Бу бэлиэ күн чэрчитинэн СӨ Экологиятын министиэристибэтэ балаҕан ыйын 14-15 күннэригэр араас хайысхалаах тэрээһиннэри ыытта. Онтон биһиги ойуур үлэһиттэрин сыллааҕы ачастаассыйаларыгар киирэ сылдьар Хаҥалас улууһун лесничествотын салайааччыта Александр Григорьевы кытта көрсөн үлэ-хамнас туһунан кэпсэттибит.
— Бастатан туран, бэйэҥ тускунан кылгастык билиһиннэриэҥ дуо?
— Григорьев Александр Петрович диэммин, Хаҥалас улууһун лесничэйинэн 2019 с. анаммытым. Ол иннинэ 6 сыл ГАУ РС(Я) “Якутлесресурс” Хаҥаластааҕы филиалыгар дириэктэринэн үлэлээбитим. Ол сырыттахпына, биһиги бары билэр дьоруой үлэһиппит В.М. Устинова солбуйааччынан ыҥырбыта, онтон Экология министиэристибэтин бирикээһинэн бу үлэбэр анаммытым.
Хаҥалас лесничествотыгар уопсайа 33 үлэһиттээхпит. Мантан 26-та – ойуур иниспиэктэрэ. Хас биирдии нэһилиэккэ дуогабар суруйар, дэлээнэ биэрэр, сири-уоту билэр маастар баар буоларын курдук дьаһанарга кыһанабыт. Ити кэннэ 3 суоппар, 1 буҕаалтыр, 1 экэнэмиис, 2 ойуур инженерэ, 1 үлэҕэ сэрэхтээх буолуу инженерэ уонна солбуйааччым бааллар.
Быйыл баһаар былырыыҥҥы курдук буолбатах. Хаҥалас улууһугар 8 баһаар, уопсайа 32 гаалаах сиргэ умайда. «Былырыыҥҥытааҕар тоҕо аҕыйаҕый?» диир буоллахха, бастатан туран, халлааммыт кэмиттэн кэмигэр, таҥаралары эҥин көтүппэккэ, сөбүгэр ардаан биэрдэ. Иккиһинэн, бары билэргит курдук, быйылгыттан “лесопожарнай формирование” ыстаатын, “Якутлесресурс”, “Авиалесохрана” үлэһиттэрин, элбэппиттэрэ. Онон кыра уот тахсар түгэнигэр, улаата илигинэ, элбэх буолан тиийэн саба туталлар. Үсүһүнэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ сэрэтэр үлэ соцситимнэринэн да, тэлэбиидэнньэнэн да күүскэ барар. Дьон сэрэхтээх буоларга үөрэнэн, өйдөнөн эрэр. Урут саас өртөөһүнтэн, булчуттартан эҥин баһаар барар этэ. Билигин булт кэмигэр күүстээх эриэйдэ оҥорон, листовка туттаран, баһаары бохсор бырапагаанданы күүскэ ыытабыт.
— Александр Петрович, идэҕэр хайдах кэлбиккиний?
— Мин, дьиҥинэн, М.К. Аммосов аатынан университет математика уонна информатика институтун бүтэрбитим. Ол эрээри учуутал идэтигэр таласпатаҕым, оҕо эрдэхпиттэн тыаҕа сылдьарбын, бултуурбун сөбүлүүр этим. Онон 2013 с. ГАУ “Якутлесресурска” үлэ булан киирбитим уонна ССТХА ойуур дьыалатын салаатыгар кэтэхтэн үөрэнэн 2019 с. бүтэрбитим.
— Күннээҕи үлэҥ туохтан саҕаланарый?
— Күннээҕи үлэм хонтуораттан, электроннай почтаны бэрэбиэркэлииртэн, анал бырагырааманан үлэттэн саҕаланар. Биһиги тэрилтэбит көрөр-истэр, хонтуруоллуур уорган буоллаҕа. Күһүҥҥү өттүгэр “Рослесхоз” сорудаҕынан “Якутлесресурстар” ханан төһө минерализованнай балаһаны, уоту тохтотор арыты, бэсиэккэни уонна ойууру чөлүгэр түһэрэр үлэни ыыппыттарын миэстэтигэр тахсан тутабыт. Онтон сайынын мэлдьи сибээстээх сиргэ сылдьарбыт ирдэнэр. Кыракый даҕаны термоточка кэллэҕинэ, ИСДМ диэн спутник сибээһин систиэмэтинэн түүннэри-күнүстэри координата ыыталлар. Онно бэлэм сылдьыахха наада. Кыһынын да үлэ көҕүрээн, кыччаан барбат. Сири-уоту арыандаҕа ылааччы тэрилтэлэри кытта үлэ, кинилэр баһаары бохсор тэрээһиннэри ыыталларын хонтуруоллуубут. Ойуур олордуутун атыытын-арыандатын дуогабардарын оҥоробут, нэһилиэнньэҕэ билиэт суруйабыт. Наадалаахтар саһаан буоллун, дьыалабыай мас буоллун, биһиэхэ кэлэн сайаапка суруйаллар, күһүн-саас киһи элбиир. Дэлээнэни быһар үлэ. Кэрдэн бүттэхтэринэ, эмиэ хайаан да тыаҕа тахсан көрөбүт, бэрэбиэркэлиибит.
— Эһиги сиргитигэр-уоккутугар төһө арыанда баарый?
— Биһиэхэ 90 арыанда дуогабара баар, сорох тэрилтэлэр 2-3-түү учаастактаахтар. Бу мантан 43-һэ карьер, дьиэ да, суол да тутуутугар туттуллар таас-кумах, үлтүркэй таас киэнэ. Ону таһынан рекреация көрүҥэр, о.э. туризмҥа анаан арыандалааччылар эмиэ бааллар, холбур, Булуус, Күрүлүүр, “Орто дойду”, Еланка. Хаҥалас улууһугар туризм сайдан иһэр, онон маннык уларсааччы ахсаана эмиэ улаатар.
— Сири арыандаҕа ылааччылар эппиэтинэстэрэ хайдаҕый?
— Сири уларсыы дуогабарын министиэристибэ түһэрсэр, онно тугу гыныахтаахтара, тугу гыныа суохтаахтара барыта сурулла сылдьар. Сири ылааччылар ойууру туһаныы бырайыагын оҥостоллор уонна ГАУ “Якутлесресурстары” кытта Сөбүлэҥ түһэрсэллэр, баһаар буолар түгэнигэр улахан тиэхиньикэнэн көмөлөһөллөр. Ити сир арыандатыттан киирбит үп барыта федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киирэр.
—Ойуур баһаардарын туһунан...
— Сыл аайы син биир баһаар буолар. Быйылгы 8 баһаар барыта кураанах этиҥтэн барбыта быһаарылынна. Сааскы, ыам ыйынааҕы баһаардар дьон дьалаҕайыттан тахсааччылар. Булчуттар да, өртөөччүлэр да сыыһа туттууларыттан. Былырыын биһиги сезоҥҥа оройуон үрдүнэн 56 баһаардаах этибит. Уопсайынан, баһаар — кэмнээх, холобур, киин оройуоннарга – уон сыл, хоту улуустарга уон биэс-сүүрбэ сыл буола-буола умайыан сөп. Тоҕо диэтэххэ, сыл аайы көмнөх, сэбирдэх түһэн мунньуллан “лесная подстилка” диэн үөскүүр. Ол халыҥаатаҕына, 10-тан үөһэ см буолла даҕаны, олох буорах курдук буолар, кып-кыраттан умайан тахсар. Итини ыстатыыстыка көрдөрөр. Кырдьаҕастар этэллэринэн, сир-дойду бэйэтэ ыраастанар.
Ойуурга уот турдаҕына, ИСДМ спутник нөҥүө термоточка баар диэн сыгынаал эбэтэр ким эрэ буруо тахсарын көрөн, «итии лииньийэнэн» биллэриэн сөп. Уот турбутун туһунан сыгынаалы диспиэччэр маҥнайгынан ылар, ол бигэргэннэ да үлэ саҕаланар. Ойуур баһаарын сиринэн уонна салгынынан мониториннааһын баар. “Якулесресурстар” сиринэн ботурууллууллар, авиалар сөмөлүөтүнэн көтөллөр, анал морсурууттаахтар. “Класс пожароопасности” диэн баар, бу кылааһа үрдээтэ да, ботурууллааһын элбээн, күүһүрэн барар. Бүтүн систиэмэ үлэлиир. Баһаардар эмиэ “суоллаах-иистээх, сир киэнэ”, “сөмөлүөт, парашют тиийэр сирэ, салгын киэнэ”, “200-300 км ыраах сытар кэтээн көрүү сирэ” диэҥҥэ арахсаллар. Бу ыраах сытар сирдэри эмиэ умуллара сатыыбыт. Билиҥҥи сокуонунан, балаһыанньатыттан көрөн, аһара ыраах буоллаҕына уонна экэниэмикэ өттүнэн эҥин көрөн, бырабыыталыстыба хамыыһыйатын быһаарыытынан сабыахтарын сөп. Быйыл эбии ыстаат, үп көрүллэн, кэтээн көрүү сирдэрин кыччаппыттара, барытын кэриэтэ умуруорар буолан эрэбит. Ыраах сытар сирдэргэ үлэ барыта илиинэн буолар, олус ыарахан.
Минерализованнай балаһаны оҥоруу эмиэ судаарыстыба сорудаҕынан кэлэр. Биһиэхэ отуттуу эҥин км кэлэр. Ону саас, баһаардар иннилэринэ, ыам-бэс ыйдарыгар хаһан бэлэмнэниллэр. Маны таһынан нэһилиэнньэлээх пууннар бэйэлэрэ эмиэ мин-балаһа, анал солооһун оҥостоллор.
— Туох кыһалҕа баарый?
— Ойуур хаһаайыстыбатын үлэтигэр, ханна да буоларын курдук, кыһалҕа барыта үпкэ тирэнэр. Билигин ойууру харыстааһыҥҥа федеральнай үп көрүллэр. Ол үбү наардааһын урут нэһилиэнньэ ахсаанынан көрөн тыырыллара. Былырыыҥҥыттан Ил Дархан, бырабыыталыстыба күүскэ ылсаннар, үп саҥалыы тыырыллан кэлбитэ.
Итинник үп эбилиннэ, аны биһиги көрүөхтээх-истиэхтээх сирбит иэнэ эмиэ улаатан биэрдэ. Инньэ гынан, тэҥ тэҥэр тахсар курдук буолла. Лесничествоҕа туһаайан эттэххэ, хамнас кыра. Орто хамнас, быһа барыллаан, 30 тыһ. солк., онон эдэр дьон үлэҕэ кэлиитэ мөлтөх. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ойуур хаһаайыстыбатыгар идэлээх үлэһит тиийбэт. Тиэхиньикэнэн хааччыллыыга “Экология” диэн национальнай бырайыак көмөлөстө, баһаары бохсор тэрилтэлэр тиэхиньикэлэрин саҥартылар. Баһаарга сылдьар тиэхиньикэ окко сылдьар курдук уһуннук сылдьыбат, быдан түргэнник кэбириир, алдьанар.
— Кыыл-сүөл туруга эмиэ эһиэхэ сүктэриллэр дуо?
— Кыыл-сүөл өттүн Айылҕа харыстабылын иниспиэксийэтэ көрөр-истэр. Биһиэхэ, Хаҥаласка, туртас, тайах да, эһэ да баар. Куобах аҕыйах, саарба син баар. Балар ахсааннарын ааҕыы биһиги эбээһинэспитигэр киирбэт. Ону тэҥэ өрүс уҥуор, Буотама үрэх аттыгар, бизонарий баар. Олор күрүө иһигэр сылдьаллар. Туртастары эбии аһатыы – эмиэ иниспиэксийэ үлэтэ.
— От-мас туруга, сир астааччылар...
— Быйыл сир аһа: хаптаҕас, моонньоҕон, сугун, отон – хаһааҥҥытааҕар да үүммүт. Өҥ сайын буолан, үүнүү үчүгэй. Экология министиэристибэтин уурааҕынан хаһан туох сир аһа көҥүллэнэригэр бирикээс таһаарабыт. Сир аһын хомуйуутугар туох да хааччах суох, дьон бэйэтэ баран хомуйар. Арай ЧС биллэриллибит буоллаҕына, бобуллар.
— Шелкопряд туруга хайдаҕый?
— Иллэрээ сыл шелкопряд элбэхтик үөскүү сылдьыбыта, онон былырыын үп көрүллэн, 200-тэн тахса тыһыынча гаалаах сири эмтээбиттэрэ, бэл, кумаар да суох буолбута. Быйыл, мин билэрбинэн, Горнайга, Аммаҕа, Мэҥэ Хаҥаласка эмтээтилэр. Былырыын Дьокуускай эргин, Намҥа, биһиэхэ ыспыттара. Шелкопряд мутукчалаах маһы сиир, ордук тиити. Бэһи соччо сиэбэт.
Саха сиригэр 255 мөл. гаа ойуурдаахпыт, онтон Хаҥалас улууһугар 2 мөл. 817 тыһ. гаа ойуур пуондата баар. Ордук улахан хоромньуну сайыҥҥы баһаар таһаарар, сааскы уот мас силиһин мээнэ сиэбэт. Бэс ыйын ортотуттан буолар баһаардар, мас силиһин сиэн, улахан охсуулаахтар. Ойуур пуондатын учуотугар төһө хоромньу тахсыбытын тута киллэрэн, чөлүгэр түһэрии эмиэ ааҕыллан иһэр.
— Уот сиэбит сирин чөлүгэр түһэриигэ үлэ хайдах барарый?
— Бастаан “лесопатологическое обследование” ыытыллан, ханан төһө мас кэрдиллэрин быһаарыллар. Дьэ, онтон саньытаарынай кэрдии барыахтаах. Бэлиэтээн эттэххэ, ойуур бүтүннүү умайбыт буоллаҕына биирдэ, аҥаар кырыытыттан кэрдиллэр. Кэрдиллибит маһы барытын ыраастаан, хомуйан баран биирдэ саҥа маһы үүннэриэххэ сөп буолар.
Ойууру чөлүгэр түһэрии үлэтэ күүскэ ыытыллар. 212-с “Компенсационное лесовосстановение” диэн Федеральнай сокуон ылыллыбыта, ойууру туһанааччы дьон, чуолаан карьердар уонна уот, гаас лииньийэлэрэ, Ойуур кодексын 43-46-с ыстатыйатынан туһанар тэрилтэлэр, хас гааны, туох маһы кэрдибиттэринэн төттөрү олордуохтаахтар: бэс буоллаҕына – бэс, тиит буоллаҕына – тиит. Бу сокуон Саха сиригэр бэркэ үлэлии турар. Сокуоҥҥа сурулларынан, холобур, Хаҥаласка кэрдэн баран, өрөспүүбүлүкэ соҕуруу сиригэр олордуохтарын сөп.
— Александр Петрович, үлэлии сылдьан саамай өйдөөн хаалбыт түгэниҥ баар дуу?
— Саамай өйдөөн хаалбыт түгэним – бастакы баһаарга барыым. 2013 с. саҥардыы үлэлии киирэн баран, уокка барбыппыт. Ыраахтан көрөргө уп-улахан, хап-хара буруо тахсара. Массыынаҕа үксүбүт саҥа үлэһит, бары уу чуумпутук олоробут. Арай нэһилиэк маастара, сааһырбыт киһи баара. Ойуурга тиийэн көрбүппүт алларанан умайа сытара. Ити – саас, кус саҕана, онон арыый да ама этэ.
Онтон ол-бу кыылы көрсүү эҥин син баар буоллаҕа. Бэҕэһээ саҥа хаһыллыбыт минерализованнай балаһанан хайыы үйэ тайахтар хаамсыбыт буолуохтарын сөп. Ол баһаар турбут сиригэр үөн-көйүүр суоҕуттан да буолуо.
— Тыаҕа тахсар дьоҥҥо тугу этиэҥ этэй?
— Былыр-былыргыттан этэллэрин курдук, уоттан сэрэхтээх буолуҥ. Уоту хаһыллыбыт эрэ сиргэ оттуҥ. Сааскы кэмҥэ кусчуттарга эҥин тоһоҕолоон эттэххэ, саас от-мас хагдарыйбыт, куурбут кэмигэр табахтан сэрэхтээх буолуҥ. Билигин уоту ыытар түгэҥҥэ эппиэтинэһэ ыараан, ыстараап үрдээн турар. Дьон дьалаҕайыттан тахсыбыт баһаарга буруйдааҕы буллахтарына, ойуур баһаарын умулларыыны, ойуур пуондатын ороскуотун бүтүннүү ол киһиэхэ сүктэрэллэр уонна суут нөҥүө ону ирдээн ылаллар, холуобунай да дьыала тэриллиэн сөп. Былырыын итинник түбэлтэ тахсыбыта. 10-ча тыһ. гаа сир умайбытыгар буруйдааҕы булбуттара, ойуур пуондатын ороскуота 50 мөл. солк. тахса ааҕыллыбыта, аны онно умуруоруу үбүн санааҥ... Онон уоттан олох сэрэхтээх буолуохха наада.
Түгэни туһанан, Ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин күнүнэн араас сылларга үлэлээбит бэтэрээн үлэһиттэри, билигин үлэлии-хамсыы сылдьар бары кэллиэгэлэрбин эҕэрдэлиибин, чэгиэн доруобуйаны, дьиэлэригэр-уоттарыгар дьолу-соргуну, үлэлэригэр-хамнастарыгар ситиһиини баҕарабын.
