Биһиги Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр сулууспалыырбыт саҕана, атын омуктар саамай сөҕөр, мунаарар боппуруостара – “Эһиги (сахалар) тоҕо бэйэҕит ааккыт суоҕуй?” – диэн буолара.
Кинилэр маны хайдах да өйдөрүгэр батаран киллэрбэттэрэ. Биир чааска сулууспалыыр араас омук уолаттара бары бэйэлэрин тылларынан ааттаах буолаллара. Сахалар эрэ ааппыт-суолбут нууччалыы этэ. Мантан сиэттэрэн, ол уолаттар, омук быһыытынан, биһигиттэн биир мутук үрдүк курдук сананаллара.
Сахалыы ааттаныы, сүрүннээн, ааспыт үйэ 90-с сылларыттан, Сэбиэскэй Сойуус эстибитин, көҥүллүк тыынар кыах бэриллибитин эрэ кэннэ саҕаламмыта диэххэ сөп.
Дьэ, ити хайысхаҕа балаһыанньа хайдаҕын билээри, СӨ Бырабыыталыстыбатын Горнай улууһугар Саахсаҕа управлениетын отделын салайааччыта М.Е. Аргунованы кытта кэпсэтэ сырыттым.
Мотрена Егоровна этэринэн, улууспутугар демографияҕа уустук сыл кэлэн ааспыт. Ааспыт 2021 с. сылга 163 оҕо төрөөбүт, 115 киһи өлбүт, ыал буолуу – 35, арахсыы – 32. Санаттахха, кэнники сылларга хаһан да маннык элбэх өлүү суоҕа. Ыал буолуу эмиэ биллэ аҕыйаабыт. Итиннэ аан дойду үрдүнэн тарҕаммыт хоруона хамсыга дьайбыта саарбаҕа суох.
Дьэ, ити 163 оҕо саҥа төрөөбүтүттэн 68 оҕо сахалыы ааттаммыт. Ол аата – 41,7 %. Хас сыл аайы оҕолорун сахалыы ааттааччылар кыралаан эбиллэн иһэллэр эбит. Оттон ол саҥа оҕоломмут 163 оҕо төрөппүттэрин ааттарын көрдөххө, сахалыы ааттаахтара – 13 %. Кинилэр 20-тэн тахса сыллааҕыта ааттаммыт дьон буоллахтара.
2021 с. маннык сахалыы ааттар бэриллибиттэр: Уруйдаан, Уйгун, Айаан, Сайаан, Сайаара, Кэрэли, Эркин, Мичийэ, Кэскил, Аман, Уран-Хаан, Айлаана, Айысхан, Тайаана, Одун, Харысхан, Туйгун, Модун, Сайдам, Айтал, Дуолан, о.д.а.
Алта уол – Эрхаан, үс уол Эрсаан дэммиттэр, кыргыттарга Сандааралар, Сайнааралар, Күннэйдэр хастыылар да.
Ити 163 оҕоттон 95-һэ нууччалыы уонна атын омук ааттарынан ааттаммыттар. Ааҕыстахха, онтон нууччалыыта да бэрт ахсааннаах быһыылаах. Холобурга, нууччаҕа саамай тарҕаммыт Иван диэн ааппыт былыргы дьэбириэйдии “Милость Божия” диэн аат сырыттаҕа. Чэ, ол бэйэтэ туспа кэпсээн эрээри, атын омуктар оҕолорун сахалыы ааттыыллар дуо? Суох. Хаһан эмэ, хойутун хойут, сахалар атын омуктары куоһарар, сөхтөрөр-махтатар курдук сайыннахпытына, оннук кыаллыа эбитэ дуу? Билбэтим. Билиҥҥитэ биһиги дьиҥ ис хоһоонун билбэккэ да, атын омук аатын тарҕата сылдьабыт. Былыргы өбүгэлэрбит эрэйдээхтэр тыыннаах хаалар, түһээни-дьаһааҕы чэпчэтэр, сир ылар туһугар нууччалыы сүрэхтэнэргэ күһэллибит үгэстэрин тутуһан. Дьэ, дьикти...
Быйыл Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылынан, Ил Дархаммыт 2022 с. төрөөбүт оҕолорго 100 тыһ. солк. биэрэр туһунан бэрт ыйааҕы таһаарда. Онон, “төрөппүттэргэ, эдэр дьоҥҥо быйыл төрүүр “үйэ оҕолоругар”, кинилэр норуоппут устуоруйатын биир бэлиэ кэрдиис кэмигэр төрөөбүттэрин үйэлэрин тухары өйдүү-саныы сылдьалларын курдук, төһө кыалларынан сахалыы ааты биэрэ сатааҥ диэн тылбытын тиэрдиэҕиҥ” диэхпин баҕарабын.
Онтон сиэттэрэн, кэлэр сылларга оҕолорбутун сахалыы ааттыырбыт тэнийэригэр, Ил Дархаммыт ураты ыйааҕа тирэх, көмө буоллун. Бу ыйаах саха буолан баран сахалыы ааттанар, омук быһыытынан уратыбытын көрдөрөр, духуобунай сайдыыбытыгар күүстээх дьайыыны, көмөнү оҥорор төрүөт буолуон сөп.
Саҥа төрөөбүт оҕолор сахалыы ааттаналларын таһынан, 2020 с. улууспутугар 6 киһи урукку нууччалыы аатын сахалыыга уларыппыт, 2021 с. – эмиэ 6 киһи. Оттон ааттарын-суолларын, араспаанньаларын (уола, кыыһа диэн туран) барытын сахалыы 2020 с. – 3, 2021 с. 4 киһи уларыппыттар.
Мантан көстөрүнэн, толору сахалыы ааттаныы да тэнийэр суолга үктэммит. Кырдьыга да, сахалыы төрүт ааппытыттан туттунар, кыбыстар кэммит аастаҕа.
Түмүккэ, 1928 с. ахсынньы 13 күнүгэр “Кыым” хаһыакка тахсыбыт сахалыы ааттаныыны биир бастакынан көҕүлээбит Алтан Сарын ыстатыйатын көрөбүт:
«... Сахалар диэтэххэ – итэҕэйбэттэр... “Бэйэлэрэ ааттара суох кыыл курдук дьон буоллахтара” дииллэр. Эбэтэр сахалар, нууччатыйа сатаан, саха буолуохтарын сиргэнэн, нуучча аатын ыла сатыыр курдук саныыллар... Онон, мин санаабар, биһиги сахатыйа сорунан баран, ситэри сахатыйыах кэриҥнээхпит. Биһиги туох кынаары, ол былыргы батталлаах сахха, аҕабыыттар биһиги ааппытын аан дойду ньууруттан сүтэрээри миэрэттэн сиэннээн биэрбит ааттарын, таҥара суоҕун билэ-билэ, аат оҥосто сылдьабыт?»
Алтан Сарын маннык этиилэрин иһин национализмҥа буруйдаммыта, пантюркист, кылаас өстөөҕө диэн дьаралыктанан, хаайыыга суорума суолламмыта, оннооҕор үлэтин ааҕар, үөрэтэр, аатын да ааттыыр барыта бобуллубута.
Ити өрөспүүбүлүкэбит саҥа тэриллэн, сүһүөҕэр тура сатыы сылдьар кэмигэр суруллубут санаа хайдахтаах курдук күүстээҕий, бүгүҥҥү биһиги кэпсэтиибит, бу хайысхаҕа Багдарыын Сүлбэ ыыппыт үлэтэ салҕанара наадалааҕын толору бигэргэтэр, өйүүр, салгыырга күһэйэр да курдугуй?!
Василий Алексеев,РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.
