Быйыл дойду араас эрэгийиэннэригэр, ол иһигэр Саха сиригэр, экологияҕа уонна айылҕа харыстабылыгар сыһыаннаах боппуруостар хаһааҥҥытааҕар даҕаны тоҕоостоох буоллулар. Күн бүгүн биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр тулалыыр эйгэни кэтээн көрүүгэ уонна харыстааһыҥҥа үгүс үлэ, чинчийии ыытыллар. Бүлүү улуустарыгар туох тэрээһин ыытылларын, былааннанарын туһунан АЛРОСА сүрүн эколога Полина Анисимова кэпсээтэ.
– Полина Сергеевна, улахан биисинэс экологияҕа эппиэтинэстээх сыһыаннаах буолуута туох суолталааҕый?
– Хас биирдии киһиэхэ суолталааҕын курдук, биисинэскэ эмиэ улахан суолталаах. Онно эрэ буолуо дуо, бүтүн Арассыыйа федерациятыгар, Саха өрөспүүбүлүкэтигэр уонна биирдиилээн бөһүөлэктэргэ. Биллэн турар, АЛРОСА хампаанньа киллэрэр кылаата кырата суох. Биһиги экологияҕа харыстабыллаахтык сыһыаннаһар тумус хампаанньа буоларбыт быһыытынан, Саха сиригэр үлэлиир атын бырамыысыланнай хампаанньалары сирдиибит, биһиги холобурбутун үтүктэргэ ыҥырабыт.
– Билигин экологияҕа улахан болҕомто уурулларын бары өйдүүбүт. АЛРОСА курдук улахан хампаанньалар үгүс чинчийиигэ, кэтээн көрүүгэ кытталлар. Кэлин ити эйгэҕэ туох саҥа сүүрээн киирдэ?
– Уопсайынан, айылҕаны, тулалыыр эйгэни кэтээн көрүү мэлдьи да ыытыллар. Онон кэккэ юридическай сирэйдэр, биэдэмистибэлэринэн сирэйдээн бырабыыталыстыба бэйэтэ, уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьарыктаналлар. Ол гынан баран, бу билигин Бүлүү улуустарыгар хас даҕаны хайысханан бара турар курдук улахан, кэлим чинчийии, арааһа, бастакытын ыытыллан эрдэҕэ буолуо.
Үлэ туохтан саҕаламмытай диир эбит буоллахха, 2019 сыллаахха олус элбэх мунньаҕы, көрсүһүүнү, кэпсэтиини тэрийбиппит. Ол түмүгэр Саха өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыба, “АЛРОСА” аахсыйалаах хампаанньа уонна СӨ Үүнэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуондата үс өрүттээх сөбүлэһиини түһэрсибиппит. Ол сөбүлэһии чэрчитинэн хампаанньа билим чинчийиилэрин толору, 100 %, үбүлүүр. Этэргэ дылы, “больной” боппуруостар үбүлэнэллэр. Ол эбэтэр экология, мэдиссиинэ, о.д.а.
– АЛРОСА Бүлүү сүнньүгэр ыытыллар мэдиссиинэ-биология чинчийиилэригэр туох оруоллааҕый?
– Эппитим курдук, биһиги үлэ үс сүрүн хайысхатын үбүлүүбүт. Экологияҕа – Бүлүү өрүскэ уонна кини салааларыгар билим-чинчийэр үлэ ыытыллыытын. Мэдиссиинэ-биология эйгэтигэр – Бүлүү улуустарыгар олорор дьон-сэргэ доруобуйатын туругун билим чинчийиилэригэр олоҕуран сыаналааһын. Ити чинчийии түмүгэр биһиги аҥаардас дьон-сэргэ доруобуйатын туругун эрэ буолбакка, кини психоэмоциональнай настарыанньатын уонна чопчу быһыыга-майгыга хайдах уларыйарын, сыһыаннаһарын билиэхтээхпит. Ону сэргэ, үлэ-хамнас салгыы хайдах ыытыллыахтааҕын, ханна-туохха болҕомто ууруллуохтааҕын быһаарыахтаахпыт.
– Туох чинчийиини ыыттыгыт?
– Чинчийии үс сүрүн хайысхатын бастакы түһүмэҕэ түмүктэннэ, отчуоттары туттардылар. Бэлиэтээн эттэххэ, үлэ бары көрүҥүн Саха сирин чинчийэр институттара ыыттылар. Биир даҕаны туора тэрилтэни кытыннарбатахпыт. Биһиги институттарбыт үрдүк таһымнаахтарын, үчүгэй үлэһиттэрдээхтэрин ааһан, ити улуустарга уонунан сыллар усталарыгар үлэлээбит уопуттаахтар, олус улахан билии базатын хомуйан олороллор. Онон хас биирдии хайысха аҥаардас билиҥҥи туругу эрэ чинчийиинэн муҥурдаммат, бу сырыыга уруккуну кытта тэҥнээн көрүү оҥоһуллуо. Холобур быһыытынан эттэххэ, дьон үксүгэр “мин оҕо эрдэхпинэ мороженай ордук минньигэс буолара” диир үгэстээх. Экологияҕа да, мэдиссиинэҕэ да оннук тэҥниир үгэс эмиэ баар. “Урут уубут ыраас, салгыммыт чэбдик этэ, дьон аҕыйахтык ыалдьара” диир киһи элбэх. Ол эрээри, хомойуох иһин, ардыгар наар оннук буолбат. Бу чинчийии ол иһин ыытыллар. Күн бүгүн хонуу чинчийиилэрэ ыытылыннылар, эспэдииссийэлэр тэрилиннилэр, тулалыыр эйгэттэн ирдэнэр боруобалары ыллылар.
Чинчийии үһүс хайысхата – тэхиниичэскэй. Ол эбэтэр уу атын источниктарын көрдөөһүн. Күн бүгүн Бүлүү улуустара ууларын быһаччы Бүлүү өрүстэн уонна кини салааларыттан ылан олороллор. Ол гынан баран биһиги сир аннынааҕы уулаах сирдэр баалларын чопчу билэбит. Олор ууларын туруктарын быһаарыахтаахпыт. “Киһи иһиэн сөп дуу, суох дуу?” диэн. Ол эрээри билигин баар чахчыларбыт, холобур, ааспыт үйэ 70-90-с сс. чахчылара. Саҥардыллыахтаахтар.
Уопсайынан, чинчийии бастакы түһүмэҕэ түмүктэннэ, отчуоттары хамыыһыйаҕа туттардылар. Чинчийии иккис түһүмэҕэ эһиил саҕаланыахтаах. Ол иһигэр экология уонна мэдиссиинэ чинчийиилэрэ өрөспүүбүлүкэҕэ хамсык хаптайдаҕына тэриллиэхтэрэ. Хомойуох иһин, хамсыгынан сибээстээн, үлэ хаамыытыгар уларыйыылар киирдилэр.
– Чинчийии барыта хаһан түмүктэнэр былааннааҕый?
– Хас биирдии хайысха үс сыл иһигэр түмүктэниэхтээх. Ол эбэтэр 2021 сыл ахсынньытыгар үс хайысха отчуотун тутуохтаахпыт. Ону хамыыһыйа уонна уопсастыбаннас көрүөхтээх-ырытыахтаах. Ол кэннэ экология-биология балаһыанньатын салгыы сайдыытыгар сыһыаннаах быһаарыылар ылыныллыахтаахтар.
– Биллэн турар, түмүк туһунан кэпсэтиэхпит өссө да ыраах. Ол гынан баран, баҕар, үлэ хаамыытын көрө сылдьан билиҥҥиттэн туох эрэ миэрэлэри ылынан эрэргит буолаарай?
– Биллэн турар, үлэ түмүгүн кэтэһэр эрдэ. Үлэ-хамнас өссө да ыытыллыахтаах, иккис уонна түмүктүүр отчуоттар оҥоһуллуохтаахтар. Ол эрээри киһи хараҕар быраҕыллар чахчылары билигин даҕаны этиэххэ сөп. Холобур, хампаанньа ону барытын билэ-көрө сылдьан 2019 уонна 2020 сыллардаахха биирдиилээн бөһүөлэктэри уу ыстаансыйаларынан хааччыйбыта. Уу кыһалҕата баара уруккуттан биллэрэ, ону уталыппакка быһаарыахха наада этэ. Ол курдук, “2019-2024 сс. Бүлүү улуустарыгар уунан хааччыйар тиһик сайдыыта” бырагыраама чэрчитинэн ууну ыраастыыр дьоҕус уонна стационарнай установкалары атыыласпыппыт.
– Хоруона хамсыга үлэҕэ-хамнаска хайдах дьайда?
– Хомойуох иһин, ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, быйыл үлэ-хамнас улаханнык атахтанна. Биһиги кииммит уонна тус бэйэм Бүлүү хас биирдии улууһугар, хас биирдии нэһилиэгэр сылдьан нэһилиэнньэни кытта көрүстүбүт. Былырыын ити сырыыбыт кэмигэр ыччаты уонна оскуола оҕолорун кытта көрсөн баран олус үчүгэй идиэйэлэммиппит. Ол курдук, 2019 сыллаахха биһиги оҕолор анал лааҕырга сылдьан эбэтэр биология-химия уруоктарын кэмигэр судургу чинчийиилэри оҥороллорун туһугар, Элгээйи уонна Маар оскуолаларыгар дьоҕус экспресс-лабаратыарыйалары бэлэхтээбиппит. Ол лабаратыарыйа көмөтүнэн оҕолор бэйэлэрэ уу анаалыһын оҥоруохтарын, онтон тирэҕирэн чинчийэр үлэнэн дьарыктаныахтарын сөп. Олус интэриэһинэй лабаратыарыйа.
Оттон быйылгы айан кэмигэр элгээйилэр уонна маардар лабаратыарыйаны табан туһаммыттарын, бэлэхпит көдьүүстээхтик туһаныллыбытын көрөн, өссө уон лабаратыарыйаны атыылаһан биэриэхтээх этибит эрээри, хамсык балаһыанньата биллэ уустугуран, бэлэхпитин 2021 с. туттарар буоллубут. Эһиил ити экологическай-социальнай эспэдииссийэҕэ булгуччу сылдьыахпыт диэн эрэнэбит.
