Кэнникинэн Саха сирин нэһилиэнньэтин экология боппуруостара: өрүстэр киртийиилэрэ, маһы кэрдии, ойуур баһаара, бөҕү тиэйии уо.д.а. биир саамай долгутар тиэмэ буолла. Ону аҥаардастыы былааска эрэ сэлээннээн, быһаарарыгар найылаан, күүтэн олордохпутуна, хаһан да туох да быһаарыллыа суоҕа диэн дьон-сэргэ сөпкө өйдөөтө.

Дьиҥинэн, холбоһуу туһунан санаа өссө Бүлүү өрүскэ тахсыбыт киртитии саҕаттан үөскээбитэ. Ол эрээри оччолорго уопсастыбанньыктар биир санааҕа кэлбэтэхтэрэ. Оттон билигин, Алдаҥҥа, Амма өрүс кытылынан тыаҕа бырамыысыланнай мас соҕотуопката саҕаланаары турдаҕына, Саха сирин экологтара түмсүү булгуччу наадалааҕын өйдөөбүттэрэ – саамай сөптөөх.

Ол иһин, балаҕан ыйын 21 күнүгэр буолбут тэрээһин кэмпириэнсийэҕэ экологияны туруулаһар актыбыыстар мустаннар, “Саха сирин айылҕатын көмүскүөх!” диэн ааттаан, өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай экологтары түмэр хамсааһыны тэрийдилэр.

Арааһа, экологтары түмэр маннык киэҥ хабааннаах түмсүү өтөрүнэн тэриллэ илигэ буолуо. Баччааҥҥа диэри бары тус-туспа үлэлээн кэллилэр. “Бүлүү” кэмитиэт, “Эйгэ”, “Тутулуга суох уопсастыбаннай экологтар”, “Эдэр экологтар”, Уопсастыбаннай Палата экологияҕа хамыыһыйата уо.д.а. – бары биир сыаллаах курдуктар эрээри, үлэлэригэр бииргэ түмсүү суоҕа. Билигин бары биир былаах анныгар түмсэллэрэ кэм ирдэбилэ буолла быһыылаах.

Суолталаах хардыы

Хамсааһыны иилээн-саҕалаан тэрийсибит дьонтон биирдэстэрэ Александр Жураковскай ону маннык быһаарар:

– Дьэ, кырдык, суолталаах түгэн буолла! Өрөспүүбүлүкэ экологтара түмсэр санааланнылар. Тэрээһин мунньахха СӨ Уопсастыбаннай палаататын чилиэннэрэ, ОНФ ыстаабын чилиэннэрэ, учуонайдар, Дьокуускай, Мииринэй, Нерюнгри куораттартан, Алдан, Амма, Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Кэбээйи, Ньурба, Сунтаар улуустарыттан уопсастыбаннай экологтар кытыннылар. Сыл аайы саас Бүлүү өрүс уута куһаҕан амтаннанар, сыттанар, өһөх кыһыл өҥнөнөр. Оттон АЛРОСА АУо онно “туох да сыһыана суох” дииллэр... Сыл аайы көмүс хостооччулар туттубут кирдээх ууларын өрүстэрбитигэр кутан, өрүһү-үрэҕи өлөрө олороллор... Сыл аайы чох хостуур хампаанньалар Соҕуруу Саха сирин өрүстэрин киртитэллэр. Ити эрэ буолбатах. Экологияҕа үөскээбит кутталы билигин ааҕан сиппэккин.

Онон өрөспүүбүлүкэ туох баар экологтара бары Арассыыйа айылҕа харыстабылын сокуоннарын тутуһуохтарын баҕарбат сир баайын хостооччу хампаанньаларга, мас кэрдээччилэргэ уонна да атын кутталы үөскэтэр тэрилтэлэргэ утарсыы оҥороору, бииргэ түмсэргэ быһаарбыттара саамай сөптөөх хардыы дии саныыбын. Билигин баар айылҕаны харыстыыр федеральнай, эрэгийиэннээҕи да тэрилтэлэр, араас уорганнар (структуралар) көдьүүһэ суохтара, үлэлэрэ түмүгэ суоҕа көһүннэ.

Бу саҥа тэриллибит Уопсастыбаннай хамсааһын сэбиэтигэр түөрт уон актыыбынай киһи киирдэ. Ону кытта 9 хос бэрэссэдээтэл талылынна, олор истэригэр аптарытыаттаах биллэр учуонайдар, уопсастыбанньыктар бааллар. Бары бииргэ холбоһон, тапталлаах Сахабыт сирин айылҕатын көмүскүөхпүт дии саныыбын!

“Икки күлүүс” бириинсибин төннөрөр наада

Ол курдук, “саҥа тэриллэр уопсастыбаннай хамсааһын Алдаҥҥа уонна Аммаҕа мас соҕутуопкатын хантараагын тохтотторор сыалы эрэ туруорбат” диэн бэлиэтиир хайаан да наада. Биир саамай сүрүн сорук – өрөспүүбүлүкэ уонна манна үлэлиир бырамыысыланнай хампаанньалар икки ардыларыгар сыһыаннаһыылары саҥа хайысхаҕа туһаайыы. Өскөтүн сир баайын хостооччулар сокуону кэһэр, тулалыыр эйгэни киртитэр уонна ол хатылана турар түбэлтэтигэр олохтоох былаас хампаанньалартан лиссиэнсийэлэрин былдьаан ылар бырааба төннүөхтээҕин туһунан этилиннэ.

Бу туһунан Госдуума дьокутаата Федот Тумусов хатылаан этээччи, ону бу бүрүүкээн турар бэлиитикэҕэ, усулуобуйаҕа аҥаардас “популизм” диир эбит буоллахпытына, билигин ол туһунан тохтоло суох хатылыыр уолдьаста. Ону кытта атын эрэгийиэннэр бэлитииктэрин, уопсастыбаннастарын, парламеннарын бу боппуруоска кытыннарар кэм кэллэ.

СӨ Уопсастыбаннай палаататын экологияҕа эспиэрдиир хамыыһыйатын чилиэнэ Владислав Коротов “икки күлүүс” бириинсибэ наадатын айылҕа харыстабылын сокуоннарын кэһии элбээбитин кытта сибээстиир. Кини маннык санаалаах:

– 1991 сыллаахха, бастаан Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллэригэр, өрөспүүбүлүкэ уонна бөдөҥ хампаанньалар икки ардыларыгар сыһыаннаһыы, сүрүннээн, “икки күлүүс” бириинсибигэр олоҕуран ыытыллыбыта. Ол саамай сөптөөх быһаарыы этэ. Өрөспүүбүлүкэ онуоха бэйэтин этиилэрин киллэрэр бырааптаммыта, холобур, геологоразведканы ханна ыытары, ханна тугу баһылыыры. Эмиэ оччолорго нолуок боппуруостара быһаарыллыбыттара. Оттон билигин хайдаҕый?

Саха сиригэр ньиэп уонна гаас хостуур транснациональнай хампаанньалар атын сиргэ регистрацияламмыт буолан, нолуоктарын манна төлөөбөттөр, нолуок улахан өттө атын сиргэ бара турар.

Онон биһиги, экологтар, көстөн турар сыыһаны-халтыны көрөн, ону ыйаары гынныбыт да, “эһиги өрөспүүбүлүкэни бүддьүөтэ суох хааллараары, дохуота суох атах балай ыытаары гынаҕыт” диэн, төттөрүтүн, бэйэбитин буруйдаан-кэнэйдээн бараллар, норуот өстөөхтөрүгэр холууллар. Холобур, АЛРОСА быһытыгар тахсыбыт саахал түмүгэр киртитиигэ оннук этэ. Уопсайынан, ханнык да сир баайын хостооччуну кытта ааҕыстыҥ, кини сыыһатын-алҕаһын ыйаҥҥын, сокуон туолуутун ирдэстиҥ да бүттэ – “эн өрөспүүбүлүкэҥ инбиэстэрдэрин куттуугун, тэйитэҕин” диэн буолар. Ол сөп үһү дуо? Өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлиир ньиэп-гаас хостуур хампаанньалар дьиҥинэн, нолуокка улахан чэпчэтиини туһана сылдьаллар эбээт! Оттон кинилэр булгуччу төлүөхтээх үптэрэ тоҕо эрэ бу хампаанньалар “үтүөнү оҥоруулара” диэн сыаналанар. Оттон “икки күлүүс” бириинсибэ баара буоллар, ама, оннук буолуо этэ дуо? Биһиги улуустарбытыгар үлэлиир хампаанньалар арыый тардыныа этилэр. Икки өттүттэн туһалаах социальнай бииргэ үлэлэһии сыһыанын олохтоон дьарыктаныа этилэр буоллаҕа!

Үөһээ Аммаҕа эспэдииссийэ түмүгэ

Уопсастыбаннай хамсааһын тэриллэрин туһунан саҥа этилиннэ эрээри, уопсастыбаннас үлэ бөҕөтүн ыыппыта. Ол курдук, мас кэрдиллэрэ былааннанар сиригэр, Үөһээ Аммаҕа, кыһын кэлиэн, хаар түһүөн иннинэ Биология институтуттан билим эспэдииссийэтэ баран кэллэ. Манна үбүлээһинин уопсастыбаннас хомуйбутун санатабыт. Онон бу кыттыгас дьыала буолар. Эспэдииссийэ түмүгүн туһунан Криолитозона биологиятын үөрэтэр институт билимҥэ ыстаарсай үлэһитэ Иннокентий Федоров билиһиннэрдэ:

– Биһиги билим үс үлэһитэ буоламмыт, Үөһээ Аммаҕа бырамыысыланнай мас кэрдиитэ барыахтаах сиригэр тиийэ сырыттыбыт. Онно чинчийии ыытаммыт, атын ханна даҕаны үүммэт сэдэх үүнээйилэри булан бэлиэтээтибит. Ол – “таран амгинский”, “щавель якутский” уонна “вздутоплодник сибирский” диэн үүнээйилэр. Бу Кыһыл кинигэҕэ киирэ сылдьаллар, олору сокуон көмүскүүр. Онон итиннэ маһы соҕотуопкалыырга анаан ханнык да тыаны кэрдии көҥүллэниэ суохтаах. Ити – маһы кэрдиини боборго ыйааһыннаах утарар төрүөт, – диэтэ Иннокентий Аполлонович.

– Ити үүнээйилэри сүтэрии туох кутталлааҕый?

– Ити үүнээйилэри суох гыныы, манна баар экология тиһигин алдьаныытыгар тиэрдиэҕэ. Үүнээйи маннааҕы кыыл-сүөл, хамсыыр харамай аһа-үөлэ буоллаҕа дии. Ол уларыйда даҕаны, айылҕаҕа баар ас-үөл тиһигэ эмиэ алдьанар, кэһиллэр. Биир көрүҥ сүтүүтэ атын тиһиги алдьатар – айылҕа сокуона оннук. Оттон ол барыта атын үүнээйилэргэ, харамайдарга, кыылларга дьайар.

Бары түмсэн

Уопсастыбанньык Иван Степанов бу уопсастыбаннай хамсааһын былааһы утаран буобакка, киниэхэ экология боппуруостарыгар көмөлөһөөрү тэриллэрин эттэ.

– “Саха сирин айылҕатын көмүскүөх” хамсааһын өрөспүүбүлүкэ экологияҕа хамсааһынын түмээччитэ-координатора буолара олус суолталаах дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, манна элбэх уопсастыбаннай түмсүү, тэрилтэ бэрэстэбиитэллэрэ киирдилэр. Саамай үчүгэйэ, манна араас бэлитиичэскэй баартыйалар бэрэстэбиитэллэрэ киирдилэр, холобур, “Ньыгыл Арассыыйаттан”, “Сиэрдээхтэн” эҥин. Онон бу хамсааһын ханнык даҕаны бэлитиичэскэй интэриэһи лоббилыыр тэрилтэ буолуо суоҕа диэн эрэниэххэ. Биһиги үлэбититтэн өрөспүүбүлүкэ хас биирдии олохтооҕун доруобуйата, инники кэскилбит тутулуктаах. Онон былааска утарсааччы буолбакка, биир санаалаах буолабыт.

Олохтоох былаас боломуочуйата суох

Туох баар күүһү-кыаҕы бииргэ түмэн үлэлиир, чахчы, уолдьаста. Билигин Арассыыйаҕа тахсар улахан экология саахаллара, утарсыылар түмүктэрэ көрдөрөрүнэн, онно буолбут кыайыылар, эбэтэр, кыһалҕалаах боппуруостары, саатар, кыратык даҕаны хамнатыы олохтоох актыбыыстар бары бииргэ түмсүбүттэрин суотугар ситиһиллибитин көрдөрөр. Куштау туруулаһыыта, Шиес утарсыыта – барыта оннук.

Аны, бу олох соторутааҕыта “Норникель” хампаанньа Амбарнай өрүһү киртиппит холобурун ылыахха. Корпорация бастаан бэйэтин сиригэр олохтоох былаас бэрэстэбиитэллэрин уонна хонтуруоллуур уорганнары олох чугаһаппатаҕа, киллэрбэт да санаалааҕа. Итинник быһыыланыы билигин баар сокуоннарга олоҕурар. Кэлин үөһэттэн дьарыйбыттарыгар биирдэ киллэрбиттэрэ.

Саха сиригэр “Транснефть” хампаанньа ньиэби тоҕон баран, эмиэ хонтуруоллуур уорганнары, экология иниспиэктэрдэрин чугаһаппатах түбэлтэтэ баара. Оччолорго улахан айдаан тахсан, боппуруос парламеҥҥа тиийэ көрүллэн, син быһаарыллыбыта. Оттон билигин Арассыыйа Төрүт сокуонугар саҥа көннөрүүлэр киирдилэр. Олохтоох бэйэни салайыы уорганнара, былаас ол көннөрүүлэр кэннилэриттэн орооһор, бопсор, хонтуруоллуур туох даҕаны боломуочуйата суох буола түстүлэр.

“Федеральнай территориялар” ураты ыстаатыстара

“Тоҕо диэтэххэ, “федеральнай территория” диэн ыстаатыстаах сир туһунан боппуруоска Төрүт сокуоҥҥа көннөрүү киирдэ. Ол аата, онно хайа да олохтоох былаас хонтуруола суох буола түһэр. Ити “территорияларга” федеральнай корпорациялар, хампаанньалар эрэ былаастара дьаһайар. Онно кинилэр тугу гыналлара көҥүл – ким даҕаны ону бопсор, хонтуруоллуур бырааба суох. Дьэ, онно экология элбэх кыһалҕата күөрэйэр чинчилээх”, – диэн уопсастыбанньыктар долгуйаллара оруннаах.

***

Билигин хампаанньалары аҥаардас “административкаларынан”, ыстараабынан тохтотор кыаллыбат да курдук буолла. Киртиппиттэрин курдук киртитэ тураллар, айылҕа харыстабылын сокуоннарын кэһэллэрэ сыалай систиэмэҕэ кубулуйда. Оттон систиэмэҕэ кубулуйбут ыарыыны соннук систиэмэлээх үлэнэн эрэ “эмтиэххэ” сөп. Атын ньымалары туттан, туспа быһаарыылары көрдүүр кэм кэллэ. Онон былаһааккалары, кыахтары барытын туһанан, харданы көрдүөххэ, онно баһы сынньыахха. Онуоха бу өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай хамсааһын тэриллибитэ төһүү күүс буолуоҕа диэн эрэниэххэ!

Нина ГЕРАСИМОВА.

Н.Барамыгин, Т.Ефремов (Якутия.Инфо) матырыйаалларынан.