Аан дойду үрдүнэн үгүс хампаанньалар экология боппуруоһугар ураты болҕомтолоохтук сыһыаннаһаллар. Биһиги Сахабыт сиригэр бу хайысхаҕа АЛРОСА инники күөҥҥэ сылдьар. Алмаас хампаанньата түстэнэн үлэлиир сирин-уотун экологиятыгар оҥорон таһаарыы омсолоох дьайыытын кыалларынан кыччатар интэриэстээх. Онон сөргүтүллэр эниэргийэлээх источниктары туһанар, бөҕү-сыыһы ыраастыыр, оҥорон таһаарыыга туттуллар уу кээмэйин аҕыйатар, маһы кэрдиигэ эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар суолу тутуһар.
Экология бырагыраамаларын өйүүр уонна онно сыһыаннаах бырайыактары олоххо киллэриигэ утумнаахтык үлэлэһэр. Бу ааттаммыт барыта – алмаас хампаанньата айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһааччылар көҕүлээһиннэрин өйүүр баараҕай үлэтин быыкаа өлүүскэтэ. Этэргэ дылы, муус көһөҥө (айсберг) көстөр үрүт араҥатын көрдөрбүккэ дьүөрэлиир. Бу тиэмэлэр бары даҕаны алмаас тэрилтэтин үлэтин күннээҕи бэбиэскэтигэр ханнык кэм турарыттан тутулуга суох киирэ сылдьаллар.
Экология өттүнэн эппиэтинэһи хас биирдии үлэһит сүгэр
«Тулалыыр айылҕа харыстабылын уонна килиимэккэ дьайыыны кыччатыыны хампаанньа улаханнык суолталаан, инники күөҥҥэ (приоритет) тутар. Ити өттүгэр тиһиктээх үлэни ыытар. Ол курдук, хампаанньа оҥорон таһаарыыта экологияҕа буортута суох буоларын туһугар ыытар сүрүн үлэлэриттэн ааттыахха сөп: энергоменеджмент тиһигин туһаныыны, тырааныспардары убаҕас уматыктан гааска көһөрүүнү, хампаанньа үлэлиир сирдэригэр ойуур питомниктарын тэрийиигэ оҥорор бырайыагын, тыа умайыыта Саха сирин экосистиэмэтигэр дьайыытын билим өттүттэн чинчийэр үлэни үбүлүүрүн.
Ол курдук, биһиэхэ МНГОК эбийиэктэригэр гааһы киллэрии бырайыагын олоххо киллэрии уонна Айхаллааҕы уонна Удачнайдааҕы хайа-байытар кэмбинээттэрин ыарахан уйуктаах тиэхиньикэлэрин СПГ-ны туһанар гаас-диисэл эрэсиимигэр көһөрүү былааннанар. Ууну эппиэтинэстээхтик туһаныы чэрчитинэн, бырайыактыыр үлэтэ түмүктэнэн, байытар фабрикалар туттубут ууларын ыраастаан, бэйэлэригэр хаттаан туһаныыга эргитэр уопуттуур-бырамыысыланнай учаастак тутуллуохтаах. Үлэһиттэрбит ООС уонна айылҕа баайын көдьүүстээхтик туһаныы эйгэтигэр кэмпитиэнсийэлэрин үрдэтээри Корпоративнай университет төрүтүгэр булгуччулаах куурустарга сырытыннарабыт, идэтийиигэ кылаастарын үрдэтинэллэр, араас эбии бырагыраамалары бараллар», – диир АЛРОСА кылаабынай инженерин экология боппуруостарыгар уонна Хоту сир төрүт олохтоох, аҕыйах ахсааннаах омуктарын кытта үлэҕэ солбуйааччыта, хампаанньа Экологияҕа киинин салайааччыта Полина Анисимова.
Кылаабынай эколог ону таһынан туһаныллыбыт сири чөлүгэр түһэрэр, үүнээйи көрүҥнэрин үксэтэр, балыгы элбэтэр үлэлэр салгыы ыытыллыахтарын бэлиэтээтэ. Үлэтэ тохтообут Айхаллааҕы 8 №-дээх байытар фабрика “хвостохранилищета” турбут сирин чөлүгэр түһэрии (рекультивация) түмүктэниэхтээҕин иһитиннэрдэ. ООПТ-лары салгыы өйүөхтэрин, Мииринэй оройуонугар мас үүннэрэр (лесопитомник) сир бырайыактана сылдьарын, биология баайын көрүҥнэрин мониторинныылларын санатта.
Мониторинг түмүгэр олоҕуран, алмаастаах сири туһаҕа таһаарыы зоналарыгар эрэгийиэннээҕи буор хаачыстыбатын нормативын быһаарарга туттуллар иһитиннэрии төрүтүн оҥоруохтаахтар. Ону таһынан Чернышевскайдааҕы балык собуотугар балыгы үөскэтэргэ туһаныллар “садковай линияны” тэрийиигэ үбүлээһини көрбүттэр.
Уһук Илиҥҥи ФЭБи кытта – успуонсар дуогабара
Былырыын АЛРОСА, СӨ Экологияҕа министиэристибэтэ уонна Уһук Илин Экологияҕа куттал суох буолуутугар пуондата буолан, бииргэ үлэлэһэр туһунан үс өрүттээх дуогабар түһэрсибиттэр. Ол үлэ биир бэлиэ холобурунан Саха сирин норуоттарын тылларын уонна култуураларын үйэтитиигэ туһаайыллар кэккэ бырайыактар олоххо киирбиттэрин этэллэр. Холобур быһыытынан Хоту сир төрүт олохтооох, аҕыйах ахсааннаах омуктарын бырайыактарын уонна Дьокуускайга буолбут “Айар Уус” хотугу норуоттар талба талааннаахтарын быыстапка-дьаарбаҥкатын эттилэр.
Уһук Илин Экологияҕа куттал суох буолуутун пуондатын генеральнай дириэктэрэ Игорь Бястинов кинилэри кытта АЛРОСА бэлиэр икки сылын бииргэ үлэлэһэрин этэр. Ааспыт сыл түмүгүнэн экология боппуруоһун сырдатыыга сыһыаннаах 14 бырайыагы ыыппыттар. Олортон үгүс өттө быйыл салгыы ыытыллыахтаах.
«Хампаанньа, кырдьыга да, тулалыыр эйгэ харыстабылыгар, экология туһунан сырдатыы-иһитиннэрии өттүгэр улахан болҕомтотун уурар. Онуоха АЛРОСА Экологияҕа киинин салайааччыта Полина Анисимова быһаарар оруоллаах. Кини көмөтүнэн АЛРОСА, Экология министиэристибэтэ уонна биһиги пуондабыт бииргэ үлэлэһэбит, алтыһабыт.
Быйыл түһэрсибит дуогабарбыт чэрчитинэн, холобур, “Бүтүн Арассыыйатааҕы экология дьыктаана”, “Арассыыйа уута”, “Ойууру харыстыыбыт”, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “Айылҕа уонна биһиги” уо.д.а. курдук араас аахсыйа, эспэдииссийэ, ураты харыстанар сирдэргэ (ООПТ) баар сайыҥҥы лааҕырдар өйөнүөхтэрэ. Таас Үрэх сэлиэнньэтин Эбэҥкилэрин ассоциациятын кытта Бакалдын, Синильга, Ыһыах национальнай бырааһынньыктар тэриллиэхтэрэ», – диэн Бястинов билиһиннэрдэ.
Үс өрүттээх дуогабары СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбтыгар министиэристибэтэ сүрүннүүр, пуонда кыттыылаах ыытыллар тэрээһиннэри сөпсөһүннэрэр.
«АЛРОСА уһун сыллар усталаах-туораларыгар нэһилиэнньэҕэ анаан экология тиэмэтин сырдатар сыаллах араас тэрэһиннэри ыытар. Холобур, алмаас хампаанньата – “Саха сирин “от күөх” пионердара” хамсааһын партнера. Былырыын, Саха АССР төрүттэммитэ үбүлүөйдээх 100 сылыгар сыһыаран, АЛРОСА “Становление и развитие природоохранной отрасли Республики Саха (Якутии)” диэн кинигэ бэчээттэниитин үбүлээбитэ. Ону таһынан былырыын экология тиэмэтигэр ыччат кииинэтэ уһуллубута. Киинэ сүрэхтэниитэ Сир күнүгэр сыһыаран, бу дьыл муус устар 20 күнүгэр былааннаммыт.
Өссө биир таһымнаах, бэлиэ бырайыак – “Саха өрөспүүбүлүкэтин экологтарын искибиэрин” оҥоруу буолара саарбаҕа суох. Билиҥҥитэ ирдэнэр докумуоннарын бэлэмэ, тэрээһин боппуруостар быһаарылла сылдьаллар», – диэн Экология министиэристибэтин Уу сыһыаннаһыыларыгар уонна экологияны сырдатыыга департамент салайааччытын солбуйааччы Владислав Велигура кэпсээтэ.
«Бииргэ үлэлэһии чэрчитинэн, АЛРОСА-ны экология эйгэтин араас тэрээһиннэригэр успуонсардыыр. Үбүнэн өйөбүлүн кээмэйэ 12 мөл. солк. Холобур, кинигэ бэчээттииргэ, материальнай көмөнү оҥорууга уонна Элгээйитээҕи Айылҕа түмэлигэр сөптөөх килиимэти тутарга көмөлөөх ирдэнэр тэрилинэн хааччыйыыга көмөлөһүөхтээх.
Интэриэһинэй бырайыактартан биирдэстэрэ – Арктика киртийиитин, килиимэт уларыйыытын уонна көҥүлэ суох бултааһын-быраканьыардааһын кыһалҕаларын таарыйар “Хозяин Арктики” уус-уран – документальнай киинэ. Сынаарый быһыытынан, киинэ тутаах дьоруойа – айылҕа харыстабылын ыстаарсай иниспиэктэрэ, 20 сыл устата үрүҥ эһэлэр олохторун кэтээн көрөр», – диэн, Полина Анисимова билиһиннэрэр.
Ол да иһин АЛРОСА экология бигэ уонна көдьүүстээхтик дьаһанар менеджменнэргэ инники күөҥҥэ сылдьар. Элбэхтэ бастыҥынан бэлиэтэнэн, ааттанан турар. Ол курдук, былырыын АЛРОСА экологияны кэтээн көрөр (мониторинг) иһитиннэрэр-анаарар тиһиги уонна үлэ харыстабылын салайыы кэлим автоматизацияламмыт тиһигин киллэрии иһин, «1С: Сыл бырайыага» куонкурус «РФ Уһук Илиҥҥи уокуругар эрэгийиэнигэр бастыҥ бырайыак” номинацияҕа кыайбыта. Ону таһынан хампаанньа Арассыыйа Бүтүн аан дойдутааҕы тыытыллыбатах ийэ айылҕа пуондата сүрүннүүр экологияҕа сыһыаннаах иһитиннэрии аһаҕас буолуутун эриэйтинигэр бэлиэр алтыс сылын киирэ сылдьар. Хампаанньа 2021 сыллааҕы көрдөрүүттэн сэттэ тутуму (позиция) өрө тахсан, билигин тустаах эриэйтиҥҥэ бэһис миэстэлээх. Оттон оҥорон таһаарыыта экологияҕа уонна тулалыыр эйгэҕэ дьайыыта кыратын сыанабылынан АЛРОСА бырамыысыланнас атын, ол күрэххэ киирсибит 39 хампаанньатын ортотугар бастакы миэстэлээх, ону сэргэ тулалыыр эйгэ харыстыбалын салайыы хаачыстыбатынан – 3-с миэстэлээх.
Санатан эттэххэ, АЛРОСА хампаанньа өрөспүүбүлүкэҕэ эко-култуура таһымын үрдэтиигэ анаан, үс өрүттээх дуогабары түһэрсэн үлэлэһэрин бу бастакы уонна соҕотох холобура буолбатах. Алмаас хампаанньата сыллата 500-чэҕэ тиийэ араас социальнай тэрээһиннэри олоххо киллэрэр. Олортон баһыйар өттө айылҕа харыстабылын уонна экология боппуруостарын таарыйар.
Андрей ШИЛОВ суруйуутун ЛОһУУРА тылбааһа
