Кэлиҥҥи уонча сылга халлааммыт уларыйбыта харахха быраҕыллар. Аан дойду үрдүнэн бүттүүн итийии саҕаланна диэн учуонай үксэ бигэргэтэр. Арҕааҥҥы дойдулар кыһыннары-сайыннары ууга бараллар, уокка умайаллар, хаарга көмүллэллэр. Биһиги сайыммыт куйаарар, кыһыммыт кылгыыр. Оттон ол барыта ирбэт тоҥмутугар хайдах дьайарый, сирбит-уоппут тоҕо алдьанарый, ирбэт тоҥ ириитэ туох содуллаах буолуоҕай?
Бүгүн биһиэхэ Ирбэт тоҥу чинчийэр иститут ыстаарсай научнай үлэһитэ, геология-минералогия билимин хандьыдаата Семен Петрович Готовцев ыалдьыттыыр.
-- Сир түгэҕэ тоҕо күһүн ирэрий?
-- Ирбэт тоҥ ыам ыйыттан саҕалаан, кыралаан ирбитинэн барар уонна ол ириитэ күһүн баччаларга муҥутаан дириҥиир. Ол гынан баран, кэлин аан дойду бүттүүн итийиитэ буолан, сайын ирэр араҥабыт өссө дириҥээтэ. Онон сир түгэҕэр баар былыр үөскээбит, кэнсиэрбэлэнэн сыппыт муустарбыт төбөлөрө эмиэ ирэн эрэллэр.
Дьиҥэр, сир ирэр араҥата “ирбэт тоҥ” диэҥҥэ киирбэт. Кини ол араҥа үрдүгэр сытар – “сезонно талый слой” (СТС) дэнэр. Онтубут халыҥа 1,5-2 миэтэрэ, сорох сиргэ 50 см буолар.
-- Төһөнөн хоту барабын да халыҥаан иһэр дуо?
-- Суох, сириттэн-уотуттан тутулуктаах. Тыалаах-ойуурдаах сир киэнэ аһаҕас сирдээҕэр халыҥ буолар. Холобур, Чурапчы тыатыгар сорох сиргэ отоннуу сылдьан муоҕу арыйа баттаатахха, муус тахсан кэлиэн сөп. Оттон муоҕуҥ итиини-тымныыны аһарбат ураты айылгылаах.
-- Тиэрмэс курдук.
-- Оннук. Ол иһин хойуу тыалаах сир үрдэ 30 эрэ см ирэр. Аны туран, сир ириитэ буоруттан эмиэ тутулуктаах. Холобур, туой буор -- 1,5, кумах 3 м миэтэрэ кэриҥэ ирэр.
-- Бүттүүн итийии буолла дииллэр эрээри, халааммыт сылыйан кэлбитэ улаханнык биллибэт дии. Оччотугар ирбэт тоҥмут хайдах ирэрий?
-- ГИМЕИН үлэһиттэрэ күн аайы хаста да тэмпэрэтиирэни кэмнииллэр. Түмүгэр ыйдааҕы уонна сыллааҕы орто тэмпэрэтиирэни таһаараллар. Оттон урут Дьокуускайга сыллааҕы орто тэмпэрэтиирэ -10-ча кыраадыс эбит буоллаҕына, билигин -7-7,5 буолла. Ол аата итийии буола турдаҕа.
Итийии кыһыҥҥы тэмпэрэтиирэ сылыйыытыттан көстөр. Сайын итийэрэ улахан оруолу оонньообот диэххэ сөп. Кыһыҥҥыта быһаарар. Билигин кыһыммыт кылгаата. Урут алтынньы саҥата кыстык хаар түһэр буоллаҕына, билигин сэтинньигэ диэри хаар суоҕун кэриэтэ, сир аанньа тоҥмот, бэл, ардыыр. Онон кыһыммыт, сүрүннээн, 5 эрэ ый турар буолла.
Дьиҥэр, итийии-тымныйыы -- айылҕа сокуона. Брикнер диэн учуонай итийии-тымныйыы 35-45 сыл буола-буола солбуйсар диир. Онон буоллаҕына, бүтэһик итийии 70-80-с сс. саҕаламмыт уонна 2014-2015 сс. бүтүөхтээҕэ, тымныйыы саҕаланыахтааҕа. Ол эрээри тымныйар санаата суох. Сорох учуонай атмосфераҕа углекислай гаас элбээн, тымныйыахтааҕар өссө итийиэ диир. Некрасов диэн биһиэхэ үлэлии сылдьыбыт билим дуоктара сылыктаабытынан, 2025 с. Дьокуускайга сайынын ирэр араҥа (СТС) дириҥэ 10 м буолуохтаах (билигин 1,5 м кэриҥэ).
-- Ол туох содуллаах буолуон сөбүй?
-- Холобур, 2013 с. от ыйыгар Аммаҕа Кириэстээх диэн сир сыырын быара айан суолугар сууллан түспүтэ. Биир массыына бадарааҥҥа тимирбитэ.
-- Тоҕо сууллубутай?
-- Былыр сир хайыта барыытыгар үөскээбит муус ирэн. Ол өссө салҕанан бара турар чинчилээх. 2006 с. Покровскайга сир сиҥнэн, биир ыал дьиэтэ сарайа эрэ көстөр курдук тимирбитэ. Дьиҥэр, үс күн иннинэ хаһаайына кэлэн, хортуоппуйун хостоон, дьиэтин иһигэр куурдаары тэлгэтэн барбыт. Дьолго, онно олорботтор эбит. Уопсайынан, итийии түмүгэр сир алдьанара элбээтэ.
2002 с. Амма Чакырын үрдүнээҕи тыаны шелкопряд сиэн, ойуур барыта куруҥ буолбута. Онон сир аннынааҕы муус хаххата суох хаалан, ирэн, дүөдэ-тыымпы бөҕө үөскээн турар. Үөһэттэн көрдөххө, букатын уоспалаабыт киһи сирэйин курдук. Онтулара сылтан сыл дириҥээн, кэҥээн иһэр. Дьэ, ол уу кэлин холбоһон, кэҥээн, өрүскэ түһээри Чакыры “үрдүнэн” барыан сөп. Онто да суох урут биир күөл баран, билигин бөһүөлэк ортотугар улахан баҕайы уу хайа охсубут аппата үөскээн сытар. Онон кэлин Чакыры көһөрөр боппуруос син биир туруоҕа.
-- Оттон Дьокуускай анна 10 м ирэрэ туох содуллаах буолуой? Урут биир кэмҥэ “аны 50 сылынан куорат кутаҕа тимириэ, дьиэ бөҕөтө сууллуо” диэн суруйа сылдьыбыттаахтара.
-- Армановскайдаах (Канадаҕа үлэлиир нуучча учуонайа) инньэ диэн суруйа сылдьыбыттара. Биһиги сорох учуонайдарбыт оннук да буолуон сөп дииллэр.
Дьиҥэр, сайынын ирэр араҥа (СТС) анныгар сытар 15-хас сэнтимиэтирдээх, кырылас муустаах куйах араҥа диэн баар. Судургутук эттэххэ, ирэр араҥаны уонна ирбэт тоҥу араарар линза. Ол куйах урут төһө да куйаас сайын кэлбитин иһин, ирбэт буолара. Ол эрээри 2005-2007 сс. куйаас, элбэх ардахтаах, уулаах-хаардаах, уһун күһүннээх дьыллар кэлэн барбыттара. Дьэ, ол кэлиилэригэр куйах араҥабыт ирэн хаалбыта. Онон куйахпыт суох буолбута.
-- Дьокуускайга дуо?
-- Ирбэт тоҥноох сири уопсайынан этэбин. Оттон Дьокуускай куорат куһаҕана суох сиргэ турар. Сир үксэ кумахтаах буор, мууһа аҕыйах. Аны туран, тыа сиригэр холоотоххо, хаара аҕыйах, сирэ аһаҕас. Онон сирэ кыһынын тыа сиринээҕэр күүскэ тоҥор, этэргэ дылы, тымныыны мунньунар, сайынын-күһүнүн өргө диэри тулуктаһар кыахтанар.
-- “Тымныыны мунньунар” диигин. Ол аата мунньуммат сирдэр эмиэ бааллар дуо?
-- Кэлин бүттүүн итийии буолан, ирбэт тоҥмут тымныыны кыайан мунньуммат буолла, ол түмүгэр сайынын дириҥҥэ диэри ирэр.
Уопсайынан, тымныы диэн тугуй? Ону ким да билбэт. Кини бэссэстибэ дуу, “поле” дуу, тугуй дуу? Абстракция. 2002 с. ирбэт тоҥ туһунан сокуон ылыммыттара. Онно сокуонунан көмүскэнэр айылҕа 7 компонена киирэ сылдьар: салгын, уу, сир баайа, кыыл-сүөл, үүнээйи уо.д.а. Аны туран, ресурса диэн баар. Онтубут чөлүгэр түһэр уонна түспэт диэҥҥэ арахсар. Холобур, мас чөлүгэр түһэр (бытааннык да буоллар). Оттон ирбэт тоҥмут ол сокуоммутугар хапсыбат. Дьиҥэр, ирбэт тоҥ кыһын иккистээн тоҥор этэ буоллаҕа. Ол иһин ким да кыһаммат этэ. Оттон билигин, кэлиҥҥи уларыйыылары учуоттаан, кинини чөлүгэр түспэт айылҕа ресурсатын быһыытынан көрүөххэ уонна сокуонунан көмүскүөххэ наада. Онно биһиги институппут үлэлэһэргэ бэлэм.
-- Оччоҕуна 2002 с. сокуон ирбэт тоҥу көмүскээбэт дуо?
-- Суох, онно кини сокуон харыстыыр айылҕа компоненын быһыытынан киирбэтэҕэ. Билигин туох эмэ улахан бырайыак саҕаланар буоллаҕына, аан бастаан ОВОС (оценка воздействия на окружающую среду – аапт.) диэни оҥороллор. Онтуларыгар бырайыак окко-маска, ууга-салгыҥҥа, үөҥҥэ-кыылга туох хоромньуну таһаарарын эрэ көрөллөр, оттон ирбэт тоҥу киллэрбэттэр. Оннук буолуо суохтаах.
-- Билигин куоракка тутуу бөҕөтө ыытыллар. Онно эһигини кыттыһыннараллар дуо?
-- Суох буоллаҕа дии. Итинник сыһыаны бэйэм да дьиктиргиибин. Куорат ортотугар букатын 16-лыы этээстээх дьиэлэри туталлар. Дьокуускай к. Өлүөнэ өрүс бастакы-иккис террасата (кирилиэс курдук кэрдиистэнэн түһэр хайа, сир – аапт.) диэҥҥэ турар. Ол – хаптаҕай ньуурдаах сир. Онно өрүс аҕалар тууһа мунньуллар. Ол түмүгэр буорбут тууһурда. Оттон туустаах буор састааба уларыйар. Көннөрү уу -0 кыраадыска тоҥор буоллаҕына, туустаах уу (буор) -2 да кыраадыска тоҥмот. Инньэ гынан сир анныгар 4-5 миэтэрэҕэ “убаҕас ирбэт тоҥ” (кыһыннары тоҥмот убаҕас бадараан диэххэ сөп – аапт.) үөскүүр. Сыбаайа хайдах турарый? Биһиги сыбаайаларбыт сиргэ “үктэнэн” турар сыбаайалар буолбатахтар, кинилэр ирбэт тоҥҥо бобута туттуллан тураллар. Онон сирбит тууһа элбээн истэҕин аайы, ирбэт тоҥмут сыбаайаны туппат буолан барыан сөп.
Чэ, институт элбэх. Көрө сылдьаллар ини диэн эрэниэххэ.
-- Семен Петрович, эн Саха сирин арҕаа улуустарын ирбэт тоҥун чинчийэн учуонай буолбут киһигин. Былырыын “Мир” карьерга уу тоҕо түһэн саахал тахсыбыта. Оттон сир аннынааҕы уу ирбэт тоҥҥо сытан тоҕо тоҥмотуй?
-- Сир анныгар уу ханна баҕарар баар. Холобур, 200 м. эҥин дириҥҥэ киһи иһэр уута сытар. Ол уу итии буолан тоҥмот. Сир дьаадыратыгар төһөнөн чугаһыыгын да, соччонон тэмпэрэтиирэ сылыйар, онон уу тоҥмот.
Уопсайынан, Саха сирин арҕаа өттүгэр ирбэт тоҥ анныгар киэҥ сиргэ тайаан сытар туустаах уу араҥалара бааллар. Оннук уулар баалларын “Мир” карьер 200-чэ миэтэрэ дириҥээн эрдэҕинэ билбиппит.
Ирбэт тоҥ усулуобуйатыгар карьеры ууттан харыстыыр уонна ону сөпкө харайар ньымалар күн бүгүҥҥэ диэри ситэ үөрэтиллэ иликтэр. Карьерга киирэр уу барыта биир тэҥник кэлбэт – сир тымырын устун кэлээччи элбэх.
Оччолорго карьерга киирэр ууну тохтотор инниттэн элбэх үлэни ыыппыттара. Холобур, 90-с сс. эргин карьеры эргиччи баар сир хайдыыларын анал сиэмэн эркиннэринэн бүөлээн оҥоро сатаабыттара да, көдьүүһэ кыра этэ. Ону таһынан сир үрдүгэр эбэтэр анныгар ууну харайар резервуардары оҥортообуттара, сир хайыта барыыларын туһанан, ууну төттөрү сир анныгар хачайдаабыттара.
Мин шахтаҕа туох үлэ ыытыллыбытын суруллубут матырыйаалларынан эрэ билэбин. Шахта бырайыагын Белгород куоракка баар “Новотэк” НТЦ диэн тэрилтэ уонна “Якутнипроалмаз” институт үлэһиттэрэ кыттыһан оҥорбуттара. Бастаан туттуллан бүппүт карьертан уу шахтаҕа барбатын диэн, карьер түгэҕэр үс хаттыгастаах, 50-ча миэтэрэ халыҥнаах, “сухая консервация” диэн ааттаах хахха оҥорбуттара. Хахха бастакы хаттыга – хайа үлтүркэй тааһа – 20-чэ миэтэрэ халыҥнаах. Ону тоҕо эрэ “ураганныы ууну аһарар” араҥа диэн ааттаабыттара (“слой с ураганной проницаемостью”). Ол үрдүгэр ууну тутар диэн 30 миэтэрэ халыҥнаах туой буору (суглинок) куппуттара. Ол араҥалар икки ардылар 2 мм халыҥнаах полиэтилен пленка ууруллубута.
Онон шахта иһин толорбут буордаах уу элбэҕиттэн сабаҕалаатахха, ити хахха тоҕо баран, шахта алдьархайа тахсыбыт быһыылаах.
-- Оттон сир анныгар ууну харайар төһө көдьүүстээҕий?
-- Билигин көдьүүстээх. Ол эрээри онтубут кэлин туох содулланыа биллибэт. Холобур, “Удачнай” карьер уутун хачайдыыр полигон Далдын уонна Сытыган үрэхтэр кирбиилэригэр сытар. Бу Октябрскай диэн ааттаммыт полигоҥҥа 10-ча мөл. кубометр уу хачайданан, туолбута. Ол иһин 2000 сс. эргин Киэҥ Үрэх диэн Далдын салаатыгар саҥа полигон оҥоһуллубута уонна эмиэ туолбута. Ити полигоннар уулара сир анныгар баара-суоҕа 80-160 м эрэ дириҥҥэ сыталлар. Олор Далдын өрүстэн 60-ча миэтэрэ үөһэ, “Мир” туруупка карьерын уутун курдук, эмиэ “ыйанан” сыталлар.
Онон өскөтүн ол уу тоҕо баран Далдын өрүс хочотугар түстэҕинэ, айылҕаҕа, киһигэ-сүөһүгэ улахан иэдээн тахсыан сөп. Тоҕо диэтэххэ, “Мир” уута булкааһа суох туустаах эрэ буоллаҕына, Удачнай карьерын уутун састаабыгар бром (1 лиитирэ ууга 6000 мг), стронций (1250 мг), дьуот (17-18 мг), рубидий курдук эттиктэр бааллар.
-- Оттон билигин ол эҥээрдээҕи ирбэт тоҥ туруга хайдаҕый?
-- Этэр кыаҕым суох. Урут үлэлии сылдьыбытым эрээри, 2000 сс. экология боппуруостарыттан сылтаан, ити үлэбиттэн тохтоппуттара. Алмаасчыттар биһиги институппутун кытта үлэлэспэт буолбуттара. Билигин куонкуруска-тиэндэргэ соҕурууҥҥу институттар кыайаллар. Аны туран, хампаанньа үлэтэ-хамнаһа, отчуота сырдатыллыбат, “конфиденциальнай” дэнэрэ элбэх. Онон дуогабар быһыытынан биһиги үлэбитин бэчээттэтэрбит көҥүллэммэт: кинилэр бас билиилэригэр киирбитэ.
Үлэм сүнньүнэн экологияҕа сыһыаннаах отчуоттарга, Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин мунньахтарыгар балачча сылдьарым. Онно итиниэхэ сыһыаннаах ыйытыыны биэрдэххэ, киһини итэҕэтэр толору хоруйу истиллибэт этэ, бэл, саҥардыбат да буолаллара.
Оннук хартыынаны быйыл Экологтар II сийиэстэригэр эмиэ көрдүм. Мин “Создание системы обращения с отходами произдвоства и потребления, ликвидация накопленного экологического ущерба” дискуссия сиэксийэтигэр санаа атастаһардыы тиийбитим, күттүөннээх кэпсэтии тахсыбата, бөҕү хайдах утилизациялыыр, хоромньуну чөлүгэр түһэрэр санаа этиллибэтэ. Кураанах отчуоту эрэ иһиттибит.
Онон, уопсайынан, ирбэт тоҥу харыстыыр, чинчийэр үлэ күүһүрүөхтээх, учуонайдары туһааннаах үлэлэргэ кыттыһыннарыахтаахтар.
-- Семен Петрович, кэпсээниҥ иһин махтал.
Альберт Капрынов кэпсэттэ.
