Саха интэлигиэнсийэтин устуоруйатын үөрэтии туһунан санаалар.
110 сыллааҕыта Өксөкүлээх Өлөксөй «Саха интэлигиэнсийэтигэр» диэн уһулуччулаах ыҥырыытын суруйбута.
Оччолорго саха интэлигиэннэрэ аҕыйах эрээри, өркөн өйдөөх, хорсун санаалаах, күүстээх турунуулаах этилэр. Аан дойду үрдүнэн сүҥкэн уларыйыылар кэлэн иһэллэрин өтө сэрэйэн, дьалхааннаах кэмнэр балысхан долгуннара саханы самнарбаттарын, омукпут сайдыыга тускуланарын туһугар өйдөрүн-санааларын түмэн, күүстэрэ-кыахтара баарынан үлэлэспиттэрэ, киирсибиттэрэ, туруорсубуттара.
100 сыллааҕыта тэриллибит Саха Өрөспүүбүүлүкэтин бастакы салайааччылара Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов, Степан Аржаков, маҥнайгы наркомнар бары саха интэлигиэннэрэ этилэр.
Будулҕан сыллар буурҕаларыгар саха интэлигиэнсийэтэ тус-туспа баран хаалбыта баар суол – сорох саҥа былааһы, саҥа идеологияны ис сүрэҕиттэн ылынан өйөөбүтэ, сорох утарбыта, сорох дьалты сылдьа сатаабыта.
ХХ үйэҕэ үөрэхтээх, сайдыылаах литэрэтиирэлээх, култууралаах, ускуустубалаах уонна уопсастыбаннай билимнээх (ордук устуоруйа уонна тыл үөрэҕэ) эрэ омук кэхтибэт, эстибэт туруктанар этэ.
Ол аата, Аммосовтаах, Ойуунускайдаах, Бараховтаах социализмы тутуспут суоллара ордук сөптөөх, кэскиллээх эбит этэ.
***
Хапыталыыһым да саҕана саха сайдыа этэ диэн куолулааһын олоҕо суоҕун Европа, Эмиэрикэ дэмэкирээтийэлэрин холобурдарыттан көрөбүт. Эмиэрикэ уонна Канада индеецтэригэр уус-уран литэрэтиирэ, ускуустуба, уопсастыбаннай билимнэр бааллар дуо? Европа бары судаарыстыбаларыгар сүрүн норуокка ахсааннарынан баһыйтарар омуктар төһө сайдыбыттарай? Саамай сайдыылаах социал-дэмэкирээтийэлээх Норвегияҕа, Швецияҕа, Финляндияҕа олорор лапланд омуктар 80-с сыллартан эрэ дьэ өнүйэ сатыыллар. Германияҕа олорор лужичаннар диэн славян омук букатын эстэ сыһан баран, саҥа өрүттүнэн эрэр. Оннооҕор хас да тыһыынча сыллаах устуоруйалаах, үрдүк култууралаах, үтүмэн үгүс ахсааннаах ирландиялар, шотландиялар тылларын олоччу сүтэрдилэр. 38 мөлүйүөн ирландец төрүттээх дьонтон (үксүлэрэ Америкаҕа олороллор) төрөөбүт тылларынан 340 тыһыынча эрэ киһи, биир бырыһыантан кырата, саҥарар. 18 мөлүйүөн шотландец төрүттээх дьонтон 100 тыһыынчата эрэ төрөөбүт тылынан саҥарар.
20-с сыллартан саха ыччатын орто уонна үрдүк үөрэхтииргэ далааһыннаах үлэ тэнитиллибитэ, саха интэлигиэнсийэтин кэккэтэ хаҥаабыта, өрөспүүбүүлүкэ сайдыытын сүрүн төһүүтэ буолбута. ССРС тиһэх сылларын саҕана үрдүк үөрэхтээх дьон ахсаанынан сахалар еврейдэр кэннилэриттэн иккис этилэр.
***
XXI үйэҕэ интэлигиэнсийэ оруола сүтэр дуу, сүппэт дуу диэн улахан мөккүөр аан дойду үрдүнэн буола турар.
Бэйэбитин ылан көрдөххө, сахаларга кинигэни саастаах эрэ дьон ааҕаллар, эдэр дьон уонна оҕолор үксүлэрэ кумааҕы кинигэни уонна хаһыаты-сурунаалы арыйан да көрбөт буоллулар.
Сахалыы суруналыыстыка туһунан этэ да барыллыбат – быстан бүтэн эрэр, дьон сөбүлээн ааҕар сахалыы хаһыата-сурунаала биир-икки эрэ хаалла, ааҕааччы биһириир суруналыыстара эмиэ аҕыйаатылар.
Ол оннугар блогердар дэлэйдилэр, кинилэр кэпсиир, сырдатар тиэмэлэрэ одоҥ-додоҥ, үксүн күдээринэ уонна бытархай. Ырааҕы ырыҥалыыр, улаханы толкуйдатар, кэскиллээҕи кэпсиир айымньылар, суруйуулар сэдэх буоллулар, сотору букатын сүтүөхтэрин сөп.
Ити өссө ордук күүһүрэн, кэҥээн, далааһыннанан барыа, XXI үйэ бэйэтэ да оннук – үрдүк тэтимнээх, холоруктуу түргэнник уларыйымтыа, киһи аймаҕы өйүнэн буолбакка, иэйиинэн эрэ олорорго, атыылаһарга, көрү-нары тутуһарга кучуйуу күүһүрэн иһиэ. Глобализация сүрүн соруга, хайысхата – кэмиэрсийэ, тус-туспа тыллаах, култууралаах омуктар суох буолалларын ситиһэр сыаллаах, төһө кыалларынан элбэх дьон биир тылынан (аангылыйалыы) эрэкэлээмэни ааҕар-суруйар, биир култуурунай кодтаах буолуохтарын наада. Билигин ити ситэ кыалла илик: балтараа миллиард ахсааннаах Кытай цивилизацията өр кэмҥэ кыайан суураллан биэриэ суоҕа.
***
Оттон аҕыйах ахсааннаах омуктар өр тулуһуохтара дуо?
Көрөрбүт курдук, XXI үйэҕэ саха омук иннигэр төрөөбүт тылбытын ыһыктыбат, ураты култуурабытын сүтэрбэт буолуу соруга турар эбит.
Уонна ХХ үйэ саҥатыгар саха интэлигиэннэрэ аҕыйахтарын курдук, бу XXI үйэҕэ дьиҥнээх интеллектуал сахаҕа эмиэ аҕыйах буолсу.
Ол интеллектуалларбыт, эмиэ сүүстэн тахса сыллааҕы курдук, саха омук эстибэтин, глобализация долгуннарыгар суураллан хаалбаппыт туһугар хос киирсэллэрэ тирээн кэллэ быһыылаах.
***
ХХ үйэ саҥатынааҕы саха интэлигиэнсийэтин чаҕылхай дьонун болҕойон, дириҥник үөрэтэрбит, кинилэр идеологияларын, дьулуһууларын өйдүүрбүт наада буолла. Аныгы саха интеллектуалларбыт кинилэр холобурдарыгар тирэхтэниэ этилэр.
Итини сорохтор сүрэхтэрэ сэрэйэн, маннык тиэмэ инники күөҥҥэ тахсан эрэр.
Холобур, былырыын «Национальная интеллигенция и становление государственности народов Якутии» диэн трилогия бастакы кинигэтэ – «Предтеча» таҕыста.
***
Чинчийээччилэри ылар буоллахха, кэнники кэмҥэ бу хайысханан күүскэ үлэлэһэр киһинэн Анна Моякунованы ааттыахха сөп.
Дьиссэртээссийэтин тиэмэтэ «История формирования национальной элиты в Якутии» диэн, билигин биэс кинигэ ааптара, син элбэх научнай ыстатыйаны ахтыбатахха.
***
Хочо улууһун (билигин – Сунтаар улууһа) иккис гильдиялаах Тэрэппиин атыыһытын туһунан кинигэ саха интэлигиэнсийэтин устуоруйатын үөрэтиигэ улахан кылаат буолара саарбахтаммат.
Тоҕо диэтэххэ, кини уола Михаил Попов сахаттан биир бастакы социал-дэмэкирээт этэ, Михаил Фрунзе сыылкаттан күрүүругэр көмөлөспүтэ, Учредительнай мунньахха хандьытаатынан тура сылдьыбыта, кини быыбар иннинээҕи аҕытаассыйатыгар оччолорго сүүрбэччэлээх Максим Аммосов көмөлөспүтэ, оннооҕор ыраах Сунтаарга тиийэ сылдьыбыта биллэр. Ол аата, Михаил Трофимовичтан син элбэҕи ылбыт, үөрэммит буолуохтаах. Өрөбөлүүссүйэ дьалхаана күүһүрбүтүгэр ытырыктатан, меньшевик буолбут Михаил Петроград куораттан Саха сиригэр кэлэн, Бүлүүгэ тиийэн олохсуйбута. Кини уола Лев Попов аатырар ырыаһыт, Саха мусукаалынай-драматическай тыйаатырын солиһа этэ.
Тэрэппиин сиэнэ Андрей Павлов Саха АССР үбүн наркома буолбута.
Тэрэппиин улахан уола Петр Павлов, ити Андрей аҕата, сэбиэскэй былааһы утары барбыта уонна 1930 сыл ахсынньытыгар диэри сэриилэспитэ. Саха сиригэр кыһыллары утары саамай уһуннук кыргыспыт киһинэн Петр Павлов буолар. Игнатий Сивцев салалтатынан Булуҥнааҕы өрө туруу 1930 сыл олунньутугар хам баттаммыта.
***
Анна Моякунова кэнники бөдөҥ үлэтэ – Дүпсүнтэн төрүттээх Афанасьевтар тустарынан чинчийии.
Орто үөрэҕи улахан баайа да суох ыал оҕото ситиһиэн сөп этэ. Оттон оҕолору соҕуруу ыытан үрдүк үөрэхтэтии баай ыалга эрэ кыаллара.
Оччолорго аҥаардас сылгы-сүөһү ииттэн улаханнык кыаҕырбыт саха баайа элбэҕэ суоҕа.
Онон, биир үксүн атыыга-эргиэҥҥэ ити Трофим Павлов (Попов) курдуктар эрэ улахан хапытаал оҥостоллор этэ.
Дүпсүннэр Афанасьевтарын ылан көрдөххө, Петр уонна кини уола Алексей Дьааҥы – Халыма уонна Айаан суолларынан (трактарынан) табаар тиэйиитинэн киэҥник дьарыктаммыттар, сиэн уол Петр Дьааҥы суолугар дьаамнары тутар этэ.
Кинилэр удьуордарыттан Василий Никифоров-Күлүмнүүрү дьон ордук билэр. Ол эрээри Афанасьевтар-Никифоровтар-Белолюбскайдар диэн халыҥ аймахтан атын да элбэх интэлигиэн, учуонай, салайааччы үүнэн тахсыбыттара. Олор истэригэр ыраахтааҕы былааһын саҕана соҕуруу баран үөрэнэн, сахаларга сэдэх архитектор, юрист, врач, фармацевт идэлэрин баһылаабыт дьон баара.
Моякунова ити кинигэтин олох устуоруйа дэтэктиибин курдук умсугуйан ааҕыахха сөп, сэҥээрбит дьон «Айар» (уруккута «Бичик») маҕаһыыннарыттан булан ааҕыахтара диэн ис хоһоонун сиһилии кэпсээбэппин.
***
«Дюпсюнский род Афанасьевых в истории Якутии» кинигэҕэ син элбэҕи билэр курдук сананар дьон да соһуйарын курдук саҥа, киһини соһутар, дьиктиргэтэр үгүс чахчы баар эбит.
Ону архыыптартан дьаныһан туран булан, наардаан, сааһылаан ааҕааччыга тиэрдибитэ – ааптар Анна Моякунова улахан үтүөтэ.
Итинэн сиэттэрэн, маннык санаа үөскүүр.
Саха интэлигиэнсийэтин устуоруйатыгар сыһыаннаах аһара элбэх матырыйаал Арассыыйа куораттарын архыыптарыгар баарын билэбит.
Санкт-Петербург, Москуба, Казань, Иркутскай университеттарыгар хас да сүүс саха ыччата өрөбөлүүссүйэ иннинэ тиийэн үрдүк үөрэхтэммитэ, сорохторо онно хаалан үлэлээбиттэрэ, ситиһиилэммиттэрэ.
***
Үлэһитин, кыһамньылааҕын, боччумнааҕын толору көрдөрбүт Анна Моякунованы ол архыыптарга ыыттахха, элбэх саҥаны булуо, кэрэхсэбиллээх кинигэлэри суруйан таһаарыа, саха интэлигиэнсийэтин устуоруйатын үөрэтиини күүскэ сайыннарыа этэ диэн санаа үөскүүр. Өрөспүүбүлүкэ уонна кини үлэлии сылдьар Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университетын салалтатын өттүттэн сөптөөх күүс-көмө оҥоһуллара буоллар, бар дьон астыныа этэ.
Иван НИКОЛАЕВ.
Сэҥээриилэр