Бу күннэргэ Сахабыт сирин үрдүнэн киэҥник ыытыллар Булчуттар күннэрин чэрчитинэн араас хабааннаах тэрээһиннэр ыытылла тураллар. Ааспыт нэдиэлэҕэ Хаҥалас Нөмүгүтүгэр 28-с төгүлүн ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи "Байанай" күрэҕэ Сахабыт сирин ыраах-чугас муннуктарыттан уон хамаанданы мунньан үрдүк таһымнаахтык ыытылынна. Бэрт эриирдээх-мускуурдаах киирсиилэр кэннэ I миэстэни – Чурапчы, II миэстэни – Нам, III миэстэни – Ньурба хамаандалара ылан дойдуларыгар өттүк харалаах, илии тутуурдаах тарҕастылар.
Бу күн биһиги "Байанай" күрэҕин төрүттээччи Потап Павловы көрсөн кэпсэттибит.
- Потап Николаевич, дорообо! "Байанай" күрэҕи тэрийэр санаа хайдах киирбитэй?
- Дорообо! Ол саҕана, 1996 сыллаахха, ыһыллыы-тоҕуллуу, дьон тугу гыныан, тугунан дьарыктаныан билбэт кэмнэрэ этэ. Хайа да тойон дьоҥҥо ону гыныҥ, маны гыныҥ диэн этэр кыаҕа суоҕа. Онтон мин Горнай Аһыматыгар нэһилиэк баһылыгынан үлэлии олорбутум. "Дьону хайдах гынан түмэбин?" диэн толкуйдаан көрөн баран, доҕотторбун, бииргэ үлэлиир дьоммун кытта ыччат, эр дьон түмсүүлэрин мунньан, атах тэпсэн олорон сүбэлэһэн, дьон сүргэтин көтөҕөөрү, түмээри, төрүт култуураҕа сыһыараары бу күрэҕи тэрийбиппит. Онон соҕотох бэйэм буолбакка, бөһүөлэгинэн бары куолаан оҥорбуппут. Күрэхпит тута дьон биһирэбилин ылбыта. Улуустан, өрөспүүбүлүкэттэн кытта кэлэр буолбуттара, "Урожай" уопсастыба кыттыспыта. Кылгастык кэпсээтэххэ бастакы саҕалааһын итинник этэ.
- Ээ, бастакы күрэхтэһиилэр хайдах этилэрий?
- Бөһүөлэк иһинээҕи буоланнар, түһүмэхтэрэ билиҥҥитээҕэр элбэх этэ: булчут сэһэнэ, ас-үөл, туттар мал быыстапкалара уо.д.а. баара. Онтон өрөспүүбүлүкэ таһымыгар тахсыаҕыттан "Булчут сэһэнэ" туспа куонкурус буолла.
- Потап Николаевич, быйылгы "Байанай" номнуо 28-с төгүлүн ыытыллар дии...
- Оннук. 2002 сыллаахха үлэбиттэн уурайан, бэйэм дьыалабын саҕалаабытым. Күрэҕи дьаһалта ыытыа дии санаабытым да, буолбакка хаалбыта. Инньэ гынан, биир сыл ыытыллыбатаҕа. Нөҥүө сылыгар дьон "тэрээһиҥҥин салгыаххын, таах быраҕан кэбиһиэҥ дуо?" диэннэр, эмиэ доҕотторбун мунньан салҕаан барбыппыт.
Бэйэм урбаанньыт быһыытынан үп-харчы уган, улуустан, өрөспүүбүлүкэттэн успуонсардары булан ыалдьыттатан, аа-дьуо мустан, кэҥээтэр кэҥээн, "өрөспүүбүлүкэҕэ таһаарыахха" диэн этиилэр кииритэлээн барбыттара. Ону биһиги арыый эрдэ диэн үс хас сыл сөбүлэспэккэ сылдьыбыппыт. Оннук 2002–2012 сылларга диэри 15-ттэн 17-ҕэ диэри хамаанда кэлэрин бэйэбит күүспүтүнэн көрсөн, аһатан-сиэтэн күрэхтэһиннэрэрбит. Ыалдьыттар кулуубунан, спорт саалатынан түһээччилэр. Оччолорго бастаабыт хамаандаҕа – убаһа, иккистэргэ – тайах лиссиэнсийэтэ, онтон үһүстэргэ булт маҕаһыыныгар 30 тыһ. солкуобайдаах сэртипикээт туттарааччыбыт. Ити үтүө үгэспитин билигин даҕаны сүрүн бириистэргэ эбии кыайыылаахтарга туруорабыт.
- Онтон өрөспүүбүлүкэ таһымыгар хаһааҥҥыттан ыытылларый?
- 2012 сыллаахха Егор Борисов Булчут күнүн олохтуур туһунан дьаһала тахсыбыта. Онно "Байанай" күрэҕин өрөспүүбүлүкэ таһымыгар таһаарар кэм кэллэ диэн, сөбүлэҥмин биэрбитим. Оччолорго бастаан утаа горнайдар быһа улууһунан кэлэн тэрийэр этибит. Бастакы күрэхтэһии Чочур Мырааҥҥа буолбута. Онтон сыыйа-баайа СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтин Булт уонна булт ресурсатын харыстабылын департамена ыытар буолан, ыалдьыт быһыытынан кэлэн көрөбүн. Маннык улахан тэрээһини ыытыы үгүс сыраттан-сылбаттан тахсар. Ону хара бастааҥҥыттан саҕалаабыт киһи быһыытынан бэркэ өйдүүбүн.
- Бу күрэхтэһии түһүмэҕэ элбэҕин бэлиэтии көрдүм.
- Оччоттон баччаҕа диэри булчуттар күрэхтэрин балаһыанньата уларыйа илик. Өрөспүүбүлүкэҕэ тахсарын саҕана, биллэн турар, араас дьон ол-бу уларытыыны киллэрээри эппиттэрэ-тыыммыттара. Ону биир да мунньаҕы көтүппэккэ дьирээлэһэн сылдьан, дьону кытта кэпсэтэн, уларытыы киллэртэрбэтэхпит. Билигин дьон номнуо өйдөөтө, ылынна.
Спорт атын көрүҥнэригэр үлэлээбит судьуйалар очукуо ааҕыытын дьиктиргииллэр ээ... Онон очукуо ааҕыытын туһунан этэн аһардахха, биһиэхэ Василий Иванов диэн өр сылларга физкультура учууталынан үлэлээбит киһи баара. Кини сүүрүүгэ өрөспүүбүлүкэ хас да төгүллээх чөмпүйүөнэ этэ. Дьэ кини очукуо ааҕыытын систиэмэтин оҥорбута. "Байанай" күрэҕэр бүтэһик киһи сүүрэн кэлиэр диэри, хайа хамаанда бастыыра биллибэт. Ону кыттааччылар да, тэрийээччилэр да бары бэркэ билэллэр. Бэйэбит да онтукайбытыттан астынабыт. Дьон аҥаардас ити иһин күрэхтэһиини сөбүлүүр, ол иһин сүрдээх киирсиилээх.
- Кыттааччылар сирэйдэрин-харахтарын көрдөххө бары үөрбүттэрэ-көппүттэрэ сүрдээх... Көрөөччүлэр да кэлэ сатаабыттар...
- Күрэхпит улуустан улууска көһө сылдьан ыытыллар. Чурапчылар, мэҥэ хаҥаластар, намнар эмиэ үрдүк таһымнаахтык оҥорбуттара. Аны икки сылынан, үбүлүөйдээх 30-с "Байанай" күрэҕэ Горнайга бэйэтигэр буолуоҕа.
Бастаан тэрийэрбэр «бу күрэхтэһии ыраах барыаҕа, улаатыаҕа-кэҥиэҕэ» диэн сэрэйбитим. Онтум туолла, бүтүн Саха сирин эр дьоно күүтэр бырааһынньыктарыгар тиийэ үүннэ.
Бастакы тэрийээччи, саҕалааччы киһи быһыытынан, санаабын үллэстэр буоллахха, күрэхтэһиибит салгыы кэҥииригэр, сайдарыгар үбүлээһин өттүгэр көмө наада. Билиҥҥитэ ити эбээһинэс аҥаардас Экология министиэристибэтигэр уонна Булт уонна булт ресурсатын харыстааһын департаменыгар сүктэриллэр. Манна эбии өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыба кыттыһара наада. Тоҕо диэтэххэ, булчуттар күрэхтэрэ хайыы үйэ эр дьону түмэр улахан бырааһынньыкка кубулуйда.
Санаан көр, улуус аайыттан уоннуу эр киһи кыттар. Бэлэмнэнии бөҕөтүн бэлэмнэнэллэр, сыал бөҕөтүн ыталлар. Хамаанда бөҕөтө улуус таһымыгар кыттан, саамай үчүгэйдэр талыллан кэлэллэр. Кэлиҥҥи кэмҥэ Нам, Мэҥэ Хаҥалас, Чурапчы, киин улуустар хамаандалара бу курдук тэринэллэр.
Үнүр Чурапчыга ыалдьыттата ыҥыра сырыттылар, 15 хамаанда кииристэ. Дьэ ол 15 хамаандаттан саамай чулуу кыттааччыларын талан өрөспүүбүлүкэҕэ кытыннара аҕаллылар. Аны чурапчылар улууска тэрийэллэригэр хайаан даҕаны 9–11-с кылаас оҕолорун кытыннараллар. Оҕолор олус интэриэстээхтэр, барытын билэ-көрө сатыыллар. Улахан дьону кытта тэбис-тэҥҥэ сылдьаллар.
Ханнык эрэ улуустар маннык күрэхтэһиилэри оҕолорго анаан туһунан тэрийэллэр. Инньэ гынан, оҕолор аҕаларын, эһэлэрин көрө сылдьан, өбүгэ төрүт үгэһигэр иитиллэн, уһуйуллан тахсаллар.
Тус бэйэм "Байанай" күрэҕэр сылдьан хас биирдии хамаанда дьонун көрсөн кэпсэтэбин, бары биир киһи курдук күрэхтэһиини сөбүлүүллэрин этэллэр, махтаналлар. Миэхэ онтон ордук наадата суох.
- Потап Николаевич, ыйытыыларбытыгар хоруйдаабытыҥ иһин махтанабыт.
СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар пресс-сулууспата.
