Балаҕан ыйын 18 күнүгэр АЛРОСА дыраагалаах полигоннарын даамбаларын уу тоҕо көтөн, кирдээх уу Бүлүү өрүскэ киирэн, бу эбэни кыйа олорор нэһилиэктэр иһэр да, туттар да уулара суох хаалбыттара. Онтон ыла биир ый ааста. Туох миэрэлэр ылылыннылар? Туох хамсааһын таҕыста? Инникитин маннык тахсыбатын ту´угар туох үлэ барыан нааданый? Уопсастыбаннас мустан ону дьµµллэстэ, бэйэтин этиилэрин киллэрдэ.
Бүлүү дьокутааттара суохтар
Ааһан эрэр уонна саҥа талыллыбыт састаап дьокутааттарын мунньахха ыҥырыллыбыта даҕаны, ааһан эрэр ыҥырыылаах Ил Түмэн сис кэмитиэтин салайааччыта Владимир Прокопьевтан, дьокутаат Иван Шамаевтан уонна саҥа талыллыбыт Сулустаана Мыраантан атын Бүлүү улуустарын уокуруктарыттан талыллыбыт дьокутааттар биир да кэлбэтэхтэр. Син биир бу кыһалҕанан саҥа талыллыбыт састаап дьарыктанарынан, булгуччу истэ-билэ диэн кэлиэхтээх этилэр. Ону наадалаахха аахпатахтар. Ытыктабыллаах Бүлүү улуустарын олохтоохторо, кимнээҕи талбыккытын көрөн итэҕэйиҥ. Эһиги кыһалҕаҕытын кыһалҕа оҥостор дьон дуо - бу?
Мунньахха өрөспүүбүлүкэ араас уопсастыбаннай тэрилтэлэрин бэрэстэбиитэллэрэ бааллар – Уопсай норуот фрона (ОНФ), Уопсастыбаннай палаата (ОП), Ил Саха, “Сир”, “Сомоҕо” уо.д.а. Сорохтору “сиэп иһинээҕи” уопсастыбаннай тэрилтэлэр, сорохтору, төттөрүтүн, “былааһы утарар оппозиция” диэн ааттыыллар. Онон нэһилиэнньэни долгутар улахан кыһалҕаҕа бары бииргэ түмсүбүттэрэ сүрдээх үчүгэй.
Тугу гыныахха?
Иван Степанов, “Сир” өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын, “Өлүөнэ өрүһү көмүскүөх” түмсүү салайааччыта, уопсастыбанньык: “Бүгүн биһиги маннык түбэлтэ хатыламматын туһугар уопсастыбаннас өттүттэн туох дьайыылааҕы оҥоруохпутун сөбүй, ону сүбэлэһэ, дьүүллэһэ муһуннубут. Элбэҕи саҥарыахха, этиэххэ-тыыныахха сөп эрээри, тугу гыныахха, нэһилиэнньэҕэ, өрөспүүбүлүкэҕэ хайдах көмөлөһүөххэ диэн чопчу этиилэр наадалар”, - диэн мунньах соругун чопчулаата.
Икки күлүүһү - төннөрүөххэ!
Александр Жураковскай, ОНФ солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ: “Икки күлүүс бириинсибин” төннөрөр уолдьаста. Ол урут суверенитеты суох гынаары, итинник быһыыны-майгыны олохтообут эбит буоллахтарына, билигин атын кэм. Сиртэн хостонор баайга болумуочуйалары эрэгийиэн уонна федеральнай киин тыырсан тэҥҥэ быһаарыахтаахтар. Ити биһиги эрэ баҕа санаабыт буолбатах, атын сиртэн хостонор бырамыысыланнастаах эрэгийиэннэргэ итинник санаалар бааллар”.
Урут, “икки күлүүс” саҕана, өрөспүүбүлүкэ лиссиэнсийэни кытта биэрэрэ. Билигин биһиэхэ ханнык да быраап суох. Ол түмүгэр хостооччу хампаанньалар таптаабыттарынан айбардыыллар. Сокуоннары ылына сатыырбытын “Эһиги сокуоҥҥутун билиммэппит!” – дииллэр. Алдьатан, айбардаан, сокуонунан ирдэнэр чөлүгэр түһэрии үлэлэрин ыыппакка да тыас хомунан, “мэлис” гынан хаалаллар. Ол түмүгэр олохтоох нэһилиэнньэ олоҕун укулаата кэһиллэр, тулалыыр эйгэтэ алдьанар, доруобуйата айгырыыр.
“Ыстарааптары улааттыннарары ирдиэххэ. Быйыл сир баайын хостооччулартан үс өрүс эмсэҕэлээтэ. Алдаҥҥа - көмүсчүттэр, Чульмаҥҥа – чох хостооччулар уонна бу - алмаас хостооччулар өрүстэри киртиттилэр. Ол оҥорбут хоромньуларын иһин кинилэр быыкаа суумаҕа административнай ыстараапка ууруллуохтара, онон бүттэ. Оннооҕор Кыһыл кинигэҕэ киирбит үүнээйини алдьаттахха, ыстарааба ботуччу. Оттон дьон доруобуйатын алдьатыы иһин хоромньу суумата кыра буолуохтааҕый?”
ОЭС киэҥ ыҥырыылаах сэбиэтигэр көрөргө
Михаил Черосов, ОЭС солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ, билим дуоктара, Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин Экология уопсастыбаннай сэбиэтин (ОЭС) мунньаҕар сир баайын хостооччу хампаанньалары ыҥыран отчуоттатабыт, экологияҕа ыытар үлэлэрин көрөр үгэстээхпит диэтэ. Кырдьык,ол хампаанньалары экологияҕа профессиональнай таһымҥа отчуоттатар биир ньыма. Ол быһыытынан, уочараттаах ОЭС мунньаҕар алмааһы хостооччу хампаанньа бэрэстэбиитэллэрин ыҥыран истэр былааннаахтарын М.Черосов эттэ.
Ону киэҥ ыҥырыылаах гынан тэрийэн, урукку-билиҥҥи дьокутааттар, билим институттара, араас сэбиэттэр, уопсастыбаннай түмсүүлэр - бары кытталлара, боппуруостары туруораллара буоллар диэн баҕа санаалаахтар. Өрөспүүбүлүкэҕэ баар араас кµµстэр бары экологияҕа ыалдьалларын көрдөрүөх, хампаанньалар ыраас технологиялары тутуһалларын модьуйуох тустаахтар.
Атын уорганнар ханналар?
“Айылҕаны харыстыыр борокуратуура өттүттэн туох үлэ ыытылла турарын мин билбэппин. Дьиҥинэн, борокуратуура ылыстаҕына, түргэнник үлэлээччи эрээри бу сырыыга тугу гына сылдьарын көрбүппүт. Сырдатыы да өттүн ыллахха, оннук: тугу да саҥарбаттар да, хайаабаттар да. Ол тугу кытта сибээстээҕин билбэппит. Айылҕаны харыстыыр борокуруор “доҕоттоор, дьэ, бу маннык буолбут, маны гыныахпыт, ону гыныахпыт” диэн тугу эмэ эппитин өйдөөбүппүт”, - диэн тыл-өс эмиэ иһилиннэ.
Соторутааҕыта буолбут пресс-кэмпириэнсийэҕэ ОНФтан, ОПтан борокуратуура аатыгар сурук (запрос) барбыт диэн буолла да, эмиэ ким да кэлбэтэҕэ диэтилэр. Ростехнадзордар ол мунньахха бэрэстэбиитэл да ыыппатах этилэр. Тоҕото биллибэт. Федеральнай боломуочуйалаах уорганнар тугу гыналлар?
Ил Түмэҥҥэ парламент истиилэрэ
Мунньахха Владимир Прокопьев, Айылҕа харыстабылыгар, сир баайын туһаныыга, сиргэ сыһыаннаһыыларга Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ кыттыыны ылла. Сунтаартан төрүттээх, биллиилээх спортивнай суруналыыс, бу соторутааҕыта Мииринэйгэ диэри массыынанан баран кэлбит Владислав Коротов бу күннэргэ Ил Түмэҥҥэ 5000 илии баттааһыннаах аһаҕас ирдэбил-сурук киллэрбиттэрин, ол сурукка харда баар дуо диэн ыйытта.
Дьокутаат: “Сурукка туруоруллар ыйытыылары биһиги Парламент истиилэригэр туруоруохпут”, -- диэтэ. Парламент истиилэрэ алтынньыга былааннанар диэтэ. Ол иннинэ, уопсастыбанньыктар, баҕа санааҕытын уонна этиилэргитин барытын тµмэн киллэриҥ, сүбэлэһиэхпит диэн буолла. Онон бу күннэргэ талыллыбыт оробуочай бөлөх Ил Түмэни кытта ыкса үлэлиэхтээх, суругу-бичиги, туох баар информацияны бэлэмниэхтээх.
Иһэр уунан хааччыйыы хайдаҕый?
Түөрт Бүлүү улууһун иһэр уунан хааччыйыы бастакы уочарат быһаарыллар боппуруос буолуохтааҕа. Хомойуох иһин, информация араас. Ыраас уунан атын “альтернативнай источниктар” диэнтэн – ол аата, күөлтэн, үрэхтэн бары нэһилиэнньэлээх пууннар хааччылла олороллор диэн истэбит. Улуустартан кэлэр официальнай сводкалар “барыта үчүгэй буолан эрэр” диэн. Ол эрээри барыларыгар оннук буолбатах. Мантан инньэ иһэр уу сытыы кыһалҕа буолуоҕун аһаҕастык көрдөрдө. Билигин ол быстах кэмҥэ ууну ыраастыыр (ону да аһара кирдээх ууну ыраастыырга кыаҕа тиийбэт) тэрилгэ итэҕэйэн олорор табыллыбат. Нэһилиэнньэни иһэр уунан хааччыйыы боппуруоһа уталытыллыбакка быһаарыллыахтаах 1№-дээх боппуруос буолуохтаах.
Бу соторутааҕыта Госдуума дьокутаата Федот Тумусов МГУ лабораториятыгар уу боруобатын ылан оҥорторбут анаалыһын түмүгэ көрдөрбүтүнэн, уу туруга быстар мөлтөх, иһэртэн туттунар ордук диэн. Атын да уопсастыбанньыктар ууттан боруоба ылан, өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр анаалыс оҥорторо сылдьаллар.
Дьокутаат быһаарсыаҕа
“Иһэр уу - уустук кыһалҕа. Уһук Илиҥҥэ биһиги ыраас иһэр уунан хааччыллыыга бэстилиэнэй миэстэҕэ сылдьабыт. Официальнай ыстатыыстыка кырасыабай сыыппаралары көрдөрөр да, олоххо баар чахчы атын.Нэһилиэнньэни ыраас уунан хааччыйыы” федеральнай бырагыраамата үлэлээбэт. Биһиги бу иһэр уу кыһалҕатыгар ыытыллыбыт парламент истиилэригэр сир аннынааҕы ууну туһаныыны күүһүрдэргэ эппиппит. Үөһээ баар аһаҕас уу хаһан баҕарар бу Бүлүү эбэ курдук, иһэргэ туттуллубат буолан хаалар кутталлаах. Итини ситиһэргэ үлэ барыахтаах. Манна анал бырагыраама ылыллара, үбүлэнэрэ наада”, - диэтэ.
“Оттон Бүлүү бөлөх улуустарын туһунан этэр буоллахха, Бүлүүгэ, Ньурбаҕа боппуруос турбат. Уустук соҕус балаһыанньа Үөһээ Бүлүүгэ уонна Сунтаарга баар эрээри, дьыала быһаарыллан эрэр”, - диэтэ. Сулустаана Мыраан: “Мин атын информациялаахпын. Бүлүүчээҥҥэ уу ылар атын сирдээхтэр да буоллар, онтон ууну иһэ иликтэр, уу таһар массыынаны күүтэллэр. Бу хаһан түргэтиир кыахтааҕый?” - диэн ыйытта. В.Прокопьев: “Кинилэр миэхэ суһаллык сурук ыыттыннар. Мин быһаарсыам!” – диэн эрэннэрдэ.
Сүлдьүкээрдэр айманаллар
Сүлдьүкээр - Мииринэйтэн 30 км. эрэ ыраах кыра бөһүөлэк. Бу иэдээн тахсыаҕыттан уута суох олороллорун туһунан ааспыт мунньахтартан ыла бэрэстэбиитэллэрэ Вера Афанасьева тохтообокко этэр. Мииринэй оройуонун дьаһалтата балаҕан ыйын 16 күнүгэр биирдэ ыраас иһэр ууну ыыппыт. Ону да киин куоракка олорор бэрэстэбиитэллэрэ араас инстанциянан тохтообокко сылдьан, кэлиилии кэбэн, туруорсан.
Вера Афанасьева, Сүлдьүкээр бэрэстэбиитэлэ: “Бастакы мунньах кэнниттэн мин Габдрашитова диэн АЛРОСА бэрэстэбиитэлигэр этэн көрбүтүм: уубут суох диэн. Соннук туох да быһаарыллыбатаҕа. Онтон бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Солодовка суруйбуппут. Ону “Новай” сопхуос хааччыйдын диэн ыыппыттара. Онтон экология мнистиэристибэтигэр ыыппыттара, ол кэннэ уунан ОДьХХ хааччыйар диэн онно ыыттылар. Олор “Мииринэй оройуона бэйэтэ ПТСтаах” диэн кыттыспаппыт диэбиттэрэ. Ити сырыттахпытына дьолбутугар ардах түһэн водозаборбут кыратык туолла. Ол иһин Мииринэй оройуонун дьаһалтата “кинилэр водозабордаахтар, ууну ыраастыыр систиэмэлээхтэр, ып-ыраас ууну иһэ олороллор”, – диир. Ол “водозабор” диэн – бэйэбит хаһан, ууну киллэрбиппит.
Балаҕан ыйын 12 күнүгэр ыксаан “флешмоб” оҥорбуппут, ол кэннэ аны “оҕолору туһаммыккыт” диэн буруйданан эрэбит. Куокуйдаах диэн уу ылар µрэхпит уутугар тимир уонна стронций, аммоний баар диэн боруобалар көрдөрөллөр. Балаҕан ыйын 16 күнүгэр эрэ дьэ туруорсан-туруорсан 2 туонна ууну аҕаллылар, хас биирдии ыалга 18-тыы лиитирэ ууну түҥэттилэр. Аны “ууну ыраастыыр тэриллээхтэр” дииллэрэ, ол ууну мэхэньиичэскэйдик эрэ ыраастыыр, атын хиимийэтин ыраастаабат. Оччотугар бука бары радиациялаах ууну иһэ олордохторо. Бүгүҥҥүттэн ыла оҕо саада үлэлээбэт – уу суоҕунан. Иллэрээ күн аҕалбыт уулара бүттэ”.
Ити тухары Мииринэй баһылыга Ришат Юзмухаметов “Сүлдьүкээр иһэр уулаах” диэн отчуоттуу олорор. Оччотугар баһылыктар “барыта үчүгэй” диэн тугу кэпсии олороллоро биллибэт буоллаҕа?
***
“Ньурба улууһун Күндээдэ нэһилиэгэр Бүлүүттэн атын иһэр, ылар уулара суох. Онон ыраас уунан хааччыйар кыһалҕа турар. Сэлиэнньэ тулатыгар уулаах күөллэр эҥин суохтар. Сүөһү уулуур күөлэ-үрүйэтэ суох хаалла”, - диэн информацияны аахтылар.
Хоромньуну төлөттөрүү
Николай Барамыгин, СӨ Уопсастыбаннай палаататын экологияҕа хамыыһыйатын салайааччыта: “Эмиэрикэҕэ ханнык эмэ хампаанньа сокуону кэстэҕинэ, холобур биир даҕаны юрист уопсастыбаннас аатыттан дьыала бэлэмнээн, суукка ирдэбил түһэриэн сөп. Биһиэхэ оннук кыаллыан сөп дуо? Сыл бастакы аҥаарыгар 60 млрд солк. ыраас барыһы ылар хампаанньаттан биһиги хоромньу иһин хайдах төлөттөрөр кыахтаахпытый? Министиэристибэ, атын надзор-хонтуруол уорганнара бары бэйэлэрин хайысхатынан көрөн ирдэбили оҥоруохтара. Онтон дьон доруобуйатыгар, тыа хаһаайыстыбатыгар оҥоһуллубут хоромньуну, Бүлүү өрүһү чөлүгэр түһэрии бырагырааматын ким туруорсуой? “—диэн ыйытыыны туруорда.
Ил Түмэҥҥэ хонтуруол төннүөхтээх
Михаил Санников: “Биһиги буруйдаахтарга холуобунай ирдэбил түһэриэхтээх этибит. Бырабыыталыстыба, парламент хампаанньаны утарар “өстөөх” курдук көстүөхтэрин баҕарбат буоллахтарына, атын да уорганнары онно туһанныннар. Кэлэр парламеҥҥа экология кэмитиэтэ туспа баар буоларын уонна тутулуга суох бэйэтэ туспа юридическай сирэй - хонтуруоллуур кэмитиэт баар буоларын ситиһиэххэ. Бастакы ыҥырыылаах Ил түмэҥҥэ курдук”, - диэн этии киллэрдэ. Оччоҕуна эрэ Ил Түмэн тиистээх-уостаах уорган буолан, ирдэбили туруорар кыахтаныа – чахчыта, оннук.
Бэйэни салайыныы, болумуочуйа
“Бэйэни салайыныы уорганнарын ыҥыран бииргэ үлэлиэххэ. Балаҕан ыйын 29 күнүгэр 2002 сыллаахха биһиги референдум ыыппыппыт. Ол быһыытынан, улуустары-оройуоннары бэйэни салайыныыга көһөрбүттэрэ. Онон биһиги резервациялары тэрийбиппит.
Тоҕо биһиги сууту-сокуону араҥаччылыыр уорганнарбыт ити улахан хампаанньаларга тахсыбаттарый? Тоҕо диэтэххэ, боломуочуйалара суох. Биһиги баһылыктары буруйдуур эмиэ бырааппыт суох. Кинилэри истэ да барыахтара суоҕа. Боломуочуйалара суох. Сотору кэминэн биһиги судаарыстыбаннай уорганнарбытын да истибэт буолуохтара. Ол иһин ити референдуму ыытар саҕана мин “бу маны тохтотуохха, ынырык дьыала оҥоһуллан эрэр” диэн этэ сатаабытым. Биһиги бэйэбит Төрүт сокуоммутуттан тэйэн эрэбит диэн. 131№-дээх Федеральнай сокуон биһиги Төрүт сокуоммутун алдьаппыта. Биһиги судаарыстыбаннаспытын да тэпсиэн сөп. Оттон ол барыта – биһиги бу бүгүҥҥү кыһалҕабытыгар барыта ырылхайдык көстөн эрэр. Биһиги боломуочуйабыт суох дии, туу эмэ туруорсарбытыгар. Онон саҥа Ил Түмэн итини толкуйдуон, Төрүт сокуону эмиэ көрүөн наада”, - диэтэ М.Санников.
Хас биирдии олохтоохтон суукка ирдэбил
Марина Платонова, уопсастыбанньык: “Элбэх мунньах той буолла эрээри, холобур, Сүлдьүкээргэ үллэрээ күн эрэ ууну аҕалбыттара. Олус бытааннык хамсаналлар. Ким туохха эппиэттиирэ биллибэт. Бүгүҥҥү мунньахха Бүлүү бөлөхтөн дьокутааттар кэлиэхтэрэ диэн буолбута да - суохтар. Онон дьон “биһиги туспутугар бу дьокутааттар эҥин хамсаныахтара биллибэт” диэн итэҕэйбэт. Оччотугар биһиги хас биирдиибит суукка ирдэбил (үҥсүү, иск) түһэриэхпитин сөп дуо? Бу хампаанньа маннык гынна, биһигини иһэр уута суох хаалларда диэн? Манна юристар олороҕут, сүбэлиэххитин наада”, - диэн ыйытта. Онуоха “сөп” диэн буолла. Ханнык баҕарар гражданин надзор-хонтуруол уорганнарыгар ирдэбил суруйан киллэрэр кыахтаах диэтилэр.
Кирдээх ууну испиппит ыраатта
Варвара Макарова, марафон бэтэрээнэ, Сунтаартан төрүттээх: “Даамба алдьанан уонунан сылларга мустубут кир-кирээс барыта өрүскэ түстэҕэ. Алмаастар ууларын өрүскэ тоҕо туралларын биһиги, олохтоохтор, уруккуттан билэбит. Саас оруобуна муус устар ыйга, күһүн сэтинньигэ боруоста элбэх баҕайы ап-араҥас уу сыл аайы кэлэр, оруобуна хаайтарыы саҕана. Биһиги ону “оо, өрүс эмиэ тарыҥнаабыт” диибит. Онно массыына эҥин сылдьыбат буолан хаалар, онон ол уубутун иһэ-тутта олоробут, ол уонча сыл буолла. Хампаанньа солбуйааччыта дьахтар биирдэ тэлэбиисэргэ эмиэ эппиттээх: “Биһиги Бүлүү өрүскэ кыра-кыралаан кирдээх ууну ыыта олоробут”, - диэн.
Мин санаабар, ити оруобуна уулара туолбут, ол иһин ону соруйан саахал диэри, халлаан уутугар балыйаары ыыттылар. Дьиҥинэн, кэмэ кэлбит. Уу харчыны сырсар дьон, ол биһиги олохтоохтор доруобуйабытыгар кыһаллан бэрт. Мин бэйэм медик буоларым быһыытынан, онкологияҕа ыалдьыы Бүлүү бөлөх оройуоннарга аһара элбэҕин билэбин. Сыл аайы улууска биэстии-алталыы киһи онкологияттан суох буолар”.
Олохтоох учуонайдары чугаһаппаттар
Петр Готовцев, РНА СО Ирбэт тоҥ институтун билимҥэ исписэлииһэ, тэхиниичэскэй билим хандьыдаата: “Дьиссэртээссийэбин “Алмаастаах кыраай криолитозоната” диэн тиэмэҕэ көмүскээбитим. Мин Мииринэйи, Удачнайы билэбин диэхпин сөп. Онно ханнык минераллар баалларын, ханнык дренажнай үлэлэр ыытыллалларын, үлэһиттэр кимнээхтэрин-туохтарын, хайдах сыһыаннаһалларын – барытын. Билигин өрөспүүбүлүкэттэн кинилэри кытта Прикладной институт экологията эрэ үлэлэһэр (ХИФУ). Атыттар барыта кэлии институттар: Белгородтан, Санкт-Петербуртан, Иркутскайтан үлэлэһэллэр. Бу барыта “сиэпкэ укта сылдьыллар” эспиэрдэр буолаллара өйдөнөр. Хампаанньа кинилэрдиин биһигиннээҕэр улахан харчыга дуогабардаһар. Олор манна кэлэ сылдьыбакка да эрэ докумуонунан көрөн, туох ирдэнэрин суруйан биэрэллэр. Мин урут итиннэ эспиэрт быһыытынан үлэлэһэр эрдэхпинэ, итэҕэстэрин көрөн аһаҕастык ыйарым, “маннык гынымаҥ” диэн этэрим. Ити 90-с сыллар бүтүүлэрэ этэ, ол кэнниттэн миигин биирдэ да онно чугаһаппатахтара. Холобур, Удачнайга улахан баҕайы сир аннынааҕы күөллэр бааллар, Далдын үрдүнэн. Ыйанан турар күөллэр диэбит курдук. Удачнайдааҕы сир аннынааҕы уулар олус элбэх микроэлэмиэннээхтэр. Стронций, бор уо.д.а. Мииринэй уута повареннай туустаах. Ити барыта сүрдээх кутталлаах”, - диэтэ.
Ирбэт тоҥу үөрэтэр-чинчийиэр Институт учуонайдартан “эһигини Ростехнадзор, Росприроднадзор бэйэлэрин µлэлэригэр туһаналлар дуу?” диэн ыйыппыкка “суох” диэн буолла.
Сарбыйыы, экэниэмийэ
Эдуард Романов, уопсастыбанньык, Бүлүү муоратыгар болҕомтону хатаата: “Алмаас хампаанньатыгар гидрологтарын эҥин сарбыйан кэбиспиттэр. Барытын хараҕынан көрөн кэтээн көрө эрэ олороллор, туох да чинчийии той ыытыллыбат. Бүлүү муоратын уута сир анныгар киирэрин дьон билэр эрээри, ол дакаастана илик. Ким даҕаны ону үөрэтэр кыаҕа суох. Иккиһинэн, бу сылыйыы бара турар. Саха сирин арҕаа өттө техногеннай кутталга киирдэ диэн билинэр наада. Ол наадатыгар, тустаах сокуону ыланар наада. Деградация баран эрэр, рельеф барыта уларыйар, ол экэниэмикэҕэ барытыгар дьайар. Тутуу нормативтара уларыйыахтарын наада. Билигин бырайыак оҥорооччулары буруйдуур кыахпыт да суох: тоҕо диэтэххэ, нормативтара уруккулар”, - диэтэ.
“Бэйэбит быһаарыахпыт”
Иван Степанов дьоҥҥо-сэргэҕэ баар санааны бэлиэтээтэ: “Сорох олохтоох дьон өттүттэн: “Биһиги бүлүүлэр бэйэбит быһаарыахпыт, эһиги кыттыһымаҥ! диэн саҥа-иҥэ иһиллэр”. Санатар буоллахха, Мэҥэ Хаҥаласка химия собуотун утарар үлэҕэ эмиэ “Биһиги, мэҥэлэр, эһигинэ суох быһаарсыахпыт!” – диэн уопсастыбаннай хамсааһыҥҥа хайдыһыыны таһаарбыттарын өйдүүбүт. “Өлүөнэ очуостарын” федерализациялааһыны утарсыыга Хаҥалас сорох уопсастыбанньыктара эмиэ “хаҥаластар бэйэбит билэбит, эһиги (атын улуустар диэн өйдүөххэ сөбө дуу) онно орооһор быраапкыт суох!” – диэх курдук тылласпыттара.
Экология, сир, сир баайа курдук уопсай интэриэһи хаарыйар боппуруостарга итинник “бэйэбит” диэн барбах өй-санаа, толкуй баһыйара – бу уопсай сомоҕолоһон туруорсар кыаҕы соруйан сыппатыы ньымата. Онон итинник арахсыы, улуустаһыы, “пиарга” буруйдааһын, мантан инньэ букатын суох буолуохтаах. Саха сирин хайа баҕарар муннугар тахсар быһылаан – арктическай улууска дуу, арҕаа оройуоҥҥа дуу - бу уопсай олохтоохтор барыбыт интэриэспитин хаарыйар. Холобур, бу Бүлүү өрүс кыһалҕата манан олорор улуустар олохтоохторун эрэ буолбакка, барыбыт кыһалҕабыт!
Экологияҕа уопсай хамсааһын тэриллиэҕэ
Онон даҕаны мунньах кыттааччылара бука бары экологияҕа өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай хамсааһын тэриллэрэ сөптөөҕүн, уолдьаспытын туһунан эттилэр. Чугас турар соруктары дьүүллэстилэр. Билигин оробуочай бөлөх тэриллэн үлэтин саҕалаан эрэр. Хас биирдии Саха сирин олохтооҕо тулалыыр эйгэтин, айылҕатын көмүскүүргэ турунуохтаах, кыаҕа-күүһэ тиийэринэн, туох баар ырычаахтары туһанан онно кыттыахтаах! Бу – биһиги, биһиги оҕолорбут, сиэннэрбит олорор сирдэрэ. Атын ким даҕаны туораттан кэлэн ону оҥорсуо, быһаарыса суоҕа. “Моя хата с краю” диэн өй-санаа тохтуур кэмэ кэллэ.
Нина ГЕРАСИМОВА.
