Алтынньы 29 күнэ – Инсульт ыарыыны утары охсуһар аан дойдутааҕы күн. Сүрэх-тымыр ыарыыта өлөр өлүү суостаах испииһэгэр бастакы миэстэҕэ сылдьар.
Ыйааһын аһара барыыта, табахтааһын, арыгылааһын, олоххо күннэтэ кэриэтэ көрсүллэр араас стресстэр, сыыһа аһааһын, күннэтэ аҕыйахтык хамсаныы, тулалыыр эйгэ алдьаныыта – бу барыта билиҥҥи олохпут “кырыктаах” мөкү көстүүтэ буолар.
Бу ыарыы эрдэтээҥҥи бэлиэлэрэ-киһи төбөтө ыалдьар, мэйиитэ эргийэр, сэниэтэ суох буолар, туох да төрүөтэ суох илии, атах ыарыыр, утуйан хаалар, дыыгыныыр, тыл булдьуйан ылар. Атеросклерозтан мэйии үлэтэ кэһилиннэҕинэ инсульт киһини охторон түһэрэр. Сыалаах-арыылаах аһы төһөнөн элбэҕи аһыыбыт, соччонон тымырбыт сорох сиринэн бүөлэнэ сыһыар диэри сыанан бүрүллэр. Онон хаан эргиирин мөлтөөһүнэ баран, мэйиигэ хаан эргиирин күүстээх кэһиллиитэ тахсар.
Бу суостаах-суодаллаах ыарыы туһунан ааҕааччыларбар билиһиннэрэр сыаллаах-соруктаах мин Өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһа неврологическай отделениетын сэбиэдиссэйэ, мэдиссиинэ билимин хандьыдаата Нина Афанасьевна Васильевалыын үлэлиир сиригэр тиийэн көрсөн кэпсэттибит.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн инсультан ыалдьыы балаһыанньата хайдаҕый?
– Ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, бу ыарыыттан өлүү Аан дойду үрдүнэн бастакы миэстэҕэ турар, иккис миэстэҕэ – искэн ыарыыта, 3-с миэстэҕэ – көһүтүллүбэтэх өттүттэн оһоллор (непредвиденные ситуации). Сылга Аан дойду үрдүнэн 15 000 000 киһи, Арассыыйаҕа – 500 000 киһи, онтон Саха сирэ орто көрдөрүүлээхтэр ахсааннарыгар киирсэр, ол эбэтэр сылга быһа холоон 1800 киһи ыалдьар.
Бу ыарыынан ордук кимнээх ыалдьалларый?
– Инсультунан ким баҕарар ыалдьыан сөп – эдэриттэн-эмэниттэн, сааһыттан, социальнай балаһыанньатыттан тутулуга суох. Үксүн саастаах дьон ыалдьар. Ол гынан баран, инсульт кэлиҥҥи сылларга, эдэр дьон ыалдьара элбээтэ.
Боростуойдук өйдөөтөххө, тымыр ыарыыта буоллаҕа.
– Инсульт 2 сүрүн көрүҥҥэ арахсар. Бастакытынан, ишемическэй диэн. Ол аата, тымыр тромбанан бүөлэниитэ эбэтэр туох эмит атын биричиинэнэн, кислород мэйиигэ тиийбэт буолар түбэлтэтэ. Мэйиигэ тымырынан кэлэр хаан кэлбэт буолан хааллаҕына, мэйии ол учаастага мөлтүүр, өлөр. Оччоҕуна ол учаастагы кытта сибээстээх киһи функцията кэһиллэр. Ол функция арааһынай буолар – хаамар дьоҕура, билимтиэтэ, саҥарара, толкуйдуура о.д.а.
Иккиһинэн, геморрагическай инсульт. Манна тымыр быстан, тымыртан хаан мэйии диэки тахсар. Инньэ гынан, гематома, хаан бөлүөхсүйэн, мэйиини баттыыр. Бу түбэлтэлэргэ, мэйии үлэтигэр кэһиллии барар, араас неврологическай симптомнар биллэллэр.
Былыр инсуллаабыт киһини “охсор ыарыыга ыалдьыбыт” диир буолаллара. Ыалдьыбыт сибикини киһи хайдах билэрий?
– Бу ыарыы эмискэ киирэр. Киһи сэниэтэ суох буолан хаалар. Аҥар илиитэ, атаҕа босхо барар, сылаабайдыыр, тыла “туора барар”, саҥарар дьоҕура кэһиллэр, күллэҕинэ аҥаар уоһа кыайан өрө көтөҕүллүбэт буолар. Мэйии күүскэ эргийиэн, төбө күүскэ ыалдьыан сөп.
Сорох инсулька киһи өйүн сүтэрэр, таттарыан да сөп. Инсульт ыараханнык киирэр түбэлтэтигэр сөптөөх көмө суох буоллаҕына, киһи тыынара, сүрэҕин тэбэрэ да тохтуон сөп. Хаан мэйиигэ баар ити функциялар центрдарын баттаатаҕына.
Онтон сорох дьон “сарсыарда утуйан турдахпытына илиибит-атахпыт нукаай, утуйан хаалбыт курдук буолар” дииллэр. Ити ыарыы сибикитэ буолуон сөп дуу?
– Өскөтүн киһи уопсай туруга мөлтөөбөтөх буоллаҕына – хаанын баттааһына нуорма, холестерина үчүгэй, ол эрэн хондуруостаах буоллаҕына, биир үксүн икки илиитэ, барыта буолбакка эрэ, онон-манан утуйуон сөп, сахсыйдахха дөбөҥнүк ааһыан сөп. Ол эрэн маннык түбэлтэҕэ бырааска көрдөрбүт ордук.
Киһи эмискэ инсуллаан хааллаҕына бастакы көмөнү хайдах оҥоһулларый?
– Саамай сөптөөх быһаарыныы – төлөпүөннээн “Суһал көмөнү” түргэнник ыҥырыы буолар. Хаска ыалдьыбытын, бириэмэтин чуолкай быһааран биэрэр. Ол кэннэ хайдах тыынарын, сүрэҕин тэбиитин бэрэбиэркэлиир, түннүк форточкатын арыйан, ыарыһах сытар хоһун салгылатыахтаах. Тыынара мэһэйдиир таҥаһы босхолуугун.
Өскө киһи өйө суох буоллаҕына, сыппыт сириттэн хамсаппакка, таттарар түгэнигэр сэрэҕэ суох буоллун диэн, төбөтүн аннынан таҥас ууруллар, төбөтүн арыый да үөһэ 30 кыраадыс тута сатыллыахтаах. Уопсайынан, төбөтүн “туора” тутар ордук (повернуть голову на бок), хотуолаатаҕына тыынарын мэһэйдээбэт курдук. Уһуллар тиистээх буоллаҕына ону устуохха наада.
Кэлин сүбэлииллэринэн (рекомендация) туох даҕаны табылыакканы, ууну, аһылыгы бэриллиэ суохтаах. Испэсэлиистэр кэлэннэр барытын бэйэлэрэ оҥоруохтаахтар. Медик буолбатах киһи сыыһа-халты оҥорон, ыарыһах туругун мөлтөтүөн сөп. Биллэн турар, ыарыһах тыынара, сүрэҕэ тохтоотоҕуна искусственнай тыын киллэриэхтээххин.
Ыарыы бастакы 2-3 чааһыгар сөптөөх көмөнү оҥоһуллуохтаах диэн этэллэр. Төһө оруннааҕый?
– Кырдьык, бириэмэ инсулька элбэҕи быһаарар. 3,5 чаас иһинэн. Тымырга саҥа үөскээбит сибиэһэй тромбаны анал эмп көмөтүнэн суурайаллар. Ол “тромболитическай терапия” диэн ааттанар. Ону көмпүүтэр томографията баар сиригэр оҥороллор. Ол эрэн маннык ньыманы туттарга сөп түбэспэт көрдөрүүлэр баар буолуохтарын сөп. Ыарыһах биир чаас иһинэн туох баар мэдиссиинэ чинчийиитин ааспытын кэннэ быһаараллар.
Билигин биһиги тымыр кииммитигэр (сосудистый центр) “тромбоэкстракция” диэн эмкэ саҥа ньыма сайдан эрэр. Ону уопуттаах рентгенхирурдар оҥороллор. Онтон нейрохирурдар геморрагическай инсультка эмиэ төһөнөн түргэнник, сөптөөх эпэрээсийэ оҥороллор да ыарыһах түргэнник өрүттүбүтүнэн барар.
Инсуллаабыт киһи балыыһаҕа төһө өр сытан эмтэнэн тахсарый?
– Аан бастаан, киирбит киһи бары реанимация отделениетын нөҥүө ааһар. Онно туох баар наадалаах чинчийиини барытын ааһар, эмтэнэр. Онно суукка кэриҥэ хайаан да сытар. Туруга ама соҕус буоллаҕына реабилитация отделениетыгар көһөр. Манна дьэ, дьаныардаах эмтээһин саҕаланар. Ортотунан 18-20 күн эмтэнэллэр эбэтэр атын балыыһа реабилитационнай отделениетыгар көһөллөр.
Салгыы ханна реабилитицияны ааһалларый? Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэбитигэр инсульт ыарыыттан реабилитацияны ааһар анал Киин суох.
– Хаамар, саҥарар туруктаах дьон олорор сирдэринэн поликлиникаҕа салгыы эмтэнэллэр. Реабилитация көмөтүгэр наадыйар ыарыһах өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-с №-дээх балыыһаҕа анал 19 куойкалаах отделениетыгар көһөллөр. Жатайдааҕы неврология отделениета эмиэ ылаттыыр. Бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ыалдьыбыт дьон эмтэнэригэр ити көмө, биллэн турар, тиийбэт.
Ыалдьыбыт дьон олоххо, үлэҕэ төннүүтэ хайдаҕый?
– Ыалдьан киирбит дьонтон 60-65 %-на бэйэлэрин көрүнэр буолаллар, ол эрэн син биир мэдиссиинэ көмөтүгэр наадыйаллар. Быраас сүбэтин сөпкө туһаммат, тутуспат түбэлтэҕэ иккистээн ыалдьар куттал баар. Ыалдьыбыт дьонтон 30%-на анал көрүүгэ-истиигэ наадыйар дьон, сорох дьиэ иһигэр кэлээскэнэн сылдьар, күннээҕи наадаларын толуналлар, онтон 10% тыыннаах хаалбыт дьон хоспис эбэтэр анал тэрилтэ көрөр дьоно буолаллар. Тоҕо диэтэххэ, кинилэри дьиэ усулуобуйатыгар көрөр сүрдээх ыарахан.
Инсуллаабыт киһи олоҕун устата кэтэбилгэ сылдьыахтаах. Бу киһи бастакы ыарыытын төһө да чэпчэкитик аһардар, иккистээн ыараханнык ыалдьар куттала син баар. Ол иһин профилактика үлэтэ барара хайаан да наада.
Сорох ыалдьыбыт дьон бу ыарыыны баардылаабаттар, улахаҥҥа уурбаттар. Балыыһаҕа сытан эмтэнэ сатаабаттар, атахтарыгар сылдьан аһардаллар.
– Үгүс ыарыһах бу уодаһыннаах ыарыы кэнниттэн олоҕу атыннык көрөр буолар. Олорбут олохторун тосту уларыталлар, сөпкө аһыыр, хамсанар-имсэнэр буолаллар, чөл олоҕу тутуһаллар, үчүгэй, доруобай олоххо тардыһаллар. Олохпут сайдан иһэриттэн эбитэ дуу, маннык дьон ахсаана кэнники кэмҥэ элбээтэ. Киһи онтон үөрэр эрэ.
Ыараханнык ыалдьыбыт киһи бэйэтэ-бэйэтин кытта хаалыан сөп. Онон киһи бастатан туран, бэйэтэ бэйэтигэр көмөлөһүөхтээх. Онон инсулу эмтиирдээҕэр эрдэттэн сэрэппит ордук.
Профилактика үлэтэ хайдах ыытылларый?
– Бастатан туран, нэһилиэнньэ билиитэ-көрүүтэ үрдүк таһымнаах, мэлдьи доруобуйатын көрүнэ, ис туругун истэ сылдьыахтаах. Ыарыһах быраас анаабыт эмтэрин көтүппэккэ бириэмэтигэр иһэрэ ирдэнэр. Умнан кэбиһэн көтүтүү - ыарыыны бырастыы гыммат, ыарыһах бэйэтин хонтуруолланыахтаах. Инсуллаабыт киһи (30%) иккистээн ыалдьар түгэнэ элбэх.
Инсульт төрүөтэ туохха сытарый?
– Үрдүк хаан баттааһына, тымырга бляшка үөскээһинэ, аҕыйахта хамсаныы, сыыһа аһааһын, арыгы, табаах буортута, стресс. Манна барытыгар киһи бэйэтэ дьайыан сөп.
Гендернэй өттүнэн ыллахха, ордук кимнээх ыалдьар эбиттэрий?
– Эр дьон. Доруобуйаларыгар болҕомтолорун улаханнык уурбаттар, чөл олоҕу тутуспаттар.
Оччотугар наһаа сыалаах-арыылаах ас куһаҕан сабыдыаллаах буоллаҕа.
– Оннук. Сыыһа аһааһын тиэрдэр – уойууга уонна хаан баттааһына үрдээһинигэр. Табахтан тымырыҥ кэбириир, алдьанар-кээһэнэр. Тымырбытыгар сыа-арыы тохтуур, холестерин элбиир. Онон дьаарай табахсыт дьоҥҥо атеросклероз бастакы нүөмэрдээх ыарыынан буолар.
Ыарыһаҕы эмтииргэ, чөлүгэр түһэрэргэ аныгы технологияны төһө тутуһаҕытый?
– Саха сиригэр эрэгийиэннээҕи тымыр Киинэ Дьокуускай куоракка уонна 4 тымыр отделениелара – Мииринэй, Нерюнгри, Ньурба куораттарыгар уонна Майа улууһугар үлэлии олороллор. Бу кииннэр профессиональнай таһымнаах исписэлиистэринэн, аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир тэриллэринэн, соҕуруу куораттартан итэҕэһэ суох хааччыллан ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы олороллор.
Уһук Илин эрэгийиэнигэр бу ыарыыттан ыалдьан өлүү намыһаҕа инники күөҥҥэ сылдьара – бу сыралаах үлэбит үтүө түмүгэ буолара саарбахтаммат.
Нина Афанасьевна, дьон доруобуйатын тупсарар эппиэттээх үлэҕитигэр ситиһиини баҕарабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
