СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, экэниэмикэ билимин хандьыдаата, “Водоканал” аахсыйалаах уопсастыба генеральнай дириэктэрин экэниэмикэҕэ уонна үпкэ солбуйааччыта С.И. Ильин дьиэтигэр-уотугар бара сырыттым. Кинини кытта бииргэ сылдьан, тэлгэһэтигэр иитэр дьиэ көтөрдөрүн уйаларын көрөбүт-истэбит.
Дьиэ көтөрүнэн Степан Иевич, инсульт курдук ыарахан ыарыыга ылларан, дьиэтигэр олорон дьарык быһыытынан саҕалаабыт дьыалата буоларын кинини кытта кэпсэтэ олорон истэҕин. Олоххо тардыһыыта күүстээҕин, санаата модунун сөҕөҕүн.
Чоппуускалар чубугураһан, эчи, элбэхтэрии-ин..
Оҕуруот астара үүнэн турар тэпилииссэлэрин көрөн баран, үргүлдьү чоппуускалар турар киэҥ уораҕайдарыгар киирэбит. Анал лаампаларынан сырдатыллыбыт, хаптаһын уйаларын арыйан көрүтэлиибит. Сорохторо саҥа төрөөбүттэр, аттыттар бороохтуйан, түүлээн эрэллэрин таптыы, ымманыйа көрөбүн.
“Бу -- биир ыйдаах чоппуускалар. Икки ыйдарыгар өлөрөн сиэххин сөп. Онтон бу көрөр чоппуускаларыҥ баара-суоҕа 20 хонуктаахтар. Аны 40-ча хонугунан 2 киилэлээх улахан куурусса саҕа буолаллар. 4 инкубатордаахпын. Манна 70-нуу сымыыт киирэр. Бу хотоҥҥо билигин 150-ча чоппууска баар. Биир ыйынан сиэниллэр. Маны тэҥэ карлик кууруссалардаахпын. Билигин сымыыт баттыы сыталлар.
Бу икки ыйдаах куурусса оҕолорун көрөҕүт. Балары билигин сиэххэ сөп. Инньэ гынан быйыл 400-чэ чоппуусканы таһаардым. Билигин бэйэбэр 250-ча чоппуускалаахпын. Күҥҥэ үстэ көрөбүн-истэбин. Сайыҥҥы өттүгэр бииргэ төрөөбүттэрим оҕолоро кэлэн көмөлөһөн абырыыллар”.
Кэрийэ сылдьан көрдөххө, чоппуускалар, кууруссалар турар хааччахтара киэҥ-куоҥ, ыраас. Хаһаайынныы сыһыан баара харахха быраҕыллар.
“Биир тыһы куруолуктан саҕалаабытым”
Аны куруолуктар хараллан олорор сирдэригэр киирэбит. Уу чуумпу. Арай биир маҥан куруолук оҕото кылбаҥалаан уйалар быыстарынан сүүрэкэлиир. Бу айылаах элбэх куруолук иигин-сааҕын ыраастыах диэтэххэ, элбэх сыра-сылба барарын сөҕө көрөҕүн.
“2016 сылтан биир тыһы куруолугу иитэн саҕалаабытым. Былырыын -- 9 тыһы куруолугу, быйыл 15 хааллардым. Куруолуктарбын элбэппит бастакы атыыр куруолугум бу сытар. Хаһан бэйэтэ өлөн суох буолуор диэри илдьэ сылдьыам. Манна билигин 100-тэн тахса куруолук баар”, – диэн Степан Иевич кэпсээнин салгыыр.
Куруолуктарын нэчимиэнинэн, сэлиэһинэй бурдугунан уонна эбиэһинэн аһатар. Биир куруолук ыйга бэрт элбэҕи аһыырын кэпсиир. 25 киилэлээх үчүгэй булкаас аһылыгы (комбикорм) 700 солк. атыылаһан сиэтэр эбит. Ол эрэн куруолугу аҥаардас отунан эрэ аһаттахха, барыстаах буолар эбит.
Биир куруолук 10-ча оҕону төрөтөр. Сылга кырата 5-тэ төрүүр. Онон биир куруолук сылга 50-ча оҕону төрүүр эбит.
“Куруолуктарбар ыйга 5000 солк. кэриҥэ суумаҕа эбии аһылыктарын атыылаһабын. Куруолугу биирдии бэйэтин 500 солк. атыыга таһаардахха, ыйга 30 000 солк. кэриҥэ дохуоттаныахха сөп. Ол эрэн куруолук наһаа кэбирэх, уйан кыыл буолар. Ырааска турбатаҕына уонна үчүгэйдик, хаачыстыбалаахтык аһаппатаххына, ыалдьан, өлөн хаалар. Мэлдьи уу кута сылдьыахха наада”.
Дьэ, кырдьык, турар сирдэрин-уоттарын, хаһааларын кэрийэ сылдьан көрдөххө, куруолуктар барахсаттар ыраас, сырдык, ичигэс усулуобуйаҕа тураллар эбит. Хас биирдии уйаҕа аҕыйахтыы буолан хараллан тураллар. Ыраастар, чэнчистэр.
Чуумпу эйгэлээх куруолук төрүүр дьиэтэ
Онтон куруолуктар төрүүр дьиэлэригэр киирэбит. Ону Степан Иевич “Бу -- куруолуктарым анаан төрүүр дьиэлэрэ. Манна чуумпу эйгэҕэ сытан төрүүллэр”, -- диэн быһаарар. Аа-дьуо тыаһа, саҥата-иҥэтэ суох сылдьан, саҥа төрөөн баран сытар тыһы куруолуктары көрөбүт. Чуумпуга үөрэммиттэрэ биллэр, соһуйдулар. Онон, үргүтүмээри, сибигинэһэн кэпсэтэбит. Ып-ыраастык көрүллэллэрэ биллэр. Сыта-сымара соччо суох.
Степан Иевич бэйэтэ толкуйдаан оҥорбут анал уйаларын көрдөрөр. Саахтара аллараанан дьаһамыр баҕайытык анал лотуогунан барар гына оҥорбут. Куруолуктар уйаларын кэрийэ сылдьан, элбэх үлэттэн-сыраттан иитиллэн тахсалларын көрөҕүн. Куруолук биир ый ыарахан сылдьан баран төрүүр эбит. Биир ый кэнниттэн оҕотун араараллар. Онтон эмиэ төрөөн саҕалыыр. Сайын устата 5 төгүл төрүүр эбит. Куруолуктара “белый великан, серый великан” диэн боруодалар.
Куруолугу иитии – түргэнник ситэр, барыстаах салаа
Бастакы куруолуга чиэскэ-бочуокка тиксэн, анал уйаҕа сытар. Соторутааҕыта төрөөбүт. Аттыгар баар уйаҕа сытар куруолук 10 оҕону төрөөн налыйан сытар эбит. Оҕолорун атын уйаҕа көһөртөөбүттэр.
“Бу -- 1,5 ыйдаах куруолук оҕолоро. 4 ыйдарыгар тиийдэхтэринэ, киилэттэн ордук ыйааһыннаналлар уонна идэһэ буолаллар. 15 тыһы, 4 атыыр куруолуктаахпын. Олортон 100-тэн тахса оҕо куруолуктаахпын. Оҕолуун-уруулуун барыта 300-тэн тахса буолла быһыылаах. Наһаа ааҕа сатаабаппын. Куруолук оҕото атыыга барар сыаната -- 500 солк., улахан атыыр куруолук (6-7 ыйдаах) 2,5 тыһ.солк. тэҥнэһэр. Куруолуктары ыам ыйыттан саҕалаан сайыҥҥы ыйдарга атыыга таһаарабын. Биир ыйдаах чоппууска – 250 солк., онтон саҥа төрөөбүтүнэн чоппууска 150 солк. атыыланар.
Коза үүтэ эмтээх
Аны козалар турар хотонноругар кэлэбит. “Анфиса” диэн ааттаах тыһы коза өйдөөх баҕайытык киһи диэки көрбөлүүр. Үүтэ сүрдээх быһыылаах: ыанньыйан аҕай турар. “Уолчаан” диэн ааттаах 3,5 ыйдаах атыыр коза “кимнээххитий бу?” диэбиттии, сүрэҕэлдьээбиттии нэһиилэ иҥиэттэн кэбиһэр. Уйа түгэҕэр “Ева” диэн ааттаах кыыстара аһаан кимиритэ турар. Биһиэхэ эрэ наадыйбат.
““Анфиса” күҥҥэ 3 киилэ үүтү биэрэр. Бэйэтэ туспа майгылаах-сигилилээх. Олордуҥ да үлтү-үлүбүөй, баҕардыҥ да ыан киирэн барбаккын. Барыта бириэмэтигэр, чааһыгар эрэ ыатар. Ыаппакка сытынан да кэбистэҕинэ көҥүлэ. Наһаа өйдөөх кыыл. Билигин атыҥыраан турар буолан чугаһаабат”, -- диэн хаһаайын кэпсиирин быыһыгар кыылларын таптаан имэрийтэлиир.
“Козаттан сылга төһө дохуоту ылыахха сөбүй?” диэн ыйытыкка Степан Иевич: “Коза үүтүн биир киилэтэ 200 солк. сыаналанар. Маны сэргэ коза үүтүттэн кымыс, сыыр оҥороллор. Бакаа боруобалыы иликпин. Онон дьоһуннаах дохуоту киллэриниэххэ сөп. Коза төрүөн 3 ый инниттэн ыыры тохтотуллар. Кыыллары көрүүнэн-истиинэн дьарыктанар буоламмын, доруобуйам көннө, өйүм-санаам чэбдигирдэ. Ол эрэн көрүү-харайыы манан дьыала буолбатах. Үгүс сыраны-сылбаны эрэйэр. Көрөрүм-истэрим тухары бэйэм сыыһаларбынан үгүскэ үөрэнэбин. Үлэм түмүгүн барытын сурунабын, анаалыстыыбын, түмүк оҥостобун”.
Түмүккэ Степан Иевичтэн “Куруолук, куурусса, коза иитэҕин. Балартан саамай барыстаах туох эбитий? – диэн ыйытыкпар, “Чоппууска иитиитэ. Куурусса сымыытын бэйэҥ инкубаторгыттан таһаарар буоллаххына, барыһа олох үчүгэй. Аһылыгар, биллэн турар, элбэҕи ороскуотураҕын”, – диэн түргэн, судургу эппиэти биэрэр.
ИНСУЛЬТ ыарыы – бириигэбэр буолбатах
Дьэ, ити курдук Степан Иевич тэлгэһэтигэр баар куруолуктарын, чоппуускаларын, кууруссаларын, козаларын, тэпилииссэҕэ олордубут оҕуруотун аһын көрөн-истэн баран, аа-дьуо инсульт курдук уодаһыннаах ыарыыттан хайдах эмтэнэн үтүөрбүтүн туһунан кэпсэтиибитин ээр-сэмээр саҕалыыбыт...
Доруобуйаны эрдэттэн көрүнүөххэ наада
2015 сыллаахха алтынньы ыйга үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьаммын (ОДьХХ ГУТ тэрилтэҕэ дириэктэри үпкэ солбуйааччынан үлэлиирим) Москубаттан сөмөлүөтүнэн көтөн, дьиэбэр кэлээт, инсуллаан, дьиэбиттэн “Суһал көмө” массыынатынан балыыһаҕа киирбитим.
Оччолорго 45 саастаахпын, 120 киилэ ыйааһыннааҕым. Үлэнэн эрэ олорбутум. Доруобуйабар улахан болҕомтобун уурбат этим. Сарсыарда, күнүс өттүгэр үчүгэйдик аһаабакка-сиэбэккэ, киэһэ кэлэн, ыгыччы симинэ аһыырым. Эбиитин тэлэбиисэр көрө-көрө, мороженай сиирбин сөбүлүүрүм. Ол сылдьан саахардаах диабекка ыалдьыбытым. Инсуллуом иннинэ саахарым көрдөрүүтэ 20 этэ. Саахар үрдүк буолла да, хааныҥ хойдор. Киһи үчүгэйдик аһаабат-сиэбэт, бэйэтин көрүммэт, өрүү истириэскэ сылдьар буоллаҕына, ыарыы көһүппэтэх өттүгүттэн ааҥныыр эбит. Ону хойутаан баран биирдэ өйдүүгүн.
Олох иһин охсуһуу
Балыыһаҕа сытан, ыарахан ыарыыны кытары киирсии саҕаланар. Киһи ыарыыга ыллара илигинэ, балыыһаҕа инсульт, инфаркт тустарынан иһитиннэриилэр ыйанан туралларын хартыына эрэ курдук көрөҕүн. Онно суруйалларынан, “киһи этин-сиинин истиэхтээх, ис туругар болҕомтолоох буолуохтаах” диэн. Ону бириэмэтигэр долоҕойбутугар тохтоппоппут, аахайбаппыт.
Мин ыалдьыам 2 сыл инниттэн илиим, атаҕым мэлдьи утуйан хаалар идэлээҕэ. Онтум “сыгынаал”, ыарыым бастакы бэлиэтэ эбит. Маны тэҥэ хас биирдии киһи удьуорунан бэриллэр туох ыарыылааҕын билиэхтээх. Холобур, мин эһэм инсульт ыарыыттан өлбүт. Ону мин эрдэттэн билэн, харыстана, көрүнэ сылдьыахтаах эбиппин.
Киһи барахсан эдэр сааһыгар тугу да болҕомтоҕо ылбат, мэлдьи маннык доруобай, чэгиэн сылдьыам диэн сананар. Урут эдэр сылдьан “инсульт, инфаркт -- кырдьаҕас дьон ыарыылара” дии саныырбыт. Оннук буолбатаҕын ыалдьан баран биирдэ өйдүүгүн. Инсульт –мэйии, ньиэрбэ ыарахан ыарыыта. Бу ыарыыны кытта охсуһар сүрдээх ыарахан.
Өрөспүүбүлүкэтээҕи 2-с №-дээх балыыһаҕа эмтэммитим. Ол сытан ыарыыгын быстах “тумуу” ыарыытын курдук ылынар эбиккин. “Эмтэниэм, сотору үчүгэй буолуом” диэн сананаҕын. Оннук буолбатах эбит. Күн аайы ыарыы эйигин хам ыллар ылан иһэр. Миэнэ – ишемическэй инсульт буолан, уҥа өттүм хамсаабат буолан баралыыстаан хаалбытым. Саҥам кытта мөлтөөбүтэ. Үчүгэйэ диэн, “профессиональнай өйүм” хаалан хаалбыт.
Доруобай сырыттаххына, хаамарыҥ, хамсанарыҥ, саҥарарыҥ-иҥэрэриҥ, илииҥ-атаҕыҥ хамсыыра бэйэҕиттэн тутулуга суох көҥүл буолар. Ону барытын мэйииҥ хамаанда биэрэр эбит.
Олох сыанабыла
Сааһыҥ үгэнигэр, үлэлии-хамсыы сылдьан, эмискэ кыайан хамсаммат буолан, орон ото буолан сытар баар эбит – киһи өстөөҕөр да баҕарбат дьылҕата. Ол сытаҥҥын олоҕу, дьэ, сыаналыыгын, атын хараххынан көрөҕүн. “Хаһан да үтүөрбэт ыарыыга ыллардым” диэн санаа түһүүтэ, өй-санаа мөккүөрэ бүтүн бэйэҕин хам ылар, амырыын ыарыыны кытары “охсуһар, охсуспат” өй-санаа мөккүһүүтэ саҕаланар.
“Барыта бүттэ, аны инбэлииппин” диэн ынырык ыар санаа үүйэ-хаайа тутар, урукку олоххун эргитэ саныыгын, инникигин толкуйдуу сатыыгын, ойуулаан көрөҕүн. Ыарыы кэнниттэн биир сыл устата ыарыыгын кытта бэйэҥ хаалан хаалаҕын. “Ыарыыны кыайабын дуу, кыайбаппын дуу” диэн санаа кулута буолаҕын. Ол баар – саамай ыарахана. Бу кэмҥэ эйиэхэ: “Мин аны инбэлииппин. Эбэтэр бу ыарыыны мин хайаан да кыайыахтаахпын”, -- диэн өй-санаа мөккүөрэ дууһаҥ иһигэр үөскүүр.
Маннык кэмҥэ киһиэхэ күүс-көмө буолара – бу Орто дойдуга кини хайдах олорон кэлбитэ, дьоҥҥо сыһыана, үтүө майгыта, көмөтө, сүбэтэ-амата. Ол иһин “үтүө үтүөнэн төннөр” диэн сөпкө да этэллэр эбит. Мин чугас уруу-аймах дьоммор, табаарыстарбар, дьоҥҥо-сэргэҕэ мэлдьи үчүгэйдик сыһыаннаһар этим, көмөлөһөрүм, өйөбүл буоларым. Ыалдьыбытым кэннэ ол бэйэбэр хас эмэ төгүл үтүөнэн эргиллэн, эппиэтэ кэлбитин дьонум-сэргэм истиҥ сыһыаннарыттан, өйөбүллэриттэн билбитим.
Ыарахан кэммэр өйөөбүт бииргэ төрөөбүттэрим, эдьиийдэрим, аймахтарым, табаарыстарым, бииргэ үөрэммит, үлэлээбит оҕолорум, кэллиэгэлэрим мин үтүөрэрбэр туһуламмыт үтүө, баҕа санаалара, көмөлөрө баар буолан, билигин бу этэҥҥэ саҥара-иҥэрэ, үлэлии-хамсыы сырыттаҕым.
Үтүө санаа, өйөбүл баар буолан...
Өрөспүүбүлүкэтээҕи 2-с №-дээх балыыһаҕа эмтэнэн баран, салгыы “Якутзолото” балыыһатыгар 45 хонук реабилитацияны ааспытым. Бу сытан, ыһыктына сыспыт кэмнэрдээҕим. Ол кэмҥэ манна сытар Григорий Михайлов диэн кырдьаҕас оҕонньору көрсүбүтүм. Кини сылаас, истиҥ сыһыана, тыла-өһө миигин олоххо төнүннэрбитэ диэн аһаҕастык этэбин. Бииргэ дуобаттыыр этибит. Кини мин санааргыырбын, саҥарбат-иҥэрбэт буолан хааларбын бэлиэтии көрөн: “Мин эдэр сылдьан инсуллаабытым. Билигин, көрөрүҥ курдук, этэҥҥэ сылдьабын. Эн өссө да эдэргин, үтүөрүөҕүҥ. Санааны түһэрэр сатаммат”, – диэн сүбэлээн, этэн-тыынан, миэхэ инникигэ эрэли үөскэппитэ.
Билигин бу хаһыакка, эйиэхэ, интервью биэрэ олорорум – кини сүбэтэ. “Дьон бу ыарыыны кытта хайдах охсуһан олоххо эргиллэрин, ыарыыны кыайарын, доруобуйата чөлүгэр түһэрин эн холобургунан биллиннэр. Санааларын түһэрбэккэ, толору дьоллоох олоҕунан олороллоругар эрэли үөскэт. Инсульт курдук уодаһыннаах ыарыыттан киһи үтүөрэр эбитин кэпсээн хаһыакка таҕыс”, -- диэн көрдөспүтүн быһа гыммакка, бүгүн бу эн иннигэр олоробун.
Онон түгэни туһанан, ыарахан ыарыыны кытта охсуһар, туруулаһар кэммэр өй-санаа укпут, эрэл кыымын сахпыт ытык киһибэр -- Григорий Михайловка -- улаханнык махтанабын. Маннык муударай өйдөөх-санаалаах дьон баар буолан, олоххо иккистээн эргиллэн, дьон кэккэтигэр этэҥҥэ үлэлии-хамсыы сылдьарбыттан сэмэйдик үөрэбин.
Саха сиригэр чөлүгэр түһэрэр киин суох
Саха сиригэр инсульт ыарыытын кэнниттэн реабилитацияны барар анал киин суоҕа хомотор. Маннык кииннэр бааллара буоллар, төһөлөөх элбэх киһи сөптөөх эмтэниини, реабилитацияны ааһан доруобай олоххо төннүө этэй?! Үгүс ыарыһах балыыһаттан эмтэнэн, дьиэтигэр тахсан баран, дьиэтин түөрт истиэнэтин иһигэр хаайтаран, ыарыытын кытары бэйэтэ-бэйэтигэр бүгэн, муунтуйан хаалара баар суол.
Кинилэри кытта анал идэлээх исписэлиис дьон дьарыктаналлара хайаан да наада. Инсульт кэнниттэн сыл аҥаарын устата киһи уопсай туруга мөлтөх буолар. Ыарыы охсубутун кэнниттэн эмтэнэргэ саамай тоҕоостоох кэм – 3 ый. Бу кэм устата киһи үчүгэй эмтэниини, дьарыгы ааспатаҕына, ньиэрбэтин нейроннара өлөннөр, бу киһи инбэлиит буолар дьылҕаланар. Ол кэнниттэн хайдах да дьарыктан – хойутаабыт буолаҕын.
Кэриэйэҕэ, Кытайга эмтэнии...
Соҕуруу Кэриэйэҕэ 2 ый реабилитацияны ааспытым. Кэриэйэҕэ билим уонна иннэнэн эмтээһин тэбис-тэҥҥэ туттуллар. Онно роботтар эйигин кытта дьарыктаналлар, хамсаталлар-имсэтэллэр. Саамай сэҥээрбитим – эрготерапия. Оччолорго илиим отой хамсаабата. Ону биир хамсаныыны оҥорторон тахсаллара. Кыайан оҥорбокко айманарым. Ол хамсаныыны нэдиэлэ буолан баран эмиэ хатылыыллара. Дьэ, ол кэнниттэн сыыйа табыллан барбыта. Оннук дьарыктаан инникигэ эрэли үөскэтэллэрэ. Кэннигиттэн сырса сылдьан, хара сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри дьарыктыыллар. Түүннэри маныыллар, болҕомтолорун уураллар.
Биир түгэни кэпсиим. Саахардаах буоламмын, балтараа ый устата ириис, моркуоп, сүбүөкүлэ эрэ сиэтэллэрэ. Аһым уонна суох. Биир күн тулуйбакка, аҕалбыт ириистэрин ыһан-тоҕон кэбистим. Ону көрөн, эмтиир бырааһым киэһэ эрэстэрээнтэн наһаа минньигэс куурусса буспут миинин аҕалан биэрдэ. Ону барытын биир тыынынан охсон кэбистим. Сарсыҥҥыттан биир пуобары миэхэ анаан-минээн анаатылар. Онтон ыла буорус, рассольник оҥорон сиэтэр буолбуттара. Хор, быраастар ыарыһахтарыгар оннук ураты болҕомтолоохтор.
Маны тэҥэ саамай туһалаах эмтэнии – уотунан оҕустаран эмтээһин (иглоэлектротерапия). Инсулга иннэнэн эмтээһин сүрдээҕин көмөлөһөр эбит. Киһи уорганын бары нейроннарыгар эмтээһини кытайдар, кэриэйдэр олус баһылаабыттар. Аны кытайдар кэриэйдэртэн атыннара диэн, норуот ньыматынан эмтээһини (нетрадиционная медицина) үксүн тутталлар эбит. Оттон Кэриэйэҕэ мэдиссиинэ уонна норуот ньыматын иккиэннэрин сыһыары тутан эмтииллэр. Ол курдук, күн аҥаара -- мэдиссиинэ, күн иккис аҥаарыгар норуот ньыматынан эмтииллэр.
Кэриэйэ кэнниттэн икки төгүл Кытайга баран эмтэммитим. Кытайдар аҥаардас иннэнэн эмтээн киһини атаҕар туруораллар. Бу икки дойдуга реабилитацияны ааһан, доруобуйам чөлүгэр түстэ. Билигин сыл аайы Удалянчи куоракка баран, иннэлэнэн, массажтанан, эмтэнэн кэлэбин. Наһаа туһалыыр. Онон доруобуйам олох чөлүгэр түстэ.
Ыарыы кэнниттэн олох
Ыалдьан, реабилитацияны барар кэммэр сарсыарда аайы 300 төгүл чохчоҥнооһун (приседание) хамсаныытын оҥорорум, хаалыктаах хаамыынан дьарыктанарым. Сүрдээҕин туһалаабыта. Биһиги олох хамсаммат эбиппит. Кэриэйдэр “аһаан баран, саатар, 30-ча мүнүүтэ хамсанары” сокуон оҥостоллор. Ууну элбэхтик иһиэххэ наада. Өй-санаа өттүнэн бэйэҕэр бэйэҥ көмөлөһүөхтээххин. “Ыарыһах буоллум” диэн ытыы-соҥуу сырыттаххына, анараа дойдуга түргэнник аттанаҕын.
“Позитив” мэлдьи баар буолуохтаах. Ол иһин мин дьиэ көтөрдөрүн иитэн онтон дуоһуйууну ылабын, үөрэбин-көтөбүн, күүс-күдэх ылабын. Кыһыҥҥы өттүгэр куруолуктарым дьиэлэригэр тахсан, барыларын уйаларыттан босхолуубун уонна ортолоругар олорунан кэбиһэбин. Барахсаттар сымнаҕас түүлэринэн сыстаҥнаан, тула өттүбэр сүүрэллэрэ-көтөллөрө эмтииргэ дылы буолар. Оннук гынан өр да өр олорорум. Кинилэри көрөн үөрэбин, астынабын, үүнэр күнү дьоллонон, үөрэн-көтөн көрсөбүн.
Кытай Суйфэньхэ куоратыгар эмтэнэ бара сырыттахпына, биир кытай оҕонньоро: “Степан, үтүөрүөххүн баҕарар буоллаххына, куруолуктарынан дьарыктан”, – диэн “эмтээх” сүбэни биэрэн турардаах.
Олохтоох бэйэ аһынан доруобуйаны тупсарыахтаахпын диэн санааттан, былырыыҥҥыттан коза иитэбин. Перепелка эмиэ иитэ сылдьыбытым. Сымыытын сарсыарда аайы сиикэйдии иһэрим.
Доруобай олоххо төннүү чэпчэкитик кэлбэтэҕэ
Сыл аҥаара орон киһитэ буола сытар кэммэр “хайдах гынан үп-харчы киллэринэн, бэйэбин бэйэм хааччынабын?” диэн толкуй бөҕөҕө түһэрим, интэриниэти хасыһарым. Кыаммат, ыарыһах буолан, кимиэхэ да боҕуу буолуохпун баҕарбат этим.
Ол сытан өйдөөбүтүм, оҕо сылдьан оҕуруот аһын олордуутунан дьарыктанан, сопхуоска ыанньыксыттаан, арай, тыа хаһаайыстыбатыгар чугас эбиппин. Онтон сиэттэрэн, санаам көтөҕүллэн, оҕурсу, помудуор арассаадатын олортум. Сайын тэпилииссэҕэ олордон, дьиэбиттэн чугас “Белое озеро” ырыынакка баран атыылаан, күҥҥэ 600 солк. дохуоттанан, аһыыр аспын ылынар буолбутум.
Онтон салгыы “тугунан эмэ эбии дьарыктаммыт киһи” диэн төбөбөр “биисинэс-былаан” оҥоһуннум. Манна барытыгар экэнэмиис-финансист идэлээҕим туһалаабыта. Онно “куруолугунан дьарыктанар салаа саамай барыстаах эбит” диэн өйдөөбүтүм. Дьэ, ол кэнниттэн билэр дьоммуттан 3 куруолугу атыыластым. Ити -- 3 сыл анараа өттүгэр. Куруолуктарым этэҥҥэ төрөөн-ууһаан, элбээн бардылар. Инньэ гынан былырыын 120 куруолугу атыыга таһаарбытым. Быйыл онтум 300 төбөҕө тиийдэ.
Маны тэҥэ былырыыҥҥыттан чоппууска инкубаторынан дьарыктанным. Бастакым табыллыбатаҕа. Онтон быйыл, дьэ, табыллан, 400-чэ чоппуусканы таһаараммын, үөрэн-көтөн олоробун. Онтон 260-чата идэһэ буолуохтаах.
Киэһэ аайы үлэбиттэн кэллэхпинэ, сүүһүнэн айах кэтэһэн олороро үчүгэйэ сүрдээх. Кинилэр эйиэхэ махтаналлар, эйигин таптыыллар. Онон дьиэ көтөрүн иитии сүрүн дьарыгым буола кубулуйда.
Чугас дьонум көмөлөрүнэн
Бииргэ төрөөбүт 9-пут. Аҕам Иев Михайлович Ильин эдэр сааһыгар, мин 2 саастаахпар, оһолго түбэһэн суох буолбут. Ийэм Екатерина Никифоровна 9 оҕону соҕотоҕун көрөн-истэн улаатыннартаабыт. Ыалдьа сыттахпына, ийэм кэрэ мөссүөнэ миигин мэлдьи араҥаччылыыра, сылааһынан угуттуура. Ийэм барахсан...
Элбэх бииргэ төрөөбүттээх наһаа үчүгэй. Кинилэр сүрдээҕин көрбүттэрэ-истибиттэрэ. Миигин кыра быраатым Антон Кэриэйэнэн, Кытайынан эмтэнэрбэр илдьэ сылдьыбыта. Киниэхэ тылынан кыайан этиллибэт улахан махталлаахпын. Ийэм бииргэ төрөөбүт балтылара – Александра, Марина, Мария Прокопьевалар -- ийэлии истиҥ сыһыаннарынан атахпар турарбар төһүү күүс буолбуттара.
Маны сэргэ чугастык саныыр күндү дьонум, бииргэ үлэлии сылдьыбыт кэллиэгэлэрим Н.И. Куприянова, А.К. Андреева ыалдьар кэммэр аттыбар мэлдьи бааллара, санаам түспүт кэмигэр үгүс сүбэни-аманы биэрэн сүрдээҕин көмөлөспүттэрэ. Билиҥҥэ диэри аттыбар бааллар, көрөллөр-истэллэр. Маннык үтүө доҕоттордоох, аймахтардаах буоламмын, үөрэ-көтө, чөл олоҕунан олоробун. Бэйэм Иркутскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятын “буҕаалтыр-экэнэмиис” идэтигэр 1996 сыллаахха үөрэнэн бүтэрбитим.
Бу Орто дойдуга дьоҥҥо үчүгэй сыһыан туохха да кэмнэммэт күндүтүн ыалдьан баран өйдүүгүн. Олоххо эйигин төнүннэрэр сүдү эмп – дьонуҥ-сэргэҥ үтүө өйөбүллэрэ. Онон, дьонум-сэргэм, ыарыйдаххытына, санааҕытын түһэрбэккэ, эмтэнэн үөрэ-көтө олороргутугар баҕарабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
