Күһүн чугаһаан, кус да, улахан булт да көҥүллэнэрэ бу тиийэн кэллэ. Туйахтаах кыылга, эһэҕэ, тайахха лиссиэнсийэ биэрэн эрэллэр. Дьокуускай куорат олохтоохторугар судаарыстыбаннай өҥөнү оҥоруу порталын көмөтүнэн булт көҥүлүн биэриигэ элэктэриэн уочаракка туруу иккис сылын ыытылынна. Итини тэҥэ, быйыл күһүн куобаҕы бултааһын Саха сирин үрдүнэн 10 сыл кэриҥэ бобулла сылдьан баран, дьэ, көҥүллэннэ. Онон аны күһүн куобах күрэхтэрэ, урут арыый да уора-көстө эрэ ыытыллар буоллахтарына, быйыл ньиргиэрдээхтик “ураа!” хаһыылаах ыытылларыгар саарбахтааһын суох. Биир эмэ куобах баара “сойор” буолуохтаах.
Булт кэмэ чугаһаан эрэринэн сибээстээн, Саха сиринээҕи булт департаменын салайааччытын солбуйааччы Анатолий Поповтуун кэпсэттибит.
– Үтүө күнүнэн! Булт сезона чугаһаан, анал көҥүлү түҥэтии саҕаланна. Ити туһунан кэпсээ эрэ.
– Быйылгы булт сезона саҕаланара чугаһаан, Саха сирин булдун сокуонун чэрчитинэн хааччахтанар кыыллары (кыыл табаны, тайаҕы, эһэни, кииһи) бултуурга анал көҥүл уочарат быһыытынан бэриллиэхтээх. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн кыыл-сүөл аҕыйах, соччо-бачча эбиллибэт буоллаҕына, араас саалаах, тиэхиньикэлээх булчут ахсаана күн-түүн эбиллэ турар. Итинтэн сиэттэрэн, лимииттэммит кыылы бултуурга көҥүлү ылыы сылын аайы сытыырхайан иһэр.
Бултуур сир үс көрүҥҥэ арахсар: уопсай, хаһаайыстыбаҕа сыһыарыллыбыт уонна ураты харыстанар диэннэргэ.
Хаһаайыстыбаларга бултанар сирдэр сыһыарылла иликтэринэ, дьоҥҥо көҥүл син тэҥ соҕустук үллэһиллэрэ. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 354 хаһаайыстыба баар, кинилэр туристыыр өҥөнү оҥоруу быһыытынан үлэлииллэр. Ол иһин ылбыт көҥүллэрин кимиэхэ биэрэллэрин, атыылыылларын бэйэлэрэ билэллэр, быһаараллар.
Онон тустаах министиэристибэ уопсай бултанар сиргэ эрэ анал докумуону биэрэр. Ити былдьаһыктаах докумуону дьон уочараттаан ылыахтаах. Саха сирин үрдүнэн 100 тыһ. тахса булт билиэттээх киһи баарыттан 30 бырыһыана Дьокуускайга олорор.
Бары билэргит курдук, былырыыҥҥыттан Дьокуускай куоракка элэктэриэн уочарат олохтоммута. Быйыл эмиэ ити ньыма этэҥҥэ үлэлээн, билигин да суруйтарыы бара турар. Сайаапка биэрбит дьон хаһан, хас чааска кэлэллэрин “автомат-сервис” быһаарар. Быйылгыга 3000-тан тахса киһи суруйтарда.
– Быйыл тайахха, кыыл табаҕа, эһэҕэ уопсайа хастыы квота өрөспүүбүлүкэҕэ көрүлүннэ? Квота сыл сылын аайы эбиллэр дуу, аҕыйыыр дуу?
– Уопсай сирдэргэ бултуурга көҥүл квотатын улахан аҥаарын улуустарынан түҥэтэбит. 30 бырыһыана эрэ Дьокуускайга хаалар.
Быйыл тайахха 2171 (былырыын 2396 кэриҥэ этэ), кыыл табаҕа 21704 тыһ. (былырыын 17 тыһ. этэ), эһэҕэ 1408 (былырыын 1143 этэ), киискэ 48497 квота көрүлүннэ. Көрөрбүт курдук, быйылгы квота арыый да элбэх. Бу барыта учуоттан тутулуктаах. Булт сезона түмүктэннэ да, олунньуттан кыһыҥҥы кыыл-сүөл суолун-ииһин ааҕыы саҕаланар. Бары ааҕан отчуоттаабыттарын бииргэ түмэн, кыыл ахсаана төһөтүн суоттаан таһааран баран, ону РФ Айылҕа ресурсаларын министиэристибэтигэр ыытабыт. Булт квотата ити үлэ түмүгүнэн быһаарыллар.
Урут кыыл ахсаана уопсай уонна хаһаайыстыбалар киэннэрэ бары бииргэ тутуллан ааҕыллар буоллаҕына, билигин кыыл ахсаана бултуур сирдэринэн тус-туһунан ааҕыллар. Бу – билиҥҥи сокуон ирдэбилэ, булт хаһаайыстыбалара кыылларын ахсаанын төһөтүн көмүскээтэхтэринэ эрэ, кинилэргэ хас квота бэриллэрэ быһаарыллар. Кыһыҥҥы учуоту оҥорууга ирдэбил кытаатта. Быйыл квотата суох хаалбыт хаһаайыстыбалар бааллар. Биллэн турар, кыйаханаллар. Учуоту кэмигэр уһаппакка-кэҥэппэккэ оҥоруохтаахтар этэ.
– Быйыл куобаҕы бултууру көҥүллээн дьону соһуттулар.
– Куобаҕы бултууру 10 сыл устата Ил Дархан уурааҕынан бобон кэллибит. Бу бобуллуон аҕай иннинэ РФ Росприроднадзор көҥүллээн кэбистэ. Сыл аайы бобор туһунан докумуону бигэргэтиигэ ыытабыт. Быйыл “сөптөөх быһаарыыгыт суох” диэн матыыптаан, бырайыакпытын ылымматылар. Онон куобаҕы бултааһын Саха сиригэр көҥүллэннэ. Ол гынан баран квота хааччахтанар. Булт сокуонугар олоҕуран тустаах департамент бачча бултаныахтаах диэн быһар бырааптаах.
– 10 сыл устата бобуллан, куобах ахсаана эбиллибитэ буолуо дуо?
– Куобах син баар дииллэр. Дьэ, үөскээн эрдэхтэринэ, көҥүллээн кэбиһэн, өссө аҕыйатарбыт буолуо. Бобуу аата бобуу, син туттунан сырыттахтара. Ол гынан баран, биир өттүнэн, 10 сыл боптубут эрээри, куобах оннук айылаах эбиллибитэ көстүбэккэ дылы. Бу айылҕатын быһыытынан туспа кэмнээх-кэрдиилээх. Айылҕа бэйэтэ быһаарар. Тааттаҕа син биллибит. Дьааҥыга аһара үөскүү сылдьан баран, ыарыы туран, имири эстибитэ. Билигин эмиэ үөскээн эрэр диэн буолар.
– Элэктэриэн уочараппытыгар төннүөххэ. Улуустарга портал өҥөтө хаһан киириэй? Билигин бу кыһалҕаны сэрэбиэйдээн эҥин быһаара сатыыллар.
– Элэктэриэн уочарат өҥөтө билигин Дьокуускайга эрэ баар. Улуустарга суох, үгүстэр сэрэбиэй оҥорон кыһалҕаттан тахсаллар. Алдаҥҥа, Нерюнгрига уонна Мииринэйгэ булчут аҕыйах буолан, сэрэбиэй эҥин курдуктары тэрийбэттэр. Былырыыҥҥы тэрээһин түмүгүнэн оробуочай бөлөх үлэлиир. Сокуон быһыытынан хайаан да уочараттаан ылыахтаахтар, ол иһин улуустарга булчуттар бэйэлэрэ көҕүлээн сэрэбиэй ыыталлар.
Былырыын Дьокуускайга элэктэриэн уочарат кыһалҕаны син быһаарбыта эрээри, билигин да оннун-тойун үчүгэйдик була илик. Бөлөх састаабыгар баар Ил Түмэн дьокутааттара, Экологияҕа уонна Инновацияҕа, цифровой сайдыыга, инфокоммуникационнай технологияларга министиэристибэлэрин, итини тэҥэ булчуттар, балыксыттар сойуустарын исписэлиистэрэ булт сокуонун уларытыыга балачча этиини киллэрбиттэрэ. Бу сокуон бырайыага быйыл муус устарга Ил Түмэн маҥнайгы ааҕыытын ааспыта. Онтон иккис ааҕыыны ааспакка тохтоото. Этиилэри, уларытыылары сокуоҥҥа киллэрии алтынньы 1 күнүгэр диэри түмүктэниэҕэ. Бу этэҥҥэ быһаарылыннаҕына, улуустарга элэктэриэн уочарат өҥөтө киириэ этэ.
Сүрүннээн, улуус булчуттарын интэриэстэрэ күөмчүлэнэр диэн буолбута. Холобур, Дьокуускай куоракка булчут ахсаана элбэх, кинилэр чугас сытар улуустарга көҥүлү ылар толору бырааптаахтар. Элэктэриэн портал уопсай бултанар сиргэ дьону улуус, куорат диэннэргэ араарбат.
Икки, үс ый устата судаарыстыбаннай порталга сайаапка киирбитинэн, хас булчут ханнык көрүҥү бултуон баҕарарын туһунан анал испииһэк хомуллан түмүллэр. Ити чөкөтүллүбүтүн кэнниттэн сэрэбиэй саҕаланар. Ол эбэтэр кимиэхэ ханнык булт көрүҥэ тиксэрин “электроннай барабаан” (генератор случайных чисел) быһаарар. Манна куорат, улуус олохтооҕо буоларыҥ сотуллан хаалар. Уопсай сиргэ бултааһын ирдэбилэ маннык. Москубаттан да кэлэн бултуохтарын сөп.
Онуоха Дьокуускай куораттан элбэх киһи кыттара чуолкай, улуус киэнэ аҕыйах буолан, элбэх көҥүл куораттарга тиксэр эбит диэн утарсыбыттара. Холобур, куорат булчуттара саамай элбэх тайахтаах Горнай улууһугар сайаапка биэрдэхтэринэ, квотаны барытын кинилэр ылыахтара диэн сэрэхэдийэллэр. Төһө даҕаны “электроннай барабаан” быһаарбытын иһин, ахсаанынан баһыйааччыларга (по теории вероятности) элбэх көҥүл тиксиэ дииллэр. Онон бу боппуруос бары өттүттэн көрүллэн быһаарыллыан наада.
– Кэпсээниҥ иһин махтал.
«Өлүүбүн уурбут!»
Биир саас муус устар бүтүүтэ Дмитрий өрүс уҥуор Атырдьах диэн сири дойду оҥостон сытар Кынаачайга кустуу диэн ааттаан таҕыста. Өрүс мууһа көтөҕүллүбүт эрэ, уста илик буолан, улахан тыытын соһон туораата. Атырдьахха тиийбитэ, Кынаачайа үүтээнигэр баар, тайах холондоорбут этин буһарбытын сыта ыраахтан аҥылыйан олорор. Кэнсиэрбэ курдук илдьи барбыт эти ньуосканан лабыйыы кытаанаҕа. Дмитрий, итинник аһы оҕо эрдэҕиттэн сөбүлээбэт буолан, киһитэ иннигэр уурбут сыттаах-амтаннаах аһын киэр аста. Кынаачай үөрэн ымах гыммытыгар аҕыйах тииһэ ырдьаһан көһүннэ. “Дьэ, буолан истэхпит. Аныгы дьон, маннык аһы сиэбэт буоллугут. Дьиҥэр, куртахха, оһоҕоско абыраллаах ас ээ. Бэрт сотору анды буһардахпытына, ол хоргунун таах чэйи иһэр курдук куллурҕатан кэбиһиэм. Эн, арааһа, түүн таһырдьа олорбутунан хонор буолуохтааххын”, – диэн үгэргиирдии саҥарда уонна “уокка бэрсэри” аҕалбытын-аҕалбатаҕын туоһуласта. Анарааҥҥыта, хайыай, аҕалбыт кэһиитин үрүсээгиттэн ылан остуолга уурда. Кынаачай ол “абыраллаах аһы” көрөн, үөрэн сэгэс гынна, аһа баттаан, уотун аһатта, куруускаларга куттаттаата уонна: “Чэ, нохоо, сарсын, били, бу кыһын туһахха иҥнибит тайах сытыганын эһэ буулаабытыгар сэп тэрийэ барыахпыт. Икки туһах баар”, – диэт, киһитин сөбүлэһэригэр-сөбүлэспитигэр адьас наадыйан да көрбөккө, иһэн кэбистэ уонна, били, амтаннаах, сыттаах аһын үрдүгэр түстэ.
Сарсыарда эрдэ туран туһах иитиэхтээх сирдэрин диэки туруннулар. Иһэ үллүбүтэ икки чаас кэриҥэ хааман тиийиэхтээхтэр этэ даҕаны, уулаах-хаардаах буолан, син балачча уһуннук айаннаатылар. Тайах сытар сиригэр чугаһаан баран, сааларын иитиннилэр, аны тыатааҕы көҥөөн, икки атаҕар туран да кэллэҕинэ көҥүлэ. “Бу түбэҕэ мин хаһаайыммын” диэн сылдьар сүдү кыыл буоллаҕа.
Чугаһаан көрбүттэрэ, тыатааҕы кэлэн барбыт, тайах иһэ кураанах – барытын сиэбит. Кынаачай кырдьаҕас суолун ундаардаан көрөн баран, “билигин аҕай биһиги иһэрбитин билэн дьаадьыйбыт эбит” диэн быһаарда. Ол сылдьан көрбүттэрэ, тыатааҕы тайах үрдүгэр үс андаатары аҕалан, ууран кэбиспит. Дьэ, олус интэриэһинэй. Ону Кынаачай: “Бу мин өлүүбүн уурбут. Кулун тутарга ыалдьан, балыыһаҕа сытан, кыайан туулаабатаҕым дии!” – диэн чаҕаараат, үһүөннэрин ылан үрүсээгэр хап-сабар уктан кэбистэ. Ону көрөн, Дмитрий олус диэн соһуйда, бэркиһээтэ. “Кыра да наада киһитэ ээ” дии санаата иһигэр.
Хайыахтара баарай, икки туһахтарын сиэҥ аттыгар иитэн кэбистилэр. Сарсыныгар кэлбиттэрэ – тыатааҕылара туһахха иҥнэн көрсүбүт. Кынаачай элбэх эһэни бултаабыта өтө көстүбүт, адьас куттаммат үһү. Суостаах кыылга ыкса киирэн туран: “Андаатаргын ылбыппар кыыһырбатыҥ ини”, – диэннээх үһү.
Александр ТАРАСОВ.
