СУНТААРГА – Экология сыла

Сунтаар – алмаас хостуур бырамыысыланнас атахтаһа сытар улууһа. Айылҕата маҥнайгынан охсууну ылар, эмсэҕэлиир. Онон 2019 сыл Сунтаар улууһугар Экология сылынан биллэриллибитэ мээнэҕэ буолбатах. “Кыымҥа” улуус баһылыга Анатолий Григорьев ыалдьыттыыр.

– Атырдьах ыйыгар алмаасчыттар Бүлүүнү киртитэн, дьон-сэргэ улаханнык долгуйда. Туох-ханнык иннинэ болҕомтону тардар уонна былааннаах үлэни ыытар инниттэн улууска Экология сылын биллэрдибит.

Киэҥ хабааннаах бырагыраама оҥордубут. Хамыыһыйа тэриллэн үлэлиэҕэ, онно улуустан эрэ буолбакка, манна баар бырамыысыланнай тэрилтэлэр, сир баайын хостооччулар – АЛРОСА, "Сургутнефтегаз", "Газпромгеологоразведка", о.д.а. бэрэстэбиитэллэрэ киириэхтэрэ.

АЛРОСА хампаанньаны кытта дуогабар түһэрсэн, саҥа ыраастыыр ыстаансыйалары туруортуохпут, сир аннынааҕы ууну көрдөөн, чинчийии ыытыахпыт, састаабын быһаарыахпыт, саҥа уу ылар сирдэргэ суол оҥоруохпут.   Балыгы күөллэргэ, өрүскэ ыытан дьарыктанар кыаллар дуо диэн үөрэтиэхпит.

Доруобуйа харыстабылыгар ыарыыны эрдэттэн билэр наадаттан көмпүүтэр томограбын туруорса сылдьабыт. Дьокуускайтан быраастар кэлэн, нэһилиэнньэ доруобуйатын кэлимник чинчийэллэрин ситиһиэхпит. Сунтаар нэһилиэгэр балыыһа иккис уочаратын тутар сорук турар, ону инбэстииссийэ бырагырааматыгар киллэриэхпитин наада.

Хамыыһыйаны кытта барытын ааҕан-суоттаан, торумнаан баран, бырагырааманы бэлэмнээн нэһилиэнньэҕэ тиэрдиэхпит. Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин кытта ыкса үлэлиэхпит, дуогабар түһэрсиэхпит.

– Сүрүн сорук – ыраас уу. Ууну ыраастыыр ыстаансыйанан хааччыллыы хайдаҕый?

– 2015 сылга "Ыраас уу" бырагырааманы көҕүлээн ылыммыппыт. АЛРОСА дибидиэниттэн 12 нэһилиэккэ ууну ыраастыыр ыстаансыйа туруортарбыппыт. Эрдэттэн дьаһанан, күһүҥҥү алдьархай содулун лаппа сымнаттыбыт. Эрдэ туруорбатахпыт буоллар, өрүс уутун туһанар быдан уустугуруо этэ.

Хомойуох иһин, ити ыстаансыйаларбыт үчүгэйдик үлэлээбэккэ тураллар. Кыһынын нэһилиэнньэ үксэ муус уутун иһэр, онон ыстаансыйаны үлэлэтэр ороскуоттаах, соччо наадата да суох курдук. Ол эрэн олохтоохторго муус уута буолла да, ол ыраас, доруобуйаҕа туһалаах диир сатаммат. Маныаха өйдөтөр үлэни ыытабыт. Аны, ити туһанарга уустук тэриллэр, онно анаан үөрэммит, хамнастаах дьон үлэлиэхтэрин наада. Билигин үлэлии олорор дьону быстах үөрэттэрбиттэрэ.

Сорох улахан нэһилиэккэ ыраастыыр ыстаансыйа кыамтата тиийбэт. Ону улаатыннарар, саҥардар сорук турар. Үс нэһилиэккэ – Туойдаахха, Устьеҕа уонна Ыгыаттаҕа – саҥа ыстаансыйалар киириэхтэрэ.

Улуус киинигэр 2006 сыллаахха улахан ууну ыраастыыр ыстаансыйа үлэҕэ киирбитэ. Сунтаар нэһилиэгин ол хааччыйар, ону таһынан икки чааһынай тэрилтэ ууну ыраастаан, бытыылкалаан быыстала суох үлэлиир.

Үөһээ Бүлүүгэ АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов кыттыылаах мунньахха Ил Дархан Айсен Николаев ыраастыыр ыстаансыйалары биир кииннэммит тэрилтэҕэ – ОДьХХ министиэристибэтигэр эбэтэр "Водоканалга" – биэрэр туһунан эппитэ.

Биһиги улууспутугар хостонор дьикти дьайыылаах миньэрээл – цеолит – ууну ыраастыыр кыаҕын үөрэтэбит, онно эмиэ үгүс үлэ эрэйиллэр.

Ааспыт күһүн Билим акадьыамыйатын учуонайдара, исписэлиистэр кэлэн нэһилиэктэри кэрийдилэр, бырагыраамаҕа этиилэрин киллэрдилэр. Билим өттүттэн быһаарыахтара.

– Саха сиригэр айылҕа харыстабылыгар бастаан Сунтаар дьоно туруммуттара...

– Чахчы, биир дойдулаахтарбыт Эдуард Соколов, Валерий Мекумянов, Виктор Трофимов, Михаил Акимов күүстээх үлэни ыытан кэлбиттэрэ. Ону умнубаппыт туоһута – улууска айылҕа харыстабылыгар уһулуччу өҥөлөөх дьоммутун бэлиэтээн, Эдуард Соколов аатынан бириэмийэ олохтообуппут.

Улуус уопсастыбанньыктара бу да сырыыга тута Мииринэйгэ тиийэн, хампаанньа салалтатын кытта көрсөн, саахал буолбут сиригэр сылдьан, киинэҕэ устан, санааларын этэн күүс-көмө буолбуттара, улахан хамсааһыны таһаарбыттара. Кинилэр анал үөрэхтээх исписэлиис буолбатахтар, онон бастаан алмаасчыттар тугу көрдөрбүттэрин, кэпсээбиттэрин тиэртэхтэрэ. Уопутуран иһиэхтэрэ.

Сүрүн тирэхпит – кинилэр. Бүлүүчээҥҥэ Надежда Данилова салалтатынан балаһыанньаны кэтии, хонтуруоллаһа сылдьаллар, дьоҥҥо-сэргэҕэ туох буола турарын тиэрдэллэр.

Кэнники куһаҕан өҥнөөх уу тааҥнаабытыгар нэһилиэнньэ улаханнык аймаммыта. Онон суһаллык АЛРОСА хампаанньаҕа бу түгэни быһаарыҥ диэн суруйбуппар "ханнык да саҥа саахал суох, уу анныгар сөҥөн хаалбыт эттиктэр көбөн тахсан, өрүскэ суураллан, уу өҥө уларыйар" диэн хардарбыттара. Роспотребнадзор анаалыһын түмүгүнэн, сорох эттик нуорманы аһара барбыт этэ, онон нэһилиэнньэҕэ "өрүс уутун иһэр сатаммат" диэн биллэрии ыыттарбыппыт. Нуормаҕа эппиэттиирин үрдүнэн, өрүс уутун ыстаансыйанан ыраастаммытын эрэ кэннэ оҕо тэрилтэлэригэр, кэтэх ыалларга туттар көҥүллэнэр.

– Хороҕор муостаахпыт барахсан өрүстэн уулуур. Бу ынах-сылгы этэ-үүтэ куттала суох диэн ким мэктиэлиир?

– Сэтинньигэ Ил Түмэҥҥэ Бүлүү өрүс киртийиитин туһунан парламент истиилэригэр улуус дьокутааттарын Мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Ульяна Попова бу боппуруоһу көтөхпүтэ. Бу хайысхаҕа Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин, атын туһааннаах тэрилтэлэри кытта күүстээх үлэ барыан наада.

– АЛРОСА биирдии улууска 800 мөлүйүөнү биэрэбит диир. Бу улахан үбү туохха туһанаҕыт? Экология хайысхатыгар төһөтө туһуланар?

– Улуустар дивиденд үбүн сөпкө, тус сыаллаах тутталларыгар кэнсиэпсийэ оҥоһуллубута. Ити үп 90 %-на инбэстииссийэ, ол эбэтэр, кэскиллээх тутууларга барыахтаах. Хаалбыт 10 %-на – атын сыалга. Инньэ гынан, 2015 сылтан саҕалаан, улууска уу ыраастыыр ыстаансыйалары туруорары уонна Сунтаар сэлиэнньэтигэр канализационнай ыстаансыйа тутары үбүлээбиппит.

– “Итиччэ харчыны ыла олорон ыраас уунан хааччымматтар” диэн хомуруйаллар...

– Итинник саныыр сыыһа. Биһиги бырамыысыланнай тэрилтэлэр бас баттах үлэлэриттэн улаханнык оҕустаран, эмсэҕэлээн олорор буолан, итинник үбүлээһини ылабыт. Төһө да харчы дьон доруобуйата аһааҕырбытын, ыарыы элбээбитин толуйар кыаҕа суох. Биһиги ити үбү социальнай тутууларга туһулуубут, экологическай тутуулары ыытабыт, кэскиллээх элбэх былааннаахпыт.

– Экология сылын бырагырааматын олоххо киллэрэргэ дивиденд үбэ туһаныллар дуо?

– Бэйэбит өттүбүтүттэн оҥорор үлэлэрбитигэр дивиденд үбүн туһаныахпыт. Ону таһынан туспа бырагыраама оҥорон АЛРОСАттан эмиэ үбүлэнэр курдук дьаһаныахпыт.

– Кэнникинэн “өрүс сүнньүгэр олорор дьон, бэйэҕит буруйдааххыт, туох баар канализация кирин-хоҕун өрүскэ кута олороҕут. Сүөһү иигэ-сааҕа эмиэ өрүскэ түһэр" диэн эрэллэр.

– Улуус киинигэр толору хааччыллыылаах чааһынай дьиэ элбии турар, элбэх кыбартыыралаах дьиэлэр тутуллаллар, ааспыт сылга биэс этээстээх таас дьиэни үлэҕэ киллэрдибит. Ол канализациятын тобоҕо анал котловаҥҥа кутуллар. Сотору канализацияны ыраастыыр систиэмэ үлэҕэ киириэ. Туох баар сиэптиктэртэн хачайдаан, ити систиэмэҕэ кутан, ыраастатан эрэ баран, өрүскэ түһэриэхпит.

Айылҕаны харыстааһыны хас биирдии ыал дьиэтин иһиттэн, тэлгэһэтиттэн, хас бөһүөлэк, сэлиэнньэ ис-тас өттүттэн саҕалыахтаах. Нэһилиэктэр дьаһалталарын, оскуола, култуура үлэһиттэрин, уопсастыбаннас өттүттэн араас хайысханан өйдөтөр үлэ барар да, өссө да итэҕэс.

Сунтаар улууһугар өссө Климент Иванов салайан олорбут кэмиттэн 40-ча сыллааҕыта олохтоммут үтүө үгэс баар – норуокка олохсуйан хаалбыт аатынан "гражданскай оборуона күннэрэ". Саас уонна күһүн онно улуус нэһилиэнньэтэ тахсан, сэлиэнньэлэрин иһин, ыһыахтыыр сирдэри, суол кытыытын, чугастааҕы тыаны-ойууру ыраастыыр, бөҕү хомуйар. Ким да туора турбат.

– Сыбаалкалары, күннээҕи олох бөҕүн-сыыһын улуус таһымыгар хомуйар, туһаҕа таһаарар тэрилтэ баар буолар дуо?

– 2019 сыл тохсунньу 1 күнүттэн “эрэгийиэннээҕи эпэрээтэр” үлэлиир буолла. Биһиги эҥээргэ итинник эпэрээтэрбит Мииринэйгэ баар буолар. Кинилэр тарыыптарын бырабыыталыстыба таһымыгар көмүскүөхтэрэ, онон уопсай дьиэҕэ эбэтэр чааһынай дьиэҕэ олорор дьоҥҥо киһитин ахсаанынан олохтоммут тарыыбынан төлөбүрү ылан бөҕү хомуйуохтара.

– “Дьон доруобуйата алмаасчыттар буруйдарынан маннык айгыраата” диибит. Онуоха алмаас хостонуон иннинэ олохтоохтор доруобуйаларын үөрэтии, чинчийии ыытыллыбыта буолуо дуо, оннук көрдөрүүлэр бааллар дуо?

– Улуус балыыһатыгар оннук дааннайдар бааллар. Онон нэһилиэнньэ доруобуйатын динамикатын анаалыстаан көрүөххэ сөп. Ити информация туох да кистэлэҥэ, хааччаҕа суох, биһиги учуонайдар, экологтар, уопсастыбанньыктар наадыйар буоллахтарына, биэриэхпитин сөп.

Докумуонунан көрдөххө, кэнникинэн араас ыарыы, араак элбээбит. Араак "эдэрсийбитэ" сэрэхэдитэр. Исписэлиистэр итиннэ уу сабыдыаллаах дииллэригэр сөбүлэһэбин. Ол гынан баран, түмүк этиини билим эспэдииссийэлэрэ чинчийэн, үөрэтэн баран этиэхтэрэ.

– Сунтаар улууһугар улахан хампаанньалар үлэлээн эрэллэр. Сиргэ-дойдуга, айылҕаҕа сыһыаннара хайдаҕый? Бииргэ үлэлэһэҕит дуо?

– Кистээбэккэ эттэххэ, дьайыылара араас. Кэнники 5 сыл иһигэр "Сургутнефтегаз", Иркутскайдааҕы ньиэп хампаанньата, "Газпромгеологоразведка" улахан хабааннаах чинчийэр үлэни ыыталлар. Куокуну, Тэҥкэ, Наахара, Бүлүүчээн, Ыгыатта үрэҕинэн, Түбэй Дьаархан хайысхаларынан үлэлииллэр. Кинилэри кытта сылын аайы сөбүлэҥ түһэрсэбит. Ол гынан баран кинилэр “билигин чинчийии, үөрэтии эрэ кэрдииһигэр сылдьабыт, сир баайын хостооһун саҕалана илик” дииллэр. Онон улахан суумалаах дуогабар түһэрсибэттэр. Хостуур үлэни саҕалаатылар да, кинилэри кытта остуол нөҥүө-маҥаа олорон, дьоһуннаах кэпсэтиини ыытыахпыт.

Бу күннэргэ «РНГ» диэн ньиэп көрдүүр, хостуур тэрилтэни кытта көрүстүбүт. «РНГ» улууска икки муоста тутуутун тиэндэрин кыайбыта. Саһар үрэххэ 2019 сыл бүтүүтэ, Оччугуй Ботуобуйаҕа 2020 сыл бүтүүтэ муосталары үлэҕэ киллэрэр былааннаах. Улахан тэрилтэ бэрэстэбиитэллэрэ кэлэн улуус салалтатыгар үлэлэрин, былааннарын билиһиннэрдилэр. “РНГ” олохтоох каадыры үлэҕэ сыһыарарга, логистиканы сайыннарарга интэриэстээҕин эттэ. 2014 с. Саха сиригэр үлэлэрин саҕалыылларыгар 87 олохтоох каадыр баар эбит буоллаҕына, билигин 200-тэн тахса киһи үлэлиир. Экологияҕа, ТОР, тыа хаһаайыстыбатын, логистика сайдыытыгар, атын да хайысхаҕа бииргэ үлэлииргэ кэпсэттибит.

– Сунтаар гааһынан туһаммакка олорор, тыаны кэрдэн бүтэрдибит. Бэйэ гааһынан хааччыллыы боппуруоһа турар дуо?

– "Газпром-Ноябрьск" диэн тэрилтэни кытта хайыы үйэ улуус иһигэр маҕыстыраал тардар туһунан барыллаан сөбүлэҥ түһэрсэн, былаанын оҥорон турабыт. Ол эрэн ааспыт сыл бүтүүтэ бырамыысыланнас миниистирэ М.В. Терещенкоҕа улуус баһылыктара 2025 сылга диэри газификация боппуруостарыгар мунньахтаабыппытыгар биһиги улууспутун гаастааһын боппуруоһа төрүт да көрүллүбэтэх, онно миниистирбит чопчу хоруй биэрбэтэ, “туспа кэпсэтиэхпит” эрэ диэтэ.

– Сунтаар улууһугар ураты көмүскэллээх сирдэри (ООПТ) тэрийиэххэ сөп дуо?

– III Бордоҥ, Кэппэндээйи, Укууһут уонна Өлүөхүмэ диэки өрөспүүбүлүкэ суолталаах ООПТлар бааллар. Киэҥ хабааннаах хостуур үлэлэр бүгүн буолбатахтарына, сарсын син биир саҕаланыахтара. Онон итинник ыстаатыстаах сири тэрийэр санаалар бааллар. Сокуон өттүнэн көмүскэнэн, ыччаппытыгар тыытыллыбатах айылҕаны хаалларар туһуттан.

– Махтал, Анатолий Васильевич! Сунтаар улууһугар Экология сыла үтүө түмүктэрдээх буоллун!

Владислав Коротов.