Соһуччу түмүктээх быыбар

Госдума үс хонуктаах быыбара бүттэ. Өрөспүүбүлүкэ кэлэр 5 сылга олоҕун үбүн-харчытын булар, кыһалҕаны туруорсар дьокутааты талыахтааҕа. Оттон быыбарбыт, сонньуйан эттэххэ, “Сэбиэскэй Сойуус-2” диэн соһуччу түмүктэннэ. Арассыыйа устуоруйатыгар сахалар 2021 с. ойдом олорор өрөспүүбүлүкэҕэ хомуньуустар “Биир ньыгыл Арассыыйа” монополиятын кыайалларын хааччыйбыт омук буолан киирэрбит чахчы.  

Саха сирин быыбарын түмүктэрэ

Ол эрээри, биһиги испитин үлүннэрдэхпитинэ даҕаны, хайа да баартыйаҕа биир % биэрбэт аҕыйах ахсааннаахпыт да, Арассыыйаны аймаатыбыт. Ол үчүгэйин-куһаҕанын билэн иһиэхпит.

Арассыыйа үрдүнэн, “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа (БНьА) – 49,2%, КПРФ – 18,93, ЛДПР – 7,55%, Сиэрдээх – 7,46%, Саҥа дьон 5,32% ыллылар.

Арассыыйаҕа былаас баартыйатыгар (БП) хайдах куоластаатылар?

Үгэс курдук, элбэҕи Чечня (96,6), Тыва (90,6), Ингушетия (85,2), Дагестан (81,2), Татарстан (80,2) биэрбиттэр. Ол эрээри БП куолаһа, чахчы, дойду үрдүнэн аҕыйаабыта 54 эрэгийиэн 50% кыраны биэрбиттэригэр көстөр. Биһиги курдук 30-40% иһинэн – 37, олох кыра 20-30% – 3 эрэгийиэн биэрбиттэр. Саха сирэ бырыһыанынан 72-с миэстэҕэ сылдьар.

Оттон Саха сиригэр түмүгү 1, 2 таб. көр. Быыбарга 337759 киһи, быыбардааччы 51,23% кыттыбыт.

1 таб. Баартыйалар күрэхтэрэ (5 бастакы)

2 таб. Биир мандааттаах уокурук

Хас

дьокутааттаныахпытын

сөбүй?

Табылыннаҕына, Саха сирэ Госдумаҕа 6 дьокутааттаныан сөп. Билиҥҥитэ өрөспүүбүлүкэттэн чуолкай талыллыбыт П.Р. Аммосов (КПРФ) баар. В.Н. Губарев КПРФ эрэгийиэннээҕи испииһэгинэн талыллар кыахтаах. Хомуньуустарга элбэх куолаһы биэрэн, ыаллыы Иркутскай урукку күбүрүнээтэрин, Путин үлэтиттэн устубут Левченко диэн киһитин Госдума дьокутаата оҥордубут.

Ф.С. Тумусов дьокутаат буолара эмиэ баартыйата туох диириттэн тутулуктанна, быһаарылла илик. Кини өрөспүүбүлүкэ кыаҕын улаатыннаран, Ю.Григорьевы Забайкальеттан туруорбута, элбэх куолаһы ылан, талыллар кыахтаах. “Саҥа дьону” соһон таһаарбыт, федеральнай тэлэбиидэнньэ таһымыгар сахалары аатырдыбыт С.В. Авксентьева баартыйа федеральнай испииһэгэр баар, онон дьокутаат буолуон сөп, бэйэтэ аккаастамматаҕына. Саамай наадалаах, дойду бүддьүөтүн тыырыыга өрөспүүбүлүкэ интэриэһин туруулаһыахтаах финансиспыт Г.И. Данчикова БП хотторон, мандаат ылара-ылбата эмиэ быһаарылла сылдьар. Бурятияттан куолас эбэн, мандаат таһаардахтарына, дьокутаат буолуон сөп дииллэр. Онон барыта табылыннаҕына, 6 дьокутааттаныахпытын сөп курдук. Ол эрээри, соҕуруу мандаат былдьаһар улуулар элбэхтэр. Баартыйалар быһаарыыларын күүтэбит.

Элбэх дьокутааттаннахпытына, “норуот уонна былаас муударай быһаарыы булбуттара” диэн устуоруйаҕа киирэр быыбар буолар кыахтаах.

Ил Дарханы холуннарыы

Өрөспүүбүлүкэҕэ улахан айдаан саҕаланна. БНьА баартыйа хомуньуустарга сабырыйтарыытын интэриниэт айдааннаах, агрессивнай аҕыйах блогера “Айсен Николаев үлэтин тохпутун иһин, норуота кинини абааһы көрөн, ууратаары хомуньуустарга куоластаата” диэн бэлэстэрэ кытарар. Биэс тарбах иһигэр киирэр айдааннаах ресурсаларын суруйууларын аҕыйах тыһыынча дьон ааҕара буолуо. Олор да ортолоругар, мөлүйүөннээх өрөспүүбүлүкэҕэ тэҥнээтэххэ, Ил Дарханы ууратар баҕалаах ахсааннааҕа чахчы. Холуннарар суруйуулар иһин, наһаалаабыттары былаас тустаах уорганнара, тоҕо буруйга-сэмэҕэ тардан, сонун тарҕанар эйгэтин бэрээдэктээбэттэрий диэн, дьон уруккуттан ыйытар. “Сыптарыҥнаах ынах хотону тунуйарын” курдук, саамай нэгэй, куһаҕан майгылаах дьону төбөҕө ытыарыыны тохтотуохха баара.

Роскомнадзор регистрациялаах, сокуонунан үлэлиир СМИлэри тимир ытарчалыы ыга тутан олорор. Оттон СМИ буолбакка сылдьар, нолуок да төлөөбөт, баҕарбыттарынан дьону үөҕэн аһыыр блогердары, саайтары “атаах оҕо” оҥостор. Дьикти сокуоннаах судаарыстыбабыт.

Тоҕо КПРФ-ка куоластаатылар?

Куһаҕанын эттэххэ, сэбиэскэй былааска бэриниилээх, социализм олоҕун суохтуур көлүөнэ маассабай сааһыран, актыыбынай олохтон туоруур кэмэ ыган кэллэ. Онон бу быыбарга бары турунан, олохторун сырдык идийээлин туруулаһан, “олигархтар, баайдар баһылаабыт былаастарын” утары бүтэһик “кыргыһыыларын” биэрдилэр. Бу дьон ханнык эрэ инстаграм блогердарын, урбаанньыты истэн КПРФка куоластаабыттар диир букатын сымыйа.

Хас да биллэр хомуньуустарга үлэлээбит дьонтон “чахчы, Ил Дарханы уһултарар соруктаах этигит дуо?” диэн ыйыталастым. Кинилэр хомуньуустар хотууларын уопсай быһаарыылара маннык буолла: “Биһиги кими эрэ истэр дьон буолбатахпыт, бэйэбит төбөлөөхпүт. Норуот былаас төрүтэ буоларын көрдөрөн, киин былаас ыытар бэлиитикэтин кытта сөбүлэспэтин эйэлээхтик быыбарга биллэрдэ, ол Ил Дархаҥҥа туох да сыһыана суох. Күбүрүнээтэрдэри боробуос оҥостон, мөлтөөбүт баартыйаны состорон таһаара сатааһын айылҕаны утарыы, дьону күлүү гынааһын буолар. Арассыыйа салалтата хайдах судаарыстыбаны баартыйаны кытта тэҥниирий, бутуйарый?

Эрэгийиэн баһылыгын үлэтин көрдөрүүтэ: бүддьүөт туолуута, үчүгэй суоллар, оскуолалар, балыыһалар, дьон олоҕун таһыма үрдээһинэ буолар. Дьоҥҥо кыһамньы оннугар, былаас баартыйатыгар хас киһини куоластаппытынан сыаналыыр сиэргэ баппат быһыы. Былаас баартыйата дьон итэҕэлин сүтэрбитигэр бэйэтэ буруйдаах. Кураанах эрэннэриилэрин дьон итэҕэйбэт буолла, Госдуумаҕа хайаан да баартыйалар күрэстэһиилэрэ баар буолуохтаах. Биһиги социалистическай уларыйыылары дойдуга киллэрэр кыахтаах соҕотох КПРФ эрэ көрөбүт. Кириэмил норуот санаатын истибэккэ, эрэгийиэн салайааччыларын бастарын быһан, “ньыгыллары” норуот таптыыр баартыйата оҥорбот”.

Сааһырбыт көлүөнэ күүһүн мунньан саха ойдом олорор сиригэр билиҥҥи хапытаал олоҕун үлтү охсор кыргыһыы биэриэх буолар баҕалааҕа быыбар аайы көстөрө. Ол эрээри, КПРФ салалтата ити дьулууру муоһалаан, улахан күүс оҥорорго дьулуспат этэ. Ил Түмэҥҥэ КПРФ биир мандааттаахха хотон, норуот итэҕэлин ылбыт дьокутаата суох. Бары чэпчэкилии сэбиэскэй кэми ахтар дьон өйөбүлүнэн, баартыйа испииһэгинэн дьокутаат буолан олороллор. Бу сырыыга сааһырбыт көлүөнэ дойдуга үөскээбит “саҥа социализм” идиэйэтин, бырагырааматын тирэх оҥостон ыччатын тардан, күүһүн биир сутурукка бэйэтэ түмэн кииристэ. Онто табылынна.

Мистикалаах кыайыы

Быыбар түмүгэ биһиги хомуньуустарбыт нус-хас олорбут чуумпу олохторун буурҕа курдук ытыйан, ууга-уокка түһэрдэ диир сөп буолуо. Кинилэр салгыы тугу да улаханнык оппозициялаабакка, былааһы кытта дуогабардаһан, үлэлээх-хамнастаах салгыы быр бааччы олороллоро сатаммата өйдөнөр. Ити үлүгэр дьон кинилэри итэҕэйбитин толуйуохтаахтар. Ол иһин буолуо, эдэр салайааччылара 2023 с. Ил Түмэн быыбарыгар “ньыгыллары” хампарытар охсууну бэлэмниибит диэн сорук туруоруннулар.

Былаас баартыйата олорон биэрбэтэ буолуо. Кытаанах, өрөбөлүүссүйэҕэ майгынныыр хатыһыы тахсыан сөп.

Быйыл КПРФ аатын билбэт буола өрө көтүүтэ мистикалаах курдук. Аан дойдуну сиимбэллэр салайаллар дииллэр. Эһиил саха бастакы хомуньуустара өрөспүүбүлүкэни төрүттээбиттэрэ 100 туолуон иннинэ, хомуньуустары Дьылҕа Хаан Саха сирин кылаабынай баартыйата оҥордо. Биллибэт күүстэр 100 сыллааҕыны санатардыы аныгы бэлиитикэ долгунун үрдүгэр атын Аммосовы таһаардылар. Хомуньуустар ойууну-таҥараны итэҕэйбэттэрэ да, тоҕо эрэ быйылгыттан олохторо мистика аҥаардаах буолар буолла. Госдума саҥа дьокутаата П.Р. Аммосов быыбар иннинэ соҕуруу олорор билэр экстрасенстааҕын кэпсээбитэ. Ол омук дьахтара сүрдээх күүстээх эбит: “Петя, быыбарга тур, Госдума дьокутаата буолуоҥ”, – диэбитэ туолбут. “Ньыгыллар” бэрэстэбиитэллэрин П.Черкашины өйөөбүт биһиги “айдарыылаахтарбыт” хайдах эрэ хоттордулар курдук. Арай уолу бырахпакка, Ил Түмэҥҥэ дьокутаатынан таһаардахтарына, ааттарын төнүннэриэхтэрин сөп буолуо.

Хомуньуустарбыт чараас эйгэни кытта алтыспыттара атын ыарахан тургутууланна, чуолаан, дьокутаат Аммосовка сүктэрдэ. Быыбар кэмигэр соҕуруу хас эрэгийиэн хомуньуустара мустан, “Ойуун Саасканы босхолооҥ” диэн туруорустулар. Саасканы, С.Авксентьева этэринэн, былаас “карательнай психиатрията” сордуу сылдьар.

Биһиги хомуньуустарбыт маныаха диэри ууну омурдан олорбуттара. Билигин орооспотохторуна, Саасканы көмүскүүр дьоһуннаах дьайыы оҥорботохторуна, ааттара улаханнык барыан сөп. Хайдах эрэ, Былатыан Ойуунускай убайбыт аныгы хомуньуустар хайдахтарын тургутан көрүөн баҕаран, Саасканы көмүскэттэриэн баҕарбытын курдук балаһыанньа үөскээбит.  

Револьдыч, уол оҕото – ситиһиини!

Пётр Аммосов, Сардаана Авксентьева иккиэн аан дойдуга биллибит сахалар. Кинилэр дьокутаат буолан тиийэн, Арассыыйа элиитэтин болҕомтотун киинигэр киирэллэрэ чахчы. Ойуччу тутан, П.Р. Аммосов туһунан эттэххэ, кини миниистир И.Высоких аһаҕас декольтелаах сылдьарын кириитикэлээн, аан дойдуга биллибитэ. Кини биллээри, чэпчэки суолунан баран, дьахталлар таҥна-сапта сылдьалларын бэрээдэктииринэн дьарыктаннаҕына, Госдумаҕа эпатажнай В.Милонов курдук аатырыан сөп. Суруналыыстар, соц-ситимнэр эккирэтэ сылдьар киһилэрэ буолуон сөп. Традиционнай сыаннастары, ол иһигэр эр киһи-дьахтар сыһыаннарын туруулаһар түрүбүүнэтин туһанан, социализм идиэйэтэ күүһүрэригэр элбэҕи оҥоруон сөп. Бүрээттэр аатырбыт Мархаевтара дьокутаат буоллаҕына, уолаттар күннэрэ тахсыан сөп. Пётр Револьдовичка сахаҥ норуотун, өрөспүүбүлүкэҥ туһугар күүскэ үлэлээ диэн, элбэх накаас биэрэн ыытарбыт наада.

“Орг-түмүктэр” тустарынан

Биир атаһым, “норуот былаас баартыйатын кыратык үөрэтэн биэрбититтэн туһа эрэ тахсыаҕа” диэн эппитэ эмиэ сөп курдук.

Ил Дархан дьаһалтатыгар улахан уларыйыыны таһааран эрэрэ иһиллэр. Быыбар былаас биир мөлтөх сирин саралыы тарта. Муниципалитеттар баһылыктарын, дьаһалталарын өттүттэн былаас баартыйатын үлэтин нэһилиэнньэҕэ тиэрдиллибэт, дьону куттаабакка кырдьыгынан итэҕэтэр үлэ барбат эбит. Ол үлэ тохто турара бу 3-с табылыыссаҕа чуолкайдык көстөр.

Бу аата, ааспыт 14 сыл устата быыбардар дьаалаларынан бара турбуттар. Тустаах эппиэттээх дьон санааларыгар БНьА син биир адмресурсанан тахса туруо диэн, таах хамнас сии олорбуттар диэххэ сөп. Былаас баартыйатын (БП) иһин 2007 с. 275,85 тыһ. киһи куоластаабыт, 2021 с. 112 тыһ. буолбут. Ол аата, 14 сыл устата БП быыбардааччыларын ахсаанын 2,5 төгүл кэриэтэ сүтэрэн кэлбит. Ынырык быһыы.

Дьиҥэр, киин да, өрөспүүбүлүкэ да былааһа үлэ бөҕөнү ыыталлар. Элбэх саҥа дьиэ тутуллар, улуустар кииннэрэ куорат курдук буолан иһэллэр. Аспаал суол элбээтэ. Т/х көмө, урбааҥҥа көмө, аахтахха туох да элбэх. РФ бырабыыталыстыбата соҥнообут биэнсийэ реформата, балыыһаларга оптимизация (ковид кэмигэр) курдук дьон сөбүлээбэт быһаарыылара ону тоҕо барытын туора сотуохтаахтарый? Итини барытын илдьиритэн миэстэтигэр идеологическай, дьоҥҥо тиийэр гына быһаарыы үлэтэ барбата көстөр.

Бассаап, инстаграм сирэйдээн, күннээҕинэн олордуу дьону акаары оҥорор, ыччаты буортулуур. Норуот кэскилэ диэн үйэлээх идеологияҕа тирэҕирбит үлэ ыытыллыбата олохпутун куорҕаллыырын тохтотуоҕуҥ.

Дьэ, онон бэрт дьикти быыбар буолла. Өссө да атын тиэмэлэр тахсан иһиэхтэрэ дии саныыбын. Салгыы кэпсэтиэхпит.

Владимир Степанов.