Санкт-Петербург байыаннай госпитала. Мария диэн волонтеру батыһан, саха уолаттарын көрсөн кэллим. Улахан куорат чөкө пааркатын ааһан, киһи хараҕар быраҕыллыбат таас дьиэҕэ тиийдибит. Байыаннай госпиталь буолара таһыгар дьаарбайа, табахтыы олорор эр дьон элбэҕиттэн сэрэйиллэр.
Харабыл киһи аргыспын бэркэ билэр. Буолумуна, Мария манна бу сайыҥҥыттан тиэстэр. Икки саха уола баарын билэн, нэдиэлэҕэ хаста да сылаас ас таһар, быстах-остох наадаларын ситиһэргэ көмөлөһөр эбит. Бахила кэтэн, иһирдьэ киирдибит. Кыараҕас көрүдүөр икки өттүнэн палааталарга бэрэбээскилээх, гиипсэлээх, баттыктаах, Илизаров аппарааттаах киһи кырыы-кырыытынан...
“Хайаан да төннөр санаалаахпын”
Мария хаҥас палаатаҕа ааста. Түгэх сытар эдэр киһи биһигини көрөөт да, тута сэргэхсийдэ. “Арик” диэн аатынан ыҥырыллар саха байыаһа Илин Эҥээр улууһуттан төрүттээх эбит. Тааҥка дэлби тэппитигэр бытарыйбыт тимир оскуолагын үлтүркэйэ атаҕар түһэн бааһырдыбыт. Байыаннай олох, балаһыанньа киэҥ эйгэҕэ сырдатыллара кыаллыбатынан, биир дойдулаахпыт сүрүн санааларын быһыта-орута тириэрдиэм.
– Анал байыаннай эпэрээссийэҕэ хаһан, хайдах быһыылаахтык ыҥырыллыбыккыный?
– Былырыын баччаларга Бэстээххэ тутуу тэрилтэтигэр үлэлии сылдьыбытым. Ыҥырыы буолан эрэрин туһунан сурах бассаапка тарҕаммыта. “Онно барыаҥ этэ дуу?” – диэн биригэдьиирим үлүбээй ыйыппытыгар, “ыҥырдахтарына – барар буоллаҕым” диэн судургутук хоруйдаабытым. Сотору ийэбиттэн “бырааккар бэбиэскэ кэллэ” диэн сурук кэлбитэ. Онтон сарсыныгар “аны эйиэхэ кэллэ...” диэн эрийбитэ. Ити икки ардыгар быраатым айаҥҥа туруммута. Хардарсан, атаарбакка да хаалбытым. Дьиэ кэргэнтэн икки киһи СВОҕа барбатын билэрим эрээри, бииргэ төрөөбүт быраатым маннык былаҕайга барар кэмигэр быар куустан сытыахпын баҕарбатаҕым, байаҥкамаакка тиийбитим. Санаабар, мин оннубар кинини төттөрү дьиэтигэр ыытыахтарын сөп курдук этэ эрээри, “муус хоҥнубут” этэ. Онон кини – Хабаровскайга, мин Уссурийскайга көппүппүт. Кылгас кэмҥэ байыаннай бэлэмнэниини ааһан баран, тута уоттаах туочукаҕа тиийбиппит. Социальнай ситиминэн тарҕаммыт атаарыы оһуокайга мин эмиэ баарым.
– Хайдах бааһырдыҥ?
– Тааҥканы дэлби тэптэрээри киирэн биэрбитим. Бааһыран баран, “өллүм” дии санаабытым. Ууга охтубут буоламмын, элбэх хааны сүтэрбиппин. “Шеф” диэн бииргэ сылдьар уолум сүүрэн кэлэн, таһаара сатаабыта да – кыайбатаҕа. Уолаттары ыҥырбыта. Үс сиринэн ньиэрбэм быһа барбыт эбит. Ону чөлүгэр түһэрээри үстэ эпэрээссийэлэнним. Дьолго, оскуолак уҥуохпар тиийэн иҥнибит, курдары көппөтөх. Уруккута спортсмен этим. Госпитальга кэлбит бастакы кэммэр түүл-бит ыарахан этэ. Суорума суолламмыт Алдантан сылдьар нуучча доҕорум түүлбэр мэлдьи киирэрэ. Доҕорум барахсан кырачаан кыыс оҕотун туһунан сылайбакка кэпсээн ымманыйара. Кэлин түүлбэр киирбэт буолла. Кэм утуйар буоллум. Эмтэниини таһынан психолог, психиатр кэмиттэн кэмигэр кэпсэтэн, үлэлэһэн бараллар. Усулуобуйа – этэҥҥэ.
– “Итии туочукаҕа” баҕа өттүнэн барааччы элбэх эбит. Дьон туох санааттан онно тылланан барар эбитий?
– Сорохторго суобастара уһуктар. “Бэйэбит курдук саха уолаттара ити үлүгэргэ сылдьар кэмнэригэр хайдах да тулуйан-тэһийэн олорбоппут”, – диэччи элбэх. Матырыйаалынай баай-дуол олоххо улахан суолталанан, элбэх киһи кирэдьиит, элимиэн хабалатыттан төлөрүйээри манна сананар. Миэхэ ол “бастакы уочараттаах” кыһалҕа буолбатах этэ эрээри, кирэдьииппин саппытым эмиэ да уоскутар. Эйэлээх олоххо олохторун, оннуларын булбакка “бастарын батаран” барааччылар эмиэ бааллар. Бэл, 65 саастарын туолбут дьон кытта сананалларын дьиктиргиибин. “Уопсастыбаҕа, дьиэ кэргэҥҥэ эр киһи оруола мөлтөөбүтэ-сыппаабыта эмиэ дьайар быһыылаах” дии саныыбын. Хас биирдии киһи бу сиргэ кимҥэ эрэ, туохха эрэ туһалаах-көдьүүстээх буолуон баҕарар.
– Итинник сэбилэниилээх хапсыһыыга сылдьыы сыанан аҕаабата чахчы. Онно саамай уустуга-ыарахана тугуй?
– Уолаттарбын кытта сибээстэһэ олоробун. Киһи туохха барытыгар үөрэнэр. Буулдьа, сэнэрээт кэлэн түһүүтэ – күннээҕи көстүү, онно үөрэнэҕин. Саамай ыарахан: бииргэ буһа-хата сылдьар доҕоруҥ ыараханнык бааһыран-таптаран, “быыһааҥ” диэн хаһыытыы сытара, онуоха эн тугунан да көмөлөһөр кыаҕыҥ суоҕа. Онтон ынырык, ыарыылаах туох да суох.
– Онно саха уолаттара атыттары чорбойор курдук үчүгэйдик тэринэн-дьаһанан, көрүнэн-бэринэн олороллорун сырдатааччылар. Омугунан бииргэ тутуһан олоруу элбэх дуо?
– Онно бары биир буолан хаалаҕын. Туох омуккуттан тутулуга суох, онно киһилии хаачыстыбаҥ улахан оруолу оонньуур. Хонуу, аһаҕас халлаан усулуобуйатыгар тэринии-дьаһаныы чааһыгар сахалар, туох да киһиргэһэ суох, чахчы бастыҥнарбыт. Айахпытын булунабыт. Кабаны, фазаны бултаан аһыырбыт. Куобаҕы этэ да барбаккын. Блиндажпыт иһэ кыбартыыра курдук буолар. Утуйар, аһыыр сирбитин тус-туһунан оҥостубуппут. Бүлүү, Чурапчы, Ньурба уолаттарын кытта олорбутум. Уоттаах хапсыһыыттан доҕору быыһаан таһаарыыга сахалар эмиэ ордук эбиппит. Онно бастакынан биһиги уолаттарбыт кэлээччилэр. Тыа сириттэн төрүттээх нуучча уолаттара эмиэ туохха барытыгар дьоҕурдаах буолаллар.
– Бу кэннэ ол дойдуга төттөрү төннөр былааннааххын дуо?
– Киһи уйана-хатана биллэр, киһи дуу, кии дуу буолара быһаарыллар сиригэр сылы быһа бииргэ сылдьыбыт дьонуҥ кимнээҕэр да чугас буолан хаалаллар эбит. Билэр уолаттарым суорума суолламмыт сурахтарын истэн, хааным оргуйа сытар. Кинилэр суох буолар былдьаһыктаах кэмнэригэр бааһырбыта буолан даххаһыйан сытарбыттан кыйаханабын. Онон хайаан даҕаны төннүөхпүн наада.
– Төһө да ыкса бодоруспутуҥ, чугаһаспытыҥ иһин, бойобуой доҕотторгун кытта биир олоҕу олорбоккун. Ийэ, кэргэн, оҕо туһунан толкуй баһыйбат дуо, кинилэри?
– Дьиктитэ диэн, өлөр-хаалар ытыалаһыыга сылдьан, ийэҕин, кэргэҥҥин, оҕоҕун санаабат эбиккин. Аттыгар сылдьар доҕоргун ытар киһини суох гынар толкуйга эрэ сылдьаҕын. “Илбис киириитэ” диэн итинник туругу ааттыыллара эбитэ дуу... Сахалар булчут хааммыт өтөрө дуу... Араас санаа барыта киирэр. Бу бааһырыыларым сэрэтии буолуохтарын сөп. Миигин ииппит-үөрэппит эбэм араҥаччылыы сылдьарын илэ чахчы билэбин. Бастакы бааһырыыбар, өй-мэй сыттахпына, хараҥаттан кини кыыһырбыт мөссүөнэ тахсан кэлбитэ. Эбэм итинник көрөр буоллаҕына – хамсаныахтаахпын. Ол иһин тыыннаах хаалар туһугар турууласпытым. Үһүс сырыым долгутар. Биллэн турар, ким даҕаны илэ-бодо өлүүгэ киирэн биэриэн баҕарбат. Куотунардыы, барбаттыы оҥоһуннахпына, ыҥырыллар түгэммэр ыарыылаах буолуо. Онон, билиҥҥитэ, төннөр санаалаахпын.
– Эт-хаан эрэ буолбакка, өй-санаа эмиэ күүстээх буолуохтаах...
– Саханы элбэтиигэ төрөөһүн эрэ боппуруоһу быһаарарын курдук саныыр сыыһа буолуо. Саамай сүрүнэ – баар киһини харыстааһын. Биир кэмҥэ Саха сиригэр успуорт олус күүскэ сайда сылдьыбыта, саала иһэ тобус-толору киһи буолара. Ити көстүү билигин уоста быһыытыйда. Чэ, уопсайынан, саамай сүрүнэ, ис духуобунай баайга, итэҕэлгэ үлэ наада. Итэҕэллээх, туруктаах киһи олоҕун быстах санааҕа атастаспат.
– Саха дьоно СВОҕа элбэхтик барарын туох дии саныыгын?
– Ону хас биирдии киһи бэйэтэ быһаарынар. Кими да “бар, барыма” диэн туһа суох. Ону туох да диир кыаҕым суох...
“Дойдубар, дьоммор тиийэр баҕалаахпын”
Иккис этээскэ сытар “Ерема” диэн аатынан ыҥырыллар саха байыаһа кэпсээнэ – судургу. Ол, арааһа, кини төрүкү саҥата суох майгытын, сэмэйин кытта сибээһэ суох быһыылаах. Ерема олох бары көстүүтүн барытын бэрт наҕыллык, холкутук ылынар киһи курдук көһүннэ.
– Бэбиэскэни ханна туттарбыттарай? Төһө долгуйбуккунуй?
– Дьиэбэр олордохпуна аҕалан биэрбиттэрэ. Мобилизация буолан эрэрин истэн, “ыҥырыллыахпын сөп” диэн билэ сырыттаҕым. Үс күнүнэн байаҥкамаакка тиийбитим. Кэргэннээхпин, икки оҕолоохпун. Биллэн турар, дьиэ кэргэн иһигэр айманыы ханна барыай? Буолар буолбутун кэннэ холкутук ылынарбар эрэ тиийбитим.
– Айаннаан иһэр дьоҥҥо долгуйуу төһө баарай?
– Хара ааныттан үчүгэй кэлэктиипкэ түбэспит эбиппин. Долгуйуу баара биллэр этэ эрээри, онтон сылтаан айдаарыы, айманыы адьас суоҕа. Уолаттар бары түбэспит “сэрэбиэйдэрин” холкутук ылынан, хорсуннук-дьоһуннук туттан айаннаабыттара. Бэйэ-бэйэбитин хаадьылаһан, санаабытын көтөҕөрбүт. Барыахпытыттан бииргэ тутуһан сылдьыбыппыт. Билигин даҕаны ситиммитин быспаппыт. Онно саамай сүрүнэ – кэлэктиип. Дьиҥнээх доҕоттору булбуппуттан үөрэбин.
– Билигин анараа буола турар быһыы-майгы уус-уран киинэҕэ көстөртөн уратылаах дуо?
– Окуопаҕа сытыы, ытыалаһыы, чахчы, майгынныыр. Аныгы сэрии биир сүрүн күүһэ – дроннар. Онон былыр буолан ааспыт сэриилэртэн уратылаах. Өстөөҕү сирэйин көрүмүөххүн да сөп.
– Хаһыс бааһырыыгыный?
– Иккиһим. Бастакыбар илиибэр кыра оскуолактар түспүттэрэ, контузияламмытым. Кыргыс хонуутугар дөйөн хаалбыппын уолаттарым таһаарбыт этилэр. Бу сырыыга тилэҕим кэлин өттүн сэнэрээккэ тоҕо тэптэрэн кэбистим, сыппытым иккис ыйа буолла. Бастаан атахпын быһыах да курдук этилэрэ. Хата, хамсаата. Ыарыытын киһи тулуйар.
– Бу билигин эйэлээх олоххо кэлэн баран бэйэҕин кэтэнэн көрдөххүнэ, майгыҥ-сигилиҥ уларыйбыт курдук дуо?
– Уруккуттан даҕаны бэйэбэр болҕомтону тарда, биллэ-көстө сатаабат майгылаахпын. Мин түбэспит дьыалабар атын ким да буруйа суох. Уонна, бу маннык балаһыанньаҕа сытар мин соҕотох буолбатахпын. Бу госпитальга сытар дьон бары биир суолу тэлэн кэллэхпит. Майгы-сигили уларыйара, бука, киһититтэн тутулуктааҕа буолуо. Дойдубар тиийдэхпинэ, туох да аймалҕана-мучумаана суох урукку олохпор төттөрү киириэм дии саныыбын.
Кэргэним, кыыһым кэлэ сылдьыбыттара. “Сөп буолуо” дииллэр. Ону мин быһаарбат буоллаҕым. Дьиҥинэн, дьиэлиэхпин, оҕолорбун көрүөхпүн-харайыахпын баҕарарым сүрдээх. Биллэн турар, бииргэ сылдьыбыт уолаттарбын ахтабын, санаабынан мэлдьи кинилэрдиин сылдьабын. Ол эрээри, ийэм, кэргэним долгуйалларын, оҕолорум ахталларын саныыбын.
– Арыгыны иһэҕин дуо?
– Иһэбин эрээри, содуомум суох. Утуйан хаалар идэлээхпин.
– Итэҕэлгэ хайдах сыһыаннааххыный?
– Көстүбэт, чараас эйгэ баарыгар итэҕэйэбин, таҥара да баара буолуо эрээри, онно санаабын уурбаппын. Туох буолуохтаах – буолар.
– Дьиэҕэр төннөр түгэҥҥэр, урукку бэйэҥ майгыгыттан-көрүүгүттэн туох өрүтү уларытыаххын баҕараҕыный?
– Урукку да өттүгэр куһаҕана суох кэргэн, аҕа этим. Үлэлээхпин-хамнастаахпын. Онон дьон быыһыгар киирэн, суураллан, тугу да уларыта-тэлэритэ барбакка, олохпун судургутук салгыы олоруом этэ дии саныыбын.
