Саха сирин кыра да, улахан да өрүстэрин, үрэхтэрин киртийиитэ салҕанан бара турар. Ол биир төрүөтэ сир баайын туһанааччылар, бырамыысыланнай тэрилтэлэр үлэлэрин-хамнастарын кытта сибээстээх.

Ламыҥхалар үҥсэллэр

Бэс ыйын 20 күнүгэр бассаапка Кэбээйи улууһун Ламыҥха национальнай нэһилиэгин олохтоохторун ыксаабыт, аймаммыт суруктара тарҕаммыта. Онно кинилэр “Прогноз” диэн АУо үлэлиир учаастагар улахан техногеннай саахал тахсан, Сирилиндьэ үрэх, Порфировай үрүйэ киртийбиттэрин биллэрбиттэр этэ. Сурукка “Саахал өссө бэс ыйын 15 күнүгэр тахсыбытын “Прогноз” АУо кистиир, ГСМ 1000 куб. миэтэрэ иэннээх сиргэ тохтубут” диэн этиллибит этэ. Бу киртийии туһунан “Сиэбэн” родовой община бэрэссэдээтэлэ Ефимов А.Н. социальнай ситимҥэ биллэрбит. Видеоҕа устубутугар, үрэх ап-араҕас өҥнөөх мууһунан бүрүллэн сытар. Кырдьык даҕаны, көрдөххө туһугар дьикти көстүү.

“Биһиги Норильскайдааҕы саахалы көрдүбүт. Экологтар бу иһитиннэриини болҕомтоҕо ылыахтара диэн эрэнэбит”, – диэбиттэр ыксаабыт олохтоохтор. Оттон хампаанньа бэйэтэ туох диир эбитий? “Прогноз” АУо бэс ыйын 22 күнүгэр, тутатына кэриэтэ, Кэбээйи улууһугар ханнык даҕаны техногеннай саахал тахсыбатаҕын туһунан суруйбута NewsYkt саайка тахсыбыт.

“Дьыалабыай репутацияны” киртитии?

Онтон “Прогноз” АУо салалтата мессенджергэ уонна социальнай ситиминэн тарҕаммыт иһитиннэриини бигэргэппэтэх. “Ити бэс ыйын 15 күнүгэр РФ Төрүт сокуонугар куоластааһыны эрдэ тэрийэр хамыыһыйа чилиэннэрэ родовой общиналары бөртөлүөтүнэн кэрийэн көтө сылдьан үөһэттэн түһэрбиттэр. Хаартыскаҕа көстөр Сирилиндьэ үрэх учаастага ньиэп бородууксуйата тохтубутуттан мууһа араҕас өҥнөммөтөх, ити айылҕаны кытта сибээстээх көстүү: минерализованнай састааптаах уу тоҥмута итинник көстүбүт.

Хампаанньа туһунан сымыйа сураҕы тарҕатыыны “Прогноз” АУо дьыалабыай репутацияны киртитиигэ холонуу курдук сыаналыыр уонна тустаах уорганнарга тахсар быраабы бэйэтэ туһаныаҕа”, – диэбит.

Дьиҥэр, “Прогноз” АУо олохтоох нэһилиэнньэ хампаанньаны кытта бэрт иллээхтик, эйэ-дэмнээхтик олорор курдуга саайтарыттан көстөргө дылы. “Этнология эспэртиисэтэ” СӨ сокуонунан, төрүт олохтоох омуктар сирдэригэр-уоттарыгар үлэни ыытар хампаанньалар оҥорор хоромньуларыгар эспэртиисэ ыытан, ботуччу суума төлүөхтээхтэр. Ол – Арассыыйаҕа ханна даҕаны суох сокуон өрөспүүбүлүкэҕэ өссө 2011 сыллаахха ылыныллыбыта. Ылыныллыбыта эрээри, кэлии хампаанньалартан сокуону билинээччилэрэ бэрт кэмчи. Оттон “Прогноз” АУо, төһө даҕаны Канадаттан силистээх-мутуктаах хампаанньа буоларын иннигэр, бу сууманы төлөөн саҕалаабыт диэн сурулла сылдьар. Дьэ, уонна бу иирсээн күөдьүйүөхчэ буолбут.

Бэрэбиэркэ буолбут, боруобаны ылбыттар...

СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтэ ити туһаайыы сурукка хардаран, туох хардыылары оҥорбутун туһунан суруйбутугар, производственнай эбийиэк федеральнай суолталаах буолан, Росприроднадзор Саха сиринээҕи управлениетыгар ирдэбил сурук ыыппытын туһунан эппит.

Ону кытта, бу учаастак ыраах сытарынан, “Прогноз” АУо генеральнай дириэктэрэ А.Федорова аатыгар “миэстэтигэр тиийэн көрүөҕү бөртөлүөттэ биэриҥ” диэн сурук ыыппыттар.

Онуоха “Прогноз” салалтата “бэйэбит баахтабай үлэһиттэрбитин тиэйэр-таһар кэммит” диэн аккаастаабыттар.

Баҕар, бэс ыйын 23 – от ыйын 20 күнүгэр диэри Экология министиэристибэтин уонна Саха сиринээҕи Айылҕа харыстабылын борокуратууратын ирдэбилинэн Росприроднадзор управлениета былааны таһынан бэрэбиэркэ ыытыахтаах, ол да сөп буолуо диэбиттэрэ буолуо?

СӨ Экологияҕа министиэристибэтэ Росприроднадзор управлениетын аатыгар Порфировай үрүйэттэн уонна Сирилиндьэ үрэхтэн уу боруобатын ылалларын курдук, официальнай сурук түһэрбит. Таарыччы, министиэристибэ Ээчий диэн Верхоянскай оройуонун өттүнээҕи үрэхтэн эмиэ уу боруобатын ылаарыҥ диэбит (Сирилиндьэ үрэх Дулҕалаах үрэххэ түһэр, Дулҕалаах – Дьааҥы өрүскэ).

Бэс ыйын 29 күнүгэр Росприроднадзор уонна Уһук Илиннээҕи Анаалыстыыр лабаратыарыйа киинэ” ФГБУ Саха сиринээҕи филиалын үлэһиттэрэ “Прогноз” АУо үлэлиир учаастагар бараннар, уу боруобатын ылан, номнуо Дьокуускайга аҕылбыттар.

Оттон түмүгэ?

Министиэристибэ саайтыгар “Уу анаалыһын түмүгэ уон хонугунан биллиэ, онуоха киртийии тахсыбыт буоллаҕына, Экология министиэристибэтэ тустаах миэрэлэри ылыаҕа” диэн суруллубут. Анаалыстар оҥоһуллан бүттэхтэрэ.

Ол эрээри, информация тахсыаҕыттан уон күн, министиэристибэ Росприроднадзор управлениетыгар туһаайбыт суругуттан ыла эмиэ уонтан тахса күн ааста да, салгыы туох да эппиэт-пирибиэт суох, иһитиннэрии-биллэрии мэлигир. Харда суругу бэлэмнии сылдьаллара буолуо диэн өссө күүтэр буоллахпыт.

Эбэлэри киртитии тохтуо суох

Билигин ханна саахал таҕыста даҕаны, ол туһунан түргэнник биллэ охсор. Онуоха “Уопсастыбаннай экологтар-иниспиэктэрдэр туһунан” СӨ сокуона ылыллыбыта эмиэ улаханнык туһалаата. Саахал, киртитии, алдьатыы-кээһэнии туһунан иһитиннэрии олохтоох айылҕа харыстабылын иниспиэксийэтигэр, судаарыстыбаннай уорганнарга тута киирэр буолла. Ону бэлиэҕэ ылан, тустаах министиэристибэ бэрэбиэркэ ыыттарар, лабаратыарыйаҕа анаалыска диэн боруоба ылыыта барар.

Федеральнай таһымнаах эбийиэктэргэ Росприроднадзор, Айылҕаны харыстыыр борокуратуура уорганнара үлэлэһэллэр. Онтон салгыы, буруйу оҥоруу, сокуону кэһии баарыттан-суоҕуттан, таһымыттан, саахал кээмэйиттэн тутулуктаах административнай дуу, холуобунай дуу дьыала тэриллэр, ыстараап суумата, хоромньу кээмэйэ ааҕыллар-суоттанар, чуолкайданар.

Быһата, буруй официальнайдык бигэргэтилиннэ даҕаны, буруйдаахтар эппиэккэ тардыллаллар. Бу – кэнники кэмҥэ биһиги айылҕаны харыстыыр систиэмэбит улахан ситиһиитэ диэн үөрэбит. Биллэн турар, онно уопсастыбаннай иниспиэктэрдэр туһунан сокуону, боростуой дьоннор кыттыыларын умнар эмиэ табыллыбат.

Рэдэргэ уонна Эльконка

Дьэ, ол эрээри киртитии эһиилигэр эмиэ хатыланар! Ол туһунан ыраата барбакка, сонно министиэристибэ саайтыттан булан ааҕыахха сөп. Холобур, бу аҕыйах хонуктааҕыта (10.07) Алдаҥҥа Рэдэргэ үрэх киртийиитэ бэлиэтэммит. Аҕыйах сыллааҕыта (2018 с.) “Норд Голд” кытай хампаанньатын көмүсчүттэрэ, Алдан улууһугар Эльконканы кытта Рэдэргэни сүһүрдүбүттэрин туһунан үгүстүк суруйан тураллар. Бэрэбиэркэ тиийбитигэр кытай оробуочайдара ойуурга куотан саспыттарын, экологтар ыйытыыларыгар нууччалыы “чот” да диэни өйдөөбөт буола кубулуммуттарын туһунан биир саайт суруналыыһа суруйбут этэ.

Оччолорго министиэристибэ буруйдаахтартан лиссиэнсийэлэрин былдьыырга тиийэ туруорсубута. Ханна баар? Быйыл онтубут искэн көбөн тахсарыныы, эмиэ хатыланна. Устунан бу хаһан эрэ олохтоохтору ыраас иһэр уунан хааччыйа сыппыт үрэх муҥнаах, уута бүтэһиктээхтик киртийэригэр, баҕар, уоларыгар да тиийэрэ буолуо...

Чульман

Эбэтэр, бу күннэргэ Нерюнгрига Чульман өрүскэ түһэр Дежнёвка үрэх киртийдэ диэн сонун кэллэ. Ууну көрдөххө даҕаны, чох быылынан бүрүллүбүтэ харахха быраҕыллар. Нерюнгри госиниспиэктэрдэрэ тутатына бэрэбиэркэлии тиийбиттэр, боруоба ылбыттар. Арааһа, ол түмүгүн эмиэ күүтэрбит буолуо.

Санатар буоллахха, былырыын ыам ыйыгар бу өрүһү чох быыла бүрүйбүтүн, онуоха мууһа хап-хара өҥнөммүтүн туһуттан айдаан тахса сылдьыбыттаах. Хомуньуустар, бэл, ону утаран миитиннээн, уоттаах-төлөннөөх тыл этэн тураллар. “Якутуголь” хампаанньа үлэтин-хамнаһын түмүгэ итинниккэ тиэртэ диэн буолбута, хампаанньа административнай эппиэккэ тардыллыаҕа диэн этиллибитэ. Онон эмиэ уоскуйан хаалбыппыт. Онтон быйыл киртийии эмиэ бэлиэтэнэр диэтилэр!

“Тириилэрэ халыҥаабыт” дуо?

Тоҕо итинник хатылана турарый? Быһата, ыстарааптартан, “административкалартан” хампаанньалар кыһаллыбат буолбуттар, тарбамматтар даҕаны эбит диэн түмүк үөскүүр. Үлэ-хамнас итэҕэһин көннөрүнэ сатаабат эбиттэр. Экологияҕа туох-ханнык бырагыраамалаахтарын министиэристибэ Уопсастыбаннай сэбиэтигэр ыҥыран, отчуоттатан көрөр даҕаны, онно эмиэ улаханнык кыһаллыбат буолбуттар.

Киртитии хартыыната сылтан сыл хатылана турар буоллаҕына, ханна эрэ сыыһа-алҕас баара өйдөнөр. Ол бүтүн систиэмэ ханнык кэрдииһигэр, кэрчигэр олорсо сылдьарын ким эмэ үөрэтэр, онно баһын сынньар, анаалыстыыр дуо? Арааһа, административкалаан, “карательнай” миэрэни эрэ туттар итэҕэс буолбут быһыылаах?

Сокуон туолуутун ким ирдиир?

Дьиҥинэн, айылҕаны харыстыыр сокуоннарбыт элбэхтэр диибит. Оттон олор туолууларын ким эмэ чинчийэр, ырытар дуо? Тоҕо эрэ оннук баарын билбэппит. Арай, хотугу норуоттар кэмитиэттэрэ (Е.Х. Голомарева) “Этнология эспэртиисэтин туһунан” сокуон олоххо киириитин дьүүллэһиини, ырытыыны хаста даҕаны олус үрдүк таһымнаахтык ыыппыта өйгө хаалбыт. Онтон атын сокуоннар? Хаһан эрэ, бу иннинээҕи Ил Түмэн, Айылҕа харыстабылыгар өрөспүүбүлүкэ доктринатын ылыммыттаах. Ону кытта Айсен Николаев Ил Дарханынан талыллаат да, Айылҕа харыстабылыгар туһуламмыт уураах ылыммыта. Айылҕа харыстабыла бүтүн Национальнай бырайыакка киирдэ диибит. Оттон үрэхтэрбит, өрүстэрбит киртитиллибиттэрин курдук киртитиллэ тураллар...

“Сэттэ ньээҥкэ” көрөр да

Биирдэ “Ыраас уу” күнүгэр анаммыт Төгүрүк остуолга сылдьан көрдөххө-иһиттэххэ ууга, эбэлэргэ эппиэттиир боломуочуйалаах тэрилтэ эчи элбэҕиин! Бүлүү өрүс 2018 сыллааҕы киртийиитигэр эмиэ бииртэн биир хонтуруоллуохтаах, ирдиэхтээх тэрилтэлэр бааллара сөхтөрбүтэ. Ол эрэн дьон чугастыы, билэрдии, эбэтэр “күрүө намыһахтыы” диэбит курдук, соҕотох министиэристибэҕэ эрэ саба түспүтэ. Били, “сэттэ ньээҥкэлээх оҕо” туһунан өс хоһоонугар дылы балаһыанньа. Хомойуох иһин.

Систиэмэҕэ кубулуйбут

Билигин хампаанньалары тохтотор кыаллыбат курдук буолбут – буруйу оҥоруу систиэмэҕэ кубулуйбут. Систиэмэҕэ кубулуйбут ыарыыны соннук систиэмэлээх үлэнэн эрэ эмтиэххэ сөп. Ол аата, атын ньымалары туттар, атын быһаарыылары уонна боломуочуйалары туруорсар, ирдэһэр кэм кэлбит бадахтаах. Сурук суруйа-суруйа олорор туохтааҕар да судургу ньыма буолбут. Ол суруктарга соннук “отпискалар” кэлиэхтэрэ. Онон, баар былаһааккалары, кыахтары барытын туһанан, туруорсар үлэни күүһүрдүөххэ. Атын эрэгийиэннэри кытта үлэлэһиэххэ. Оннук гымматахпытына, сотору кэминэн ыраас уубутуттан көрө матыыһыбыт.

***

Оттон онно бииргэ түмсэн, баһы сынньарга, быһаарыылары көрдүүргэ өрөспүүбүлүкэҕэ бэлэм-уопуттаах кыах-күүс баар аҕай – судаарыстыбаннай уорганнар, бары таһымнаах бэрэстэбиитэллээх уорганнар, муниципалитеттар, билим институттара, араас эспиэрдэр сулууспалара, хайа уонна, уопсастыбаннас. Күннээҕи түбүктэн арыый ырааҕы көрүөххэ, инникини ыраланыахха, ону кытта, барытыгар өстөөҕү, бэлиитикэни көрдөөмүөххэ эрэ наада.

Нина ГЕРАСИМОВА.