Сааскы, күһүҥҥү булт көҥүлэ биллэриллибитэ аҕыйах хоммутун кэннэ, ханна эрэ сааҕа дэҥнэммиттэрин, бэл, киһи сүтүүлээх түбэлтэлэр тахсыбыттарын туһунан куһаҕан сурахтар тарҕаналлар. Онон сааланары букатын бобор туһунан туруорсуу, суруйуу саҕаланар.
Киһини саанан кыҥаамаҥ
Бултуу барар киһи барыта булт быраабылатын туһунан өйдөбүллээх буолуохтаах. Сааны хаһан да киһи диэки туһаайыллыбат, бэл, “иитиитэ суох саа үйэтигэр биирдэ ытар” диэн кыра эрдэхпинэ аҕам Бүөтүр эппитэ. Ону мин илэ көрөн турабын.
Үрдүкү кылааска үөрэнэ сылдьан, кустуу бараары тастыҥ убайбар Бааскаҕа таарыйдым. Саҥа киирэн кэпсэтэн, ханна барарбытын чуолкайдаһан эрдэхпитинэ, игирэ бырааттар ыскааптан икки уостаах былыргы сааны хостоотулар. Бэйэлэрэ саалана иликтэр, ол гынан баран улахана, сааны бүк тутан ботуруона баарын-суоҕун көрдө, онтон сомуога турбутун түһэрээри, быраатын кыҥаан ылан баран, туора тутан чыыбыстарын тардыалаата. Сомуоктар кураанахха охсуллан час гыннылар, саа биир уоһун иннэтэ көтөн тахсан, истиэнэҕэ тобулу киирдэ. Улаханнык үлэлээн туран истиэнэттэн саа иннэтин хостоотубут. Төттөрү ол иннэни кыайан олордубатыбыт. Кэлин убайбыт Саша мындырдаан оҥорбут этэ. Эрдэ саа бэйэтин иннэтэ сүппүт, онон оскуоманан оҥорон олордубуттар эбит. “Киһиэхэ түспүтэ буоллар, улаханнык бааһырдыах эбит” диэн өйдөөтүбүт.
Ол иһин “хаһан да киһини саанан кыҥаамаҥ” диэн этэллэр. Ол иннинэ Чкаловка олордохпутуна, маҥнайгы кылааска үөрэнэ сырыттахпына, бииргэ үөрэнэр уолбут Андрей муннукка турар сааны ылан эдьиийин кыҥаабыт. Онтон ийэтэ кэнниттэн киирэн: «Саанан оонньоомо!” – диэбитигэр, эргиллээри ийэтин дэҥнээбитэ. Ийэтэ балыыһаҕа киирэн быстыбыта. “Бэйэм дэҥнэнним” диэн ийэтэ этэ сатаабытын үрдүнэн, саа хаһаайына күтүөттэрин сууттаан хаайыыга ыыппыттара, Андрейы – оҕо дьиэтигэр. Андрей аҕата сэрии инбэлиитэ, ол иннигэр эмиэ сааҕа дэҥнэнэн күн сириттэн барбыта.
Тыыга киирэргэр, тахсаргар сааҥ ботуруона суох буолуохтаах. Миигин кытта саастыы Иван бэйэтин төрөппүт уолун дэҥнээбитэ. Тыыттан тахсаары, уола инники ойон түһэн биэрэккэ, тыыны быатыттан соһон ылбыт. Онтон сааны уунан биэрбитин уоһуттан ылбыта эстэн, иһин тоҕо ытыммыт. Кыайан быыһаабатахтара.
Болҕомтолоох буолуҥ
Сотору-сотору туйахтаахха бултуу сылдьан аттары, атын хамаанда дьонун, бэл, бэйэлэрин кыттыгастарын дэҥнээбиттэрин туһунан айдаан буолар. Тугу ытаргын чуолкайдаан баран, биирдэ ытыахтааххын. Оннооҕор элбэх киһини, сүөһүнү ыта сыспыт, онтон кыл түгэнэ саарбахтаан тохтуу түһэн ыппатах түбэлтэлэрэ элбэх.
Үүтээҥҥэ кэлэн хоно сыттахтарына, баайыллан сойо турар аттарын ыппыттарын туһунан хас да киһиттэн истибитим. Бэл, аты өлөрөн тутуллан баран, төлөөмөөрү мөккүһэр дьон бааллар. Ааттарын ааттаамыым, оҕолоох, дьонноох-сэргэлээх дьон, саата-суута алҕас кэпсэнэрэ, тарҕанара сүрэ бэрт.
Сэбиэскэй саҕана звеноҕа оттуу сылдьан, тыраахтарынан атын сиргэ көһөн истэхпитинэ, фара уотугар тайах киирбитэ. Киэһэ оттоон тахсарга фара уотугар куобах киирээччи. Ытааччы үксүн мин буолааччыбын. Охотовед Миисэ: «Тайах турар, ыт!” – дии олордоҕуна, икки уостаах саабар доруоптаах ботуруоммун хостоон, сүнньүөх уктан баран, ытаары кыҥаан туран, кэннигэр элбэх харах уота баарын көрөн ыппатаҕым. Аттыбар олорор киһим ытаары саабын былдьаһа сатаабыта. Тыраахтар тохтоон турар ойуурун иһигэр боруҥуйга үөр атыыра боотурҕаан турара харахпар бу баар. Онтон, дьэ, сылгылар үргэн туора ыстаннылар. Аҕам үөрэҕэ баар буолан ыппатаҕым дуу, сылгы төлөөбөт ыйааҕым эбитэ дуу. Үрэх баһыгар сылгы суола да суох этэ, ханна баран испит үөр эбитэ буолла? Охотовед Миша: “Киһи ыт дии турдаҕына, таба көрө охсон ыппаккаҕын айдаан буолбата”, – диэн хайҕаабыта. Тайахха “котловой” диэн көҥүл суруктаах этибит. Отчуттар бултаан сииллэригэр көҥүл биэрэр этилэр. Ол иннигэр атын звенолар фаралыы сылдьан тайах өлөрбүттэрин истибиппит. Онон тыраахтарга олорсон иһээччилэр бары тайах турар дии санаабыттар этэ, атыыр бэйэтэ даҕаны сирэйин ньолотон, утары турара, сиэлэ, кутуруга көстүбэт этэ.
Саанан эһиллэр айа эмиэ сэрэхтээх
Аҕыйах сыллааҕыта Иркутскай уобаласка саа айаҕа булчут дэҥнэммитэ. Ойуурга, бэл, дэриэбинэттэн сүүсчэ көстөөх сиргэ дьэбиннирбит кураанах тэһэҕэс тимир буочука элбэх. Икки буолан бултуу сылдьан, оннук буочука иһин өҥөйөн көрбүтүгэр саа айа эстэн, сонно тута барбыт. Полициялар ким хаһан ииппитин быһаарбатахтар. Айаны иитии элбэх дэҥ-оһол тахсарын иһин бобуллубута. Алта уонус сылларга диэри эһэҕэ, тайахха, күндү түүлээххэ араас айаны иитэллэрэ. Аны булт ирдэбилин быһыытынан, бултуур көҥүл бүттэҕинэ, тэриллэргин хомуйуохтааххын. Туһах, хапкаан, сохсо, айа, чааркаан – барыта хомуллуохтаах. Тибии кэмигэр булбатах булдуҥ тэрилин саас баран көрдүөхтээххин. Мин ити Иркутскай түбэлтэтигэр “былыргы буорах хайдах буорту буолбакка өр турбутай?” диэн сөҕөбүн. Саҥа быласымаас ботуруон, үчүгэйдик харалыннаҕына, үс сыл буорту буолбат. Ол даҕаны хотуобай ботуруон, ытыллыбыт гильзаҕа саҥаттан иитиллибит ботуруон өр буолбакка буорту буолар. Арай анаан иитиллибит, буосканан саба кутуллубут буруолаах буорах буолан тулуспута буолуо дии саныыбын.
Саа айаны хайдах оҥорол-лорун, иитэллэрин Макаар оҕонньортон ыйыталаспытым, билэбин, ол гынан баран манна суруйбаппын. Аны дьону куһаҕаҥҥа үөрэтэр аатырыам. Эһэҕэ анаан тимир буочукаҕа иитэллэр. Иһигэр араас ас тобоҕун, балыгы быраҕаллар, ол сытыгар кэлэн, өҥөҥнөөн айаны эһэр. Атын туйахтаахтарга, күндү түүлээхтэргэ сылдьар ыырдарыгар, орохторугар айа араас көрүҥүн иитэллэрэ. Онно кэлбит булт кылыыны таарыйан эһэрэ. Дьон кылыыны таарыйбатыгар “манна айа баар” диэн, дьуолка бэлиэ охсоллоро. Аны былыр киһи бултуур сиригэр атын киһи сылдьара бобуулаах этэ. Биирдэ эмэ, алҕаска атын сиртэн айаннаан иһэр киһи таарыйыан сөп.
Мин бултуур кэммэр, аҕыс уонус сылларга, Аканаҕа эмиэ сыһыарыллыбыт бултуур сирдээх этим да, ол сирбэр аҕыйах атын дьон киирэн бултууллара. Кимнээҕин суолларын суоллаан чуолкайдааччыбын. Куруук сылдьар киһини дьон ортотугар, охотовед истэн турдаҕына, саҥарбытым. Ол кэннэ тохтообуттара.
Сыалыһарга туруорбут бэрэмээттэрин уоран көрөр уолу, чычаас ууга ойбоҥҥо түһэрбиттэрин кэннэ, ким да атын киһи бэрэмээтин кэрийбэт буолбут.
Итини соруйан аҕынным. Уоруйах быраканьыарга тугу баҕарар бэлэмнээн дэҥҥэ түбэһиннэриэхтэрин сөп диэн. Атын сирдэргэ эһэ, бөрө хапкаанын иитэн уоруйахтары иэстэһэллэр эбит. Билигин даҕаны киис хапкаанын таһыгар сиэгэҥҥэ анаан улахан хапкааны иитэллэр.
Сааттан сэрэниҥ
Сааны быраҕан бэриллибэт. Үүнэн турар маска өйөннөрүллүбэт, тыал үрэн саа уоһун токуруппут түбэлтэлэрэ бааллар. Охтон түһэн эстиэн, тостуон сөп. Бааһырбыт кыылы, көтөрү саанан охсоору сааларын алдьаппыттары билэбин. Биир убайым саатын тыраахтар сыарҕатыттан сиргэ түһэрбитэ тостубутун саҥа приклад оҥорон биэрбиттээхпин. Хата, ботуруона суох буолан эстибэтэх этэ. Сүгэнэн талах кэрдэ сылдьан, сааларын охсон алдьаппыттарын эмиэ саҥа мастаан турардаахпын.
Саа уоһугар бадараан киирбитин билбэккэ хайа тэптэрэн баран, эрбэммит сааларын көрөн турабын. Икки уостааҕы уонна аптамаат сааны. Ытыаҥ иннинэ сааҥ уоһа ырааһын чуолкай билэр буолуохтааххын. Эрэммэт буоллаххына, бэрэбиэркэлиир ордук. Мин биирдэ хаҥас уоһум толору бадараан буолбутун ыраастаан турабын. Хаһан бадарааҥҥа таарыйбыппын толкуйдуу сатаабытым да, ол кэмҥэ кыайан өйдөөбөтөҕүм. Кэлин ол сиргэ сылдьан, күрүөнү туораары сиэрдийэ иһинэн ааспытым, онно сиргэ таарыйбыт буолуохпун сөп эбит дии санаабытым.
Сорохтор дьааманы туһаналлар
Кэлин булт тоҕуоруйдун диэн, анаан аһатар, туус кутар ньымалара Саха сиригэр тарҕанна. Мин эмиэ үчүгэй дьон аатыгар киирээри туус илдьэн хас да сиргэ уурабын. Талах, хатыҥ миинньиги элэктэриичэстибэ лииньийэтин анныттан хомуйан оҥоробун, эбиэс бурдук сөлүөҥкэтин илдьэн уурабын.
Аҕыйах хонуктааҕыта “Охота” сурунааалы ааҕа олорон, биир булчут “ытым өлөр өлүүттэн быыһаабыта” диэн суруйбутун булан аахтым. Арай биирдэ ытын кытта сир кэрийэ сылдьан, оннук анал оҥоһуулаах сири булбут. Ханнык кыыллар кэлэн аһыылларын көрөр, билэр баҕалаах кэрийэ хааман иһэн оҥкучахха түспүт. Аны оҥкучах иһигэр тимир үөрбэлэр өрө көрөн тураллар эбит. Ыта кэлэн эмиэ түспүт. Хата, тимир үөрбэлэргэ улаханнык таарыллыбатах. Өйүн сүтэрэн сытар киһини атын булчуттар кэлэн, хостоон балыыһаҕа илпиттэр. Ыта булчуттарга тиийэн ытаан, үрэн, батыһыннаран аҕалбыт эбит. Булчуттар туох эрэ буолбут диэн сэрэйэн, ыты батыһан, отой атын сиртэн кэлэн булан балыыһаҕа илпиттэр. Онон билиҥҥэ диэри быраканьыардар дьааманы хаһаллар эбит. Мин дьааманы Ньурбаҕа биир сиргэ туһаналларын истэн ааспытым. Саһыл пиэрмэтэ баар эрдэҕинэ, онно анаан тайах бултааччылар айа тардан уонна дьаама хаһан бултуулларын. Кэлин Амыр уобалаһыгар биир кырдьаҕас булчут аҕыйах биэрэстэ сыгынах күрүө оҥорон, аһыыр айаҕар туһахтаан бултуурун истибитим. Анал бултуур сири элбэх сылга анатан баран, былыргылыы быһыттаан бултуур эбит. Ол оҕонньор айаҕар эрэ кэмнээн бултуур эбит. Биэнсийэтэ суох, дьоно-сэргэтэ ордубатах, соҕотох оҕонньор. Былыргылыы бултаан, аһаан-таҥнан олорор.
Билигин төһө да атаҕыттан тутар хапкаанынан бултуур бобулуннар, бөрөнү, эһэни, сиэгэни оннук хапкаанынан бултууру сорох сиргэ көҥүллүүллэр. Онон, эдэр булчуттар, атын дьон бултуур ыырдарыгар үлүбүөй киирэр сэрэхтээҕин билиэхтээххит. Аныгы кыыллар киһи суолуттан куттамматтар, бураан, хайыһар суолун буллахтарына, ол чигдитинэн бараллар. Ону билэр буолан, анаан суол таһааран, онно хапкаан, туһах иитэллэр.
Саалаах барыта булчут буолбат
Былыр киһи сир үрдүгэр баар буолуоҕуттан булт үөдүйбүт. Сири таҥастаан үүннэрии, дьиэ кыылларын анаан иитэн дэлэтии элбээбитин да иһин, бултаан аһыыр, таҥнар хаһан да сүтүө суоҕа. Булт сүппэтин туһугар дьиҥнээх булчуттар элбэх туһаны оҥороллор. Кинилэр бултаан тыа кыыллара тарҕаналларын ситиһэллэр. Кэнникинэн анал үөрэхтээхтэр бултаммат кыыл аһылыга аҕыйаан эбэтэр аһара элбээн, ыарыы туран быста аҕыйыырын суруйаллар. Ол иһин анаан көҥүл биэрэн бултаталлар. Саа көҥүлүн ылбыт хас биирдии киһи булчут буолбат. Сокуон этэрин тутуһартан ураты айылҕа этиитин, Байанай үөрэҕин этинэн-хаанынан билбит эрэ киһи булчут аатын ылар.
Сири оҥорооччу бааһынатын, дьиэ кыылын харыстааччы кыылларын харыстыырын курдук, дьиҥнээх булчут булда, айылҕата кэхтибэтин харыстыыр, көмүскүүр аналлаах. Сиэннэрбитигэр, хос сиэннэрбитигэр булт, балык чөл тиийэрэ биһигиттэн тутулуктааҕын умнумуоҕуҥ. Билигин мин төрөөбүт Аканабар каадырабай булчут суох. Сэбиэскэй саҕана икки сүүс каадырабай булчуттаах “Степан Васильев” сопхуос бултуур сиригэр сылдьар улахан өттө бобуулаах. Алмаас хостууллар, сороҕо харыстанар сир уонна “Байар”, “Булчут”, “Сахабулт” анаммыт сирдэрэ. Баҕар, булду харыстыырга туһалыахтара диэн эрэниэххэ сөбө дуу. Ол гынан баран үрэхтэри быһыттыылларын, сайыҥҥы баһаардары умуруорбакка кэтээн эрэ олороллорун көрдөххүнэ, эрэл сүтэр.
Уолаттаргытын, сиэннэргитин илдьэ сылдьыҥ
Сир үрдүгэр киһи букатын кэлбэт. Кэлбит сиригэр төттөрү барар. Букатын бараргар Орто дойдугар хайдах олорбуккун отчуоттатан баран, ханна бараргын быһаараллар. Үтүө дьыалаҕын кытта туох куһаҕаны үйэҥ тухары оҥорбуккун бэскигэ ууран тэҥнииллэр. «Балыктыыр кэмиҥ олорбут кэмҥэр отчуокка киирбэт» дэнэр эбит. Ол иһин балыксыттар атын дьонтон ордук уһун үйэлэнэллэр дэнэр. Бэйэҕит билэр балыксыттаргыт төһө уһун үйэлэммиттэрин тэҥнээн көрүҥ. Атыҥҥа халыйаары гынным, Байанайгыт илии тутуурдаах, өттүк харалаах көрүстүн. Уолаттаргытын, сиэннэргитин илдьэ сылдьан, булчут кутаатыгар, отуутугар олордуҥ, өбүгэ үгэстэрэ тарҕана, салҕана турдуннар.
Мин булчут кутаатын аан бастаан Чкаловка олордохпутуна, 1972 сыллаахха, көрбүтүм, алта саастаахпар. Ол – туһунан кэпсээн. 47-бин туолар сааспар улахан уолум Петялыын сэттэ куһу көрбүтүм уонна барытын ылбыппыт, онтон аньыырҕаан, үс сыл булка, балыкка сылдьыбатаҕым. Онтон биэс уон сааспар ойоҕум, аһара иэдэйээри гынна диэн, оҕолорум туурак саатын ылан бэлэхтээбиттэрэ. Онтон ыла саас-күһүн биир-икки күн булчут кутаатыгар хонон, астынан кэлэбин. Сиэним улаатарын күүтэбин. Тугу билэрбин үөрэтээри. Биһиги былааммыт элбэх. Аҕам Бүөтүр бэйэтин аатынан ааттаах улахан сиэнэ Петяны биэс сааһыттан, маҥнай туһахтан саҕалаан, илдьэ сылдьыбыта. Петя булдунан-балыгынан дьонтон хаалсыбат. Кинилиин аҕыс киһи саҕа били ылан турабыт, ол эмиэ кэлин, баҕар, суруллуо.
Ньурбаттан Сахса Тар.
