COVID-19 өрө туруутун суох оҥорууга аан дойду үрдүнэн бары дьаһаллар ылыллыбыт бу аймалҕаннаах күннэригэр тымыр катастрофатын сэрэтэр үлэни умнар сатаммат. Быһылааннар киһи психологическай туругар куһаҕаннык дьайаллар уонна улахан айманыыны, куттаныыны үөскэтэллэр. Аһара күүрүү, эрэммэт буолуу, саарбахтааһын, онтон да атын, харантыыны кытта сибээстээх гиподинамия туруга инсулу элбэтэр. Ааспыт сыл бу кэмин кытта тэҥнээтэххэ, 2020 сыл саҕаланыаҕыттан Дьокуускай куоракка инсуллаабыт, ону тэҥэ өлбүт ыарыһах ахсаана арыый элбээбит.
Татьяна Яковлева
Төһө да уустук буоллар, биллэн турар, инсулу кытта охсуһуохха сөп уонна наадалаах даҕаны. Маныаха хас биирдии гражданин, инсулу бохсууга мотивацията наада. Мэйиигэ хаан эргииригэр кэһиллии диагностикатыгар, бохсуутугар уонна эмтээһинигэр билим-чинчийэр уонна быраактыканан дьарыктанар тэрилтэлэр, учреждениелар уонна юридическай сирэйдэр баҕа өттүлэринэн саҕалааһыннарын түмэр инсулу кытта охсуһар национальнай ассоциация (НАБИ). Быраастар, ыарыһахтар, кинилэр аймахтара, волонтердар баҕа өттүлэринэн саҕалааһыннарынан кыттыылаах «Стоп – инсульт» хамсааһын НАБИ көҕүлээһининэн киэҥник тарҕанна. Сүрүн хайысхата – инсульт кутталын сабыдыаллыыр төрүөттэр, маҥнайгы сибикилэр уонна сэрэтэр дьаһаллар тустарынан нэһилиэнньэҕэ иһитиннэрии.
Ыалдьыбыттарга көмөнү оҥоруу аныгы систиэмэтэ мэйии хаанын эргиирэ сытыытык кэһиллибит сибикилээх дьону барыларын стационарга угарга сабыдыаллыыр. Өрөспүүбүлүкэҕэ маннык ыарыһахтарга көмөнү оҥорор, идэтийбит мэдиссиинэ тэрилтэлэрин ситимэ баар. Бу – Суһал медицинскэй көмө киинэ – Өрөспүүбүлүкэтээҕи 2 №-дээх балыыһа эрэгийиэннээҕи тымыр киинэ (РСЦ). Манна церебральнай катастрофа (инсульт) саамай сытыы кэрдииһигэр сылдьар ыарыһахтар киирэллэр. Мэдиссиинэ национальнай киинэ-өрөспүүбүлүкэтээҕи 1 №-дээх балыыһа эрэгийиэннээҕи киинэ оройуон ыарыһахтарыгар кардиологическай көмөнү оҥорор. Инсулга ыалдьыбыттар 2 №-дээх РБ-ЦЭМП РСЦ-га эрэ, ону таһынан Мииринэйгэ, Нерюнгрига, Ньурбаҕа уонна Майаҕа маҥнайгы сүһүөх отделениеларыгар киирэллэр. Алдан уонна Өлүөхүмэ уочаракка тураллар. Балар сотору кэминэн үлэлэрин саҕалыахтара диэн эрэл баар. Арктика бөлөҕүн улуустара, Нам, Горнай уонна Хаҥалас улуустара – тымыр кииннэрин эппиэтинэһигэр хапсыбаттар. Бу улуустар ыарыһахтара эрэгийиэннээҕи тымыр киинигэр медицинскэй көрдөрүүнэн үрдүк технологиялаах чинчийии уонна эмтээһин оҥоһулларыгар телемедицинскэй сүбэ кэнниттэн көһөрүллэллэр. Эрэгийиэннээҕи тымыр киинэ Суһал мэдиссиинэ көмөтүн кииниттэн – Өрөспүүбүлүкэтээҕи 2 №-дээх балыыһаттан саҥа кииҥҥэ көһүөн сөп. РСЦ-га инсулу саамай сытыы кэмигэр эмтиир рентгенэндоваскулярнай технологиялары олохтоотулар, чуолаан, тымыр иһинээҕи реканализация көмөтүнэн сытыы инсуллаах киһини, мэйиитин хорук тымырыттан хаан бөлөнөҕүн ороотоххо, иэдээннээх содултан быыһыахха сөп. Өскөтүн, хаан эргийиитэ чөлүгэр түстэҕинэ, мэйии муҥутуур кыратык эмсэҕэлиир, оччоҕуна ыарыһах өрүттэригэр үчүгэй буолар. Үксүгэр инсульт содула инбэлииккэ тиэрдэр. Инсульт кэнниттэн киһи хаамар, хамсыыр эрэ буолбакка, өссө толору толкуйдуур, саҥарар дьоҕурун сүтэрэр. Ыарыы дьиэ кэргэҥҥэ бүтүннүүтүгэр ыар баттык, ыарыһах чугас дьонноруттан, аймахтарыттан уонна кинини тулалыыр дьонтон эрэ тутулуктаах буолар. Ол иһин көмөнү кэмигэр оҥоро охсор улахан суолталаах. Инсульт маҥнайгы сибикитэ баар буоллаҕына (сирэй ханньаччы барыыта, илии-атах мөлтөөһүнэ, көһүйүүтэ, утуйуута, үксүгэр киһи этин-сиинин аҥаар өттө, саҥа, харах көрөрө, хамсаныы кэһиллиитэ), бэрт түргэнник Суһал көмөнү ыҥырар булгуччулаах (төлөпүөнэ – 103). Инсульга уорбалааһын баар буоллаҕына, бырааска суруйтарбакка, поликлиникаҕа барбакка эрэ, тута Суһал көмөнү ыҥырыахха наада. Билигин инсульт ыҥырыытыгар Суһал көмө түргэнник барар. Дьокуускай чэрчитигэр, ортотунан, 20 мүнүүтэ кэриҥэ айаннаан тиийэр. Кэмигэр көрдөрдөххө, мэйии хаанын эргийиитин чөлүгэр түһэрэр ньымалар туттуллуохтарын сөп. Инсульт үчүгэйдик түмүктэнэригэр тромболизис диэн хаан бөлөнөҕүн суурайар препараттары тымыр иһинэн киллэрэн эмтээһин ньымата көдьүүстээх. Бу ньыма 2011 с. туттуллар. Тромболизис «терапевтическай түннүгэ» хааччахтаах, маҥнайгы сибики көстүбүт түгэниттэн 4,5 чаастан уһуо суохтаах. Ол иһин мэдиссиинэ көмөтүн кэмигэр ыҥырар олус улахан суолталаах, төһөнөн эрдэ да, соччонон ордук. Тымыр кииннэрэ арыллыахтарыттан эмтээһин түмүгэ быдан тубуста. Бастатан туран, мэйии хаанын эргиирэ күүскэ кэһиллиититтэн өлүү аҕыйаата, инсульт кэнниттэн бэйэлэрин сатаан көрүнэр кыахтаах дьон ахсаана элбээтэ, сорохторо (20%) бэйэлэрин урукку олохторугар төннөллөр. Холобура, эрэгийиэннээҕи тымыр киинэ арыллыан иннинэ, мэйиитигэр хаан кутуллубут ыарыһаҕы саамай сытыы кэмигэр эпэрээссийэлээбэттэр этэ, мүлүрүйбүт кэмин кэтэһэллэрэ, ол эбэтэр сытыы кэмэ ааспытын кэннэ, былааннаммыт эпэрээссийэ оҥороллоро. Ол иһин сорох ыарыһахтар хаттаан ыалдьан, бэргээн (рецидив) өлөллөрө. Билигин өлүү икки төгүл кэриҥэ аччаата!
Ол да буоллар, ыарыыны сэрэтэр дьаһалга төннүөххэ. Инсульт ыарыһах доруобуйатыгар улахан кыһалҕаны аҕалар ыарыы буоларын быһыытынан, киниттэн сэрэнэр ордук. Эмиэрикэ биллиилээх кардиохирура Майкл Эллис Дебейки: «Лучшее лечение инсульта – это профилактика», – диэн эппитэ. Хомойуох иһин, киһи барыта маны өйдөөбөт. Биһиги дьоммут инсультан куттамматтар, биһиги ыалдьыахпыт суоҕа дии саныыллар. Ол эрээри төрөппүттэргит, чугас аймахтаргыт инсуллаабыт эбэтэр инфарктаабыт буоллахтарына, эһиги номнуо кутталлаах бөлөххө киирсэҕит. Удьуордааһыны уонна сааһы уларытар кыаллыбат буоллаҕына, олохпут майгытын уларытан уонна эминэн-томунан эмтэнэн сабыдыаллыахпытын сөптөөх, модифицируйданар өссө да элбэх фактор баар. Эмп өттүн ыллахха, куруутун, онтон артериальнай гипертониялаах, саахардаах диабеттаах буоллаххытына, олоххут тухары иһиэххитин наада. Үксүгэр киһи, эми ханнык эрэ кэм устата иһэн баран, бэйэтин үчүгэй курдук сананар, өйдөөн көрбүтэ, хаанын баттааһына нуорматыгар кэлбит буолар уонна... тохтотон кэбиһэр. Инсулга уонна инфарка тиэрдэр көнө суол бу баар. Ордук ыйааһын, гиподинамия, саахардаах диабет курдук эбии атын фактордар баар буоллахтарына. Инсуллаабыт ыарыһахтар олохторун майгытын ылан көрдөххө, үгүстэрэ өр сыл табахтаабыт, арыгы испит уонна улахан ыйааһынтан эрэйдэммит дьон буолаллар. Ол иһин үксүгэр үрдүк артериальнай дабылыанньалаах, ыарахан ыйааһыннаах, табахсыт эр дьон инсуллууллар. Инньэ гынан олох майгыта – куһаҕан дьаллык, гиподинамия, истириэс, соҕотохсуйуу, биэнсийэҕэ барыы – саастаах дьоҥҥо сүрэх-тымыр ыарыыта үөскүүрүгэр быһаччы дьайар. Онон, бу тахсыбыт түбэлтэни өйдөөн, туһалаах дьарык булан, бу күҥҥэ бары түмсэн, холкутук, биир кэмник олоро сатыырбыт наада. Олоххо бөлүһүөктүү сыһыан уонна медитация олус көмөлөһөр. Саастаах киһиэхэ, этин-сиинин ноҕурууската, ордук, аһылык өттө, барыта сөбүгэр буолуохтаах. Саастаах дьон элбэхтик хамсаналлара хайаан да наада. Эти-сиини эрчийии дабылыанньа таһымын эрэ буолбакка, холестерины эмиэ түһэрэр, ону тэҥэ когнитивнай (толкуйдуур) функцияны тупсарар. Биһиги бэлиэтээбиппитинэн, саастаах дьон эт-сиин ыарахан үлэтин оҥордохторуна (муус таһыыта, хаар күрдьүү, мас хайытыыта), үксүгэр инсулга тиэрдэр! Онон бэйэҕитин уонна чугас дьоҥҥутун харыстааҥ, быраас эппитин толоруҥ, туохха барытыгар кэмин-кэрдиитин тутуһуҥ!
Татьяна Яковлевна Николаева,СӨ Доруобуйатын харыстабылын министиэристибэтин ыстааты таһынан сүрүн невролога, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Медицинскэй институтун неврология уонна психиатрия кафедратын сэбиэдиссэйэ, мэдиссиинэ билимин дуоктара.
