыбартаалга олорор төрөппүттэр ханнык үөрэх тылын ордороллорун билэр соруктаах чинчийии ыытта. Чинчийиигэ 57,6 %  – 26-35 саастаах, 36% – 36-50 саастаах, 6,4 % – 50-60 саастаах дьон кытыннылар. Олортон сахалар – 86,4 %; нууччалар – 8,1 %; хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар – 5,17 %. Ыйытыкка 18,7% эрэ эр киһи хоруйдаабыта хомолтолоох. Онон бу тахсыбыт түмүк, сүрүннээн, дьахтар аймах санаата буолар.

73% киһи – төрөөбүт тылынан саха тылын, 13 % – нуучча тылын, оттон нуучча уонна саха тылларын тэҥинэн 13 % ааттаабыт. Хас тылы баһылыылларый: 6,7% – биир тылы, 53,2 % – икки, 36,7% – үс, 3,4% – түөрт.

Саха тылын баһылыыр таһымнара: холкутук саҥарааччыта – 68,38%, саҥарар, ааҕар эрээри сатаан суруйбат – 7,35%, саҥарар эрээри аахпат, суруйбат – 2,94 %, куһаҕаннык саҥарар – 2,2%, өйдүүр эрээри саҥарбат – 1,96%, кыратык үйдүүр, саҥарбат – 5,39%, билбэт – 4,41%.

Табылыыссаҕа көстөрүнэн, оҕолорун кытта сахалыы кэпсэтэр төрөппүтэ – 58,6% (39,97+18,63), нууччалыы – 30,88% (22,79+8,09), сахалыы-нууччалыы тэҥинэн – 24,26%.

Бу кыбартаалга киин улуустартан – 38,4 %, хотугу улуустартан – 10,1 %, Бүлүү улуустарыттан – 18,3%, бырамыысыланнастаах оройуоннартан – 2 %, Дьокуускай куорат атын сириттэн 28,2 % киһи көһөн кэлбиттэр. Биир оҕолоох – 35,5 %, икки оҕолоох – 39,2 %, үс оҕолоох – 11,7 %, түөрт оҕолоох – 2 %, биэс оҕолоох – 0,7 %, оҕото суох – 10,9 %.

Оҕолоругар төрөппүттэр маннык тыллаах оскуолалары талаллар:

35,7% – саха тылын биридимиэт быһыытынан уонна омук тылын дириҥэтэн үөрэтэр нууччалыы иитэр-үөрэтэр оскуоланы;

18,5 % – алын сүһүөххэ сахалыы иитэр-үөрэтэр, улахан кылаастарга сыыйа нууччалыы үөрэтиигэ көһөр, саха тылын биридимиэт быһыытынан наар үөрэтэр оскуоланы;

16 % – алын сүһүөххэ сахалыы иитэр-үөрэтэр, омук тылын дириҥэтэн үөрэтэр оскуоланы;

16 % – саха тылын биридимиэт быһыытынан үөрэтэр нууччалыы оскуоланы;

5,7% – омук тылын дириҥэтэн үөрэтэр нууччалыы оскуоланы;

3,7 % – сахалыы эрэ иитэр-үөрэтэр оскуоланы;

2,7% –  нууччалыы эрэ иитэр-үөрэтэр оскуоланы;

1,7% – хоруйдуурбун ыарырҕатабын.

Онон барыта 89,9% «Прометей» түөлбэ ыйытыыга хоруйдааччыта үөрэххэ этнокультурнай тутулугу, ол иһигэр саха тылын үөрэтиини (55,4 %) талбыттар, олох сахалыы иитиини-үөрэтиини талааччыта – 38,2% (18,5+16+3,7).

“Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр саха уонна нуучча тылларын тэҥинэн билэр булгуччулаах буолуохтаах дуо?” диэн ыйытыыга 80,6% киһи сөбүлэспит, 13,5% утарбыт, 5,9% туттуммут. “Хас да тылы баһылаан киһи ордук ситиһиилээх буолар дуо?” диэн ыйытыыга 89,6% сөбүлэспит, 6,9% утарбыт, 3,5% туттуммут. Ол аата 80-89% нуучча да, саха тылын, баҕар, эбии үһүс, төрдүс тылы баһылыырга дьулуһаллара быһаарылынна. Ол эрээри ити иһиттэн аҥаара саха тылын биридимиэт эрэ курдук үөрэтиини талбытын өссө биирдэ чопчулуубут. Ол аата, төрөппүт оҕо саха тылын биридимиэт быһыытынан да үөрэттэҕинэ, тылын баһылыыр кыахтаах диэн сыыһа толкуйдаах эбит.

Онон, сахалыы эйгэҕэ иитилиннэҕинэ, атын биридимиэттэри сахалыы үөрэттэҕинэ, оҕо бэйэтин омук быһыытынан сананара күүһүрэр, бэйэтигэр эрэллээх, тирэхтээх, тылын толору баһылыыр, ону таһынан иккис тылын үчүгэйдик үөрэтэр, үһүс-төрдүс тылын чэпчэкитик ылынар, мэйиитэ ордук сайдар диэн быһаарыы күүскэ ыытыллыахтаах. Анал билиитэ, үөрэҕэ суох төрөппүт маны билбэтэ сэрэйиллэр. Онон бу көрдөрүүгэ олоҕурдахха, тылы талыы сокуона таҥнастар, олоҕо суоҕа көстөр.

Бу саҥа түөлбэҕэ 71,8% дьоно-сэргэтэ – өрөспүүбүлүкэ араас улууһуттан субу эбэтэр соторутааҕыта көһөн кэлбит дьон. Кинилэр төрөөбүт тылы үөрэх тылын быһыытынан өрө туталлара намыһах. Тыа сириттэн субу көһөн кэлбит дьон “оҕолорбут нуучча тылын баһылаатахтарына, нуучча оскуолатыгар үөрэннэхтэринэ эрэ, олохторугар табыллыахтара” диэн санаалаахтар. Холобур, 2014 с. чинчийии итинник  чахчыны көрдөрбүтэ: Дьокуускайга, сүнньүнэн, 10 сыл кэриҥэ олорбут саха дьоно, дьиҥ чахчы, сахалыы санаалаах, төрөөбүт тылларын ытыктыыр, харыстыыр  “оҥоһуулаах” буолаллар диэн.

 Үс сылга диэри кинилэр бэйэлэрин омук быһыытынан сананыылара халбаҥ соҕус эбит. Биллэн турар, ол саҕана кинилэри сахалыы оскуоланы тэрийии түбүгүттэн куотунар тойоттор-хотуттар хаҕыс соҕустук “оҕоҕун нууччалыы оскуолаҕа да биэр, дьиэҕэр сахалыы кэпсэтээр” диэн төгүрүйэн олорон ыктахтарына, кини улаханнык утарыласпакка, нуучча оскуолатыгар суруйтарара. Ол эрээри оскуолаҕа киириэхтээх оҕо инникитин быһаарар кэмҥэ төрөөбүт  тылларын туруулаһан, сахалыы кылаас булан эбэтэр сахалыы саҥа кылааһы арыйтаран, куорат сахаларын иһигэр тылы утумнуур усулуобуйаны тэрийсибит дьон эмиэ бааллар.

Манна даҕатан, төрөппүттэр тылларын холобурдуохха сөп: “Мин оҕобун нуучча кылааһыгар киллэрэргэ күһэллэн баран, сахалыы саҥардарга, иитэргэ өсөһөн туран, күүскэ ылсыбытым. Кыһыйбытым оччо этэ. Арыый улааталларын саҕана сахалыы кылааска саха оскуолатыгар көһүөххэ наада диэн санаалаахпын. Улаатан эрэр оҕоҕо биир саастыылаахтарын дьайыыта күүһүрүө дии, куруук мин эппиппинэн сылдьыахтара суоҕа”.

“Мин санаабар, төрөппүт көҕө уостан хаалла. Дьиэтин иһигэр сахалыы иитэ сатыыр. Уһуйааҥҥа киирээри гыннаҕына, сахалыы бөлөх суох эбэтэр тиксибэт, оскуола эмиэ оннук. Сахалыы буоларыгар наар кими эрэ кытта киирсэн биитэр албыннаһан-ааттаһан, быраабын туруулаһан тахсар. Наар харгыстары туорууртан киһи да сылайар”.

Бу курдук, төрөппүт сылайыар диэри турууластаҕына эрэ, оҕотун сахалыы үөрэттэрэр. Аны туран, 57,4% (35,7+16+5,7) омук тылын дириҥэтэн үөрэтиини талбыт. Дьокуускай куорат олохтоохторугар оннук сүүрээн эмиэ баар. Холобура, “Ханнык тылы үөрэтэн күннээҕи олоххор туттуоҥ этэй?” диэн ыйытыыга 2021 с. саха тылын (50,1%) уонна омук тылын (51,9%) талбыт дьон ахсааннара тэҥ буолан тахсыбыт.

Түмүктээн эттэххэ, бу түөлбэҕэ 89,9% ыйытыыга хоруйдааччыта үөрэххэ этнокультурнай тутулугу, 57,4% омук тылын дириҥэтэн үөрэтиини, 38,2% сахалыы иитиини-үөрэтиини талбытын учуоттаан туран, элбэх тылы дириҥэтэн үөрэтэр, элбэх тыллаах эйгэлээх, сахалыы иитиилээх эрээри нууччалыы кылаастардаах оскуола арыллыахтааҕа арылыччы көстөр. Баҕар, үрдүкү кылаастарга атын биридимиэттэри үһүс тылынан үөрэтии киириэн сөп.

Дойдуга бүрүүкээбит уустук кэм бэрт түргэнник быһаарылларын эрэнэн туран, аҕыйах ахсааннаах норуокка содулун умнар сатаммат. Манна сыһыаран эттэххэ, саха тылын билиҥҥи туругун, саха оҕотун тылын чинчийэр уонна төрөөбүт тылбыт сууралларын утары суһал дьаһал быһыытынан баар быһыыны-майгыны өйдөөн туран, саха тылын үөрэтэр саҥалыы мэтиэдьикэни уонна  үөрэх кинигэтин  хото оҥорон оскуолаларга тарҕатар сорук турар. Наука, үөрэх эйгэтин үлэһиттэрин патриоттуу санааҕа олоҕуран төрөөбүт тылбыт кэскилин туһугар өйгүтүн-санааҕытын түмэргитигэр ыҥырабыт. 

Ол иһин өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын  салайааччыларын манна анаан туспа идэтийбит дьон иилээн-саҕалаан үлэлиир усулуобуйаларын тэрийэригэр модьуйабыт.

Билигин ылсыбатахпытына, төрөөбүт тылынан иитэр-үөрэтэр, иэйэр-куойар баҕалаах эдэр ыччаппытын эргийбэт гына сүтэриэхпитин сөп.