Биллэрин курдук, биһиги кыһыммыт олус тыйыс уонна уһун. Үгүс киһи кыһынын тымныыта бэрдиттэн, тыыннаах хаалар, олох олорор туһугар охсуһар кыра чыычаахтары өйдөөн да көрбөт. Билигин биир оннук, тыыннаах хаалар туһугар саха кыһынын кытта хабыр хапсыһыы, Сунтаар улууһугар буола турар. Киһи дууһатын долгутар, өйүн-сүрэҕин аймыыр киирсии сүрүн дьоруойа – быыкайкаан овсянка чыычаах.
Овсянкалар – туораах, от сыата-сиэмэтэ аһылыктаах барабыайдыҥы кыра чыычаахтар. Саха сиригэр сайынын овсянка 10 көрүҥүн көрүөххэ сөп. Кинилэр айанныыр кэмнэригэр ынах, сылгы хаһаатын-хааччаҕын, хотонун таһыгар тохтуур, онно эбиэһи сөбүлээн сиир буоланнар, “овсянка” диэн ааттаммыттар.
Саха сиригэр көннөрү овсянка (овсянка обыкновенная) урут хаста да кэлэ сылдьыбыта биллэр. Ол туһунан К.А. Воробьев “Птицы Якутии” (1963 с.) уонна Б.Н. Андреев “Птицы Вилюйского бассейна” (1974 с.) кинигэлэригэр ахтыллар.
Ол курдук, аан бастаан төрүү-ууһуу кэлбит көннөрү овсянканы 1926 сыллаахха Чуона өрүскэ көрбүттэрэ (Ткаченко). Ол кэннэ 1983 сыллаахха алтынньы 5 уонна 9 күннэригэр 2 көннөрү овсянканы бурдук ыскылаатын таһыгар алҕас юннаттар өлөрбүттэрэ. Тыһыта 36,4 грамм, атыыра – 37 грамм ыйааһыннаахтара.
Ити икки түгэн кэннэ Саха сиригэр көннөрү овсянканы 40 сыл буолан баран, 2023 сыл от ыйын 21 күнүгэр, биллиилээх фото-булчут, айылҕаны кэрэхсээччи Максим Афанасьевич Афанасьев Сунтаар бөһүөлэгин таһыгар түбэһэн хаартыскаҕа түһэрбитэ. Соҕотох атыыр чыычаах атырдьах ыйын 1 күнүгэр диэри сылдьыбыта, ол кэннэ көстүбэт буолбута. Эмиэ ити сыл Ленскэй улууһугар Биитим өрүс таһыгар орнитологтар эспэдииссийэлэрэ 3 атыыр уонна 1 тыһы овсянканы түбэһэн устубуттара. Ол эспэдииссийэҕэ Арассыыйа биллиилээх орнитологтара, Москубатааҕы судаарыстыбаннай университет үлэһиттэрэ, биология билимин хандьыдааттара, номоххо киирбит Н.Н. Дроздов үөрэнээччилэрэ Е.А. Коблик уонна Е.А. Редькин бааллара. Биһиги биологиябыт институтуттан орнитологтар, биология билимин хандьыдаата Е.В. Шемякин уонна В.Л. Сафонов сылдьыспыттара.
***
2024 сыл алтынньы 17 күнүгэр Сунтаар бөһүөлэгин түөлбэтигэр хотон таһыгар атыырдаах тыһы көннөрү овсянкалар сылдьалларын М.А. Афанасьев түбэһэн көрбүтэ. Бу – көннөрү овсянкалар Саха сиригэр кыстаабыт бастакы бэлиэ түгэннэрэ. Ол күнтэн ыла Максим Афанасьев күн аайы кэриэтэ олохтоох барабыайдары кытта сылдьар овсянкалары кэтээн көрөр.

Күн-дьыл ааһан испитэ, халыҥ кыстык хаар түспүтэ, халлаан -40 кыраадыстан тахсыбыта. Овсянкалар рулоннаах от иһигэр киирэн хоноллоро, халлаан сырдыгар тахсан кыратык от сыатын, сиэмэтин тоҥсуйаллара, көһүйбүт кынаттарын тэнитэн, чугас эргин көтөн кэлэллэрэ. Уоппуттаах хаартыскаҕа түһэрээччи күн аайы сэрэниин-сэрэнэн чыычахтарга чугаһыыр буолан испитэ. Кэлин овсянкалар киниэхэ үөрэнэн, олох аҕыйах хаамыылаах сиргэ киллэрэр, куттаммат буолбуттара. Бу Саха сиригэр бастакыларын кыстыыр ураты чыычаахтары көтөрү-сүүрэри кэрэхсиир атын дьон эмиэ кэлэн хаартыскаҕа түһэрбиттэрэ – Д.Н. Иванов, А.А. Афанасьев, А.А. Самойлов, В.М. Андреева, Ю.Г. Григорьев уонна Дьокуускайтан орнитолог А.Р. Лукин (Биология институтуттан).

Чыычаахтар кыстыы хаалбыт сирдэрэ – “Лоҥкур” хаһаайыстыба хотонун кыбыыта, салайааччы – А.Н. Попов. Хаһаайыстыба Сунтаар бөһүөлэгин хоту эҥээринээҕи кытыытыгар Дорбой диэн сиргэ баар. Оттон билигин биир чыычаах “Кириэстээх” ТХПК далыгар, Бэрэ учаастакка, тиийэн сылдьар.
***
Биһиги, көтөрү-чыычааҕы сэҥээрээччилэр уонна фото-булчуттар, Сунтаартан кэлэр сонуннары социальнай ситиминэн кыраҕатык кэтиибит. Максим Афанасьев күн аайы кэриэтэ хаартыска ыытара, “чыычаахтар этэҥҥэлэр” диэн үөрдэрэ. Ол гынан баран, халлаан эмискэ тымныйбыта, -47 кыраадыс буолбута, оттон тохсунньу 5 күнүгэр биһиги хомолтолоох сонуну туппуппут. Ол күн күнүс Максим Афанасьев овсянкалары көрөөрү тиийбитэ, хатыҥ лабаатыгар атыыр чыычаах соҕотоҕун олороохтуура үһү. Чыычаах кинини көрөөт, кутуругун эйэҥэлэтэ-эйэҥэлэтэ, рулоннаах окко тиийэн саһан хаалбыт. Максим Афанасьев бэркэ сэрэнэн тиийэн оту өҥөйөн көрбүтэ, атыыр чыычаах барахсан номнуо тоҥон өлөн хаалбыт тыһы доҕорун таһыгар олороохтуура үһү. Киһи уйадыйар, долгуйар түгэнэ этэ, биһиги бары даҕаны бу икки тыһылаах атыыр овсянка кыһыны этэҥҥэ кыстыахтара диэн эрэммиппит баара... Улаханнык хараастыбыппыт.
Кэлин, атыыр көтөн барбытын кэннэ, өлбүт тыһы овсянканы ыйааһыннаан көрбүттэрэ – 26 грамм, 1983 сыллаахха юннаттар өлөрбүт тыһыларыттан 10 граммынан чэпчэки, этэ. Билигин биһиги “тыһы чыычаах тымныы түһүөр диэри үчүгэйдик уойбакка, аһаабакка хаалан, кыһыҥҥы тымныы түүн быстараахтаатаҕа” диэн сабаҕалыахпытын эрэ сөп.

Соҕотох хаалбыт атыыр овсянка ол хотон далыгар барабыайдары кытта ыаллаһан салгыы олорбута эрээри, кэлин кини эмиэ сүппүтэ. Ол гынан баран, Максим Афанасьевич этэҥҥэ сылдьар, чэгиэн чыычааҕы 2,5 килэмиэтирдээх атын хотон далыттан булбута. Халлаан сылыйан, чыычаах, бэл, сэргэхсийбит көрүҥнээҕэ. Кэлин биллэххэ, бастаан кыстаан олорбут далыгар ынахтары саҥа кэбиһиилээх отунан аһатан барбыттарыгар, кини сөбүлээн сиир сиэмэлэрэ суох буолбуттар эбит. Оттон саҥа көһөн тиийбит сиринээҕи далыгар сүөһүгэ сиэтэр отторугар эбиэс уонна сэлиэһинэй сиэмэтэ элбэх. Ол иһин барабыайдар да элбэхтэр.
***
Күн бүгүн ити атыыр овсянка – Саха сиригэр кыстаан олорор соҕотох овсянка. Максим Афанасьевич курдук олус болҕомтолоох, айылҕаны таптыыр дьон көмөлөрүнэн, бүтүн кэпсээн суруллан таҕыста уонна учуонайдар үлэлэригэр туһанар матырыйааллара түмүлүннэ.
***
Сунтаар улууһа – көннөрү овсянка төрүүр-үөскүүр сирин хотугулуу-илиҥҥи саамай муҥутуур, ыраах сытар уһуга. Дьобуруопаҕа уонна Арассыыйа арҕааҥҥы эҥээригэр көннөрү овсянка кыстыы хаалара – сонун буолбатах, күннээҕи көстүү. Оттон кини Саха сиригэр хаалбыта – сэдэх уонна ураты түгэн.
Халлааммыт сылыйыа, “+” бэлиэлээх сылаас күннэр туруохтара өссө да 3 ый баар. Оттон биһиги овсянкабыт тымныы күннэри этэҥҥэ туоруо, соҕурууттан кэлбит аймахтарын үөрэ-көтө көрсүө диэн эрэнэбит.
***
Овсянка Саха сиригэр дэҥҥэ, биирдиилээн кэлэн ааһар кыыл буолан, сахалыы аата суох көтөр. Онон, биһиги исписэлиистэри кытта сүбэлэһэн баран, көннөрү овсянкаҕа сахалыы бэрт судургу ааты иҥэрэргэ быһаардыбыт – Эбиэс чыычааҕа.
Саха түмэлин айылҕа салаатыгар исписэлииһэ В.В. БОЧКАРЕВ суруйуутун Альберт КАПРЫНОВ тылбаастаата.
М.А. АФАНАСЬЕВ хаартыскалара.