“Хара муора биэрэгиттэн

Ордоробун эйигин

Оо, мин дойдум, таптыыр Аммам,

Иһит ыллыыр ырыабын”.

Бу чараас эйгэттэн кутуллар курдук, Ольга Иванова ырыатын абылаҥнаах тылларын, дьикти куолаһын биирдэ истибит киһи умнубат. Саха тыла, ырыата барахсан төрөөбүт дойдуга тапталы иҥэрэр күүстээх да уобарастары айар кыахтаах эбит диэн сөҕөҕүн эрэ.

Амма – бренд буолбут уобарас

Ольга Иванова барахсан төрөөбүт Амматын хайдахтаах курдук таптыырын туһунан киһи сүрэҕин-быарын ортотунан киирэр, өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥэр гына иэйэн-куойан ыллыыр ырыаларыгар элбэх көлүөнэ саха дьоно иитиллэн кэллилэр. Кини төрөөбүт Амматын остуоруйа дойдутун курдук туойбута Амманы бүтүн өрөспүүбүлүкэ киэн туттар брендэ оҥордо. Киһи эрэ барыта Аммаҕа бара сылдьыан баҕарар. Аммаҕа дьэдьэннээбиттэрин, сынньаммыттарын соцситимнэринэн, СМИ-лэринэн киэн тутта кэпсииллэр. Чахчы, омук итии муоратыгар бара сылдьыбыттааҕар ордук чугастык ылынаҕын.

Саха сиригэр элбэх өрүс баар. Эбэлэрбит барахсаттар бары да ыраас уулаахтар, сырдыктар, көмүс хатырыктааҕынан баайдар, дьэрэкээн сибэкки оһуорунан симэммит кытыллардаахтар, ырыаҕа ылланар кэрэ, нарын айылҕалаахтар. Иитэн-аһатан олорор өрүстэрбитигэр махтанан өбүгэлэрбит хоһооҥҥо хоһуйан, ырыаҕа ыллаан хаалларбыт айымньылара аҕыйаҕа суох. “Үс үллэр үөстээх Өлүөнэ эбэ” уонна булдунан-балыгынан бар дьонун аччыктаппат баай-байылыат “Сыа Бүлүү” курдук уобарастар норуокка умнуллубаттар. Онон өрүстэринэн күнүүлэһэрбитигэр төрүөт суох.

Төттөрүтүн, билигин глобальнай сылыйыы ыган кэлбит, харчы ымсыытыгар сууту-сокуону тутуспат майгылаах үйэҕэ Сахабыт сирин күөх суугун айылҕатын барытын көмүскүүргэ, харыстыырга Ольга Иванова ырыалара Амманан уобарастаан ыҥыраллар.

Онон бүгүн Амма өрүс Саха сирин тыытыллыбатах кэрэ, уйан айылҕатын барытын көмүскүүр уопсастыбаннай хамсааһын былааҕа буолан эрэр диир сыыһа буолбата буолуо.

Баҕар, ким эрэ мин этэрбин кытта сөбүлэһимиэн сөп. Ол эрээри Амма күөрэгэйин кый ыраах үөһэттэн көмүс дьүрүскэн буолан кутуллар абылаҥнаах ырыалара норуоппут төрөөбүт сиригэр тапталын уруккутун, билиҥҥитин уонна кэлэр кэмин барытын биир баайыынан ситимниир күүстээхтэрин кытта сөбүлэһиэ.

Харчы ымсыыта айылҕаны аһыммат

Ольга Иванова саҕалаабыт Амманы көмүскүүр экологическай хамсааһына “сайдыыны утарбыт эрэ киһи” диэн сэдиптээн үөскээбэтэҕэ. 80-с сыллар бүтүүлэригэр Амма баһыгар маһы кэрдии, уутун кураан оройуоннарга быраҕар былааннар үөскүү сылдьыбыттара. Онуоха Ольга Иванова Амманы көмүскүүр улахан уопсастыбаннай үлэни ыыппытын туһунан элбэхтик сырдатылынна. Бүгүн кини быһаччы кыттыытынан тохтотуллубут Амма айылҕатын алдьатар маһы кэрдии тиллиэх кэриҥнэннэ.

Ойуур туһаныллыахтаах, улааппыт мас кэрдиллиэхтээх дииллэрэ эмиэ сыыһа буолбатах. Ол эрээри, кэлиҥҥи 30 сыл дойдуга суут-сокуон мөлтөөн, харчы туһа диэн, ойуурга кыыллыы сыһыан үөскээн турара мэлдьэх буолбатах. Аттыбытынааҕы Сибиир, Уһук Илин эрэгийиэннэригэр маһы уоран кэрдии хайдахтаах киэҥ далааһыннаммытын бэчээт, тэлэбиидэнньэ, араадьыйа, суруналыыстар силиэстийэлэрэ, Кытайга барар кыраныыссаҕа турар мас тиэниилээх массыыналар, богуоннар уһун уочараттара, гектарынан ойууру аҕыйах чааһынан кэрдэр модун тиэхиньикэ туһунан соцситимнэринэн тарҕанар видеолар кэпсииллэр. Аныгы мас кэрдии кэлим ыытылларын куосумастан көстөр Сибиир мөлүйүөнүнэн гектарынан кэрдиллибит ойуурдара бигэргэтэллэр.

Судаарыстыба ойуурун көмүскээри гынна

“Көмүскэтэрбит көмүскэбит уута эрэ хаалбыт” диэх курдук олордохпутуна, 2020 с. балаҕан ыйын 30 күнүгэр тэрийбит ойуур комплексын сүбэ мунньаҕар бэрэсидьиэн В.Путин “Арассыыйа ойуурун көмүскүөхтээх” диэн эппитэ бэрээдэк олохтонор ини диэн эрэли үөскэтэр.

Бэрэсидьиэн сорудаҕынан туох миэрэлэр ылыллаары туралларын вице-премьер В.Абрамченко билиһиннэрдэ.

1. Таҥастамматах маһы кыраныысса таһыгар харыыта суох таһыы тохтотуллуохтаах. Ойуур комплексын барытын хонтуруолга ылар федеральнай информационнай систиэмэ аһыллыахтаах. Манна төһө мас саппааһа баара, төһөтө туттуллара, ханна ыытыллыбыта барыта көстүөхтээх. Ол түмүгэр уоруу, кистээн кэрдии уо.д.а. “сиэрэй исхиэмэлэр” тохтотуллуохтаахтар. Систиэмэ 2021 с. от ыйын 1 к. дойду үрдүнэн олохтонор.

2. Эрбэммит бэрэбинэлэри “пиломатериал” диэн албаһыран экспорга таһаарыы 2022 с. тохсунньу 1 күнүттэн бобуллар.

3. Таҥастааһыны дириҥэтэргэ бу эйгэҕэ үлэлиир дьоҕус, орто биисинэс тэрилтэлэригэр модернизацияҕа чэпчэтиллибит кирэдьиит бэриллэр буолар. Бырагыраама 2021 с. тохсунньу 1 күнүттэн үлэлиир.

4. Ойуур туругун хонтуруоллуур, салайар мэхэньиисимнэр уларыйыахтаахтар, ойууру дьаһайыыга федеральнай, эрэгийиэннээҕи, олохтоох былаастар боломуочуйалара чуолкай гына тыырыллыахтаах.

5. Ойуур учаастактарын кэтиир административнай институт үөскүөхтээх. Аныгы технологияны, ол иһигэр дроннары туһанан, ойуур туруга тохтообокко кэтэнэ, үөрэтиллэ туруохтаах.

6. Эрэгийиэннэргэ кылаабынай судаарыстыбаннай ойуур федеральнай иниспиэктэрин дуоһунаһа аһыллыахтаах

7. Мас дьиэни тутуу индустриятын сайыннарарга билигин баар хааччахтары туоратан, бэлэм дьиэ кэмпилиэктэрин оҥоруу элбиэхтээх.

7. Ойуур комплексын үлэһиттэрэ дьоһуннаах хамнастаныахтаахтар, тыа сиригэр дьиэ тутталларыгар өйөбүл көрүллүөхтээх.

Сорох дьон В.Путин мунньаҕар ойуур комплексыгар дьиҥнээх балаһыанньа хайдаҕын ырытар, сыаналыыр кыахтаах биир да тутулуга суох эспиэр кыттыбата дииллэр. Мунньахха ойуур комплексын Путин “көдьүүһэ суох” диэбит балаһыанньатыгар тиэрдибит дьоннор кэлэн сорудах ыллылар, кинилэр кыайбакка олорор үлэлэрин хайдах тупсарыахтара эбитэ буолла диэн сонньуйаллар. Эмиэ да оннук ээ диэх курдуккун.

Ол эрээри, вице-премьер В.Абрамченко этэрин сыаналаатахха, үрдүкү былаас балаһыанньаны үчүгэйдик үөрэппит. Уоруу туһунан кини: "Маһы учаастак ылбакка, көҥүллэммэтэх сиргэ уоран, эбэтэр саньытаарынай кэрдии диэн хонтуруола суох кэрдэллэр. Уоруллубут маһы “сиэрэй хампаанньалар” атыылаһан ылан, тимир суол аттыгар баар лесопилкаларга докумуоннарын пиломатырыйаал курдук оҥорон, атыыланар “сокуоннай бырааптыыллар уонна тимир суолунан омук сиригэр ыыталлар. Уоруйах хампаанньалар ойууру олордуунан, чөлүгэр түһэриинэн дьарыктамматтар, экология нормативтарын тутуспаттар, кинилэр үлэлэрин түмүгэр элбэх ойуур баһаардара тахсаллар. Ону таһынан чэпчэкитик атыылаан, тас дойдуга атыыланар мас сыанатын алдьаталлар”, – диир.

Кини этэринэн, сокуону кэһии дэлээнэттэн төһө мас кэрдиллиэн сөбүн ким да учуоттаабатыттан, хонтуруоллаабатыттан тахсар. Кыра сири ылан баран, хас эмэ төгүл элбэҕи уоран кэрдэн атыылыахха сөп. Төһө да ойуур судаарыстыба бас билиитэ буоллар, судаарыстыба ойуура диэн тугун чуолкай быһаарар өйдөбүл олохтоно илик. Ойууру учуоттуур биир да реестр суох. Ону таһынан, судаарыстыба кииннэммит надзордуур функцията суох эбит. Федеральнай киинтэн Ойуур Кодексын быһыытынан ойууру дьаһайар боломуочуйа эрэгийиэннэргэ бэриллибит. Эрэгийиэннэр ойуур учаастактарын дьаһайартан маһы атыылыырга, ойуур туругун кэтээн көрөргө, ойууру харыстыырга, харабыллааһыны тэрийиигэ тиийэ боломуочуйалаахтар. Ол эрээри, федеральнай киин ити боломуочуйалары тэрийиини үбүлээбэт.

Онон ойууру уорууну тохтоторго, бастатан туран, кэлим судаарыстыбаннай информация систиэмэтин тэрийээри гыналлар. Маһы кэрдии, атыылааһын хас сүһүөх аайы, ыскылааттарга тиийэ, экспорга тахсыар диэри барыта электроннай докумуоннанан иһиэхтээх, онон кэтэниэхтээх. Хайа эрэ мас партиятын докумуона саарбах буолла да, тохтотуллан бэрэбиэркэлэнэр.

Саньытаарынай кэрдиигэ төһө мас кэрдиллибитэ эмиэ учуоттанан биржалар нөҥүө атыыланыахтаах, ол аһаҕастык интэриниэтинэн көстүөхтээх. Атыыламмыт мас дохуота эрэгийиэннэргэ маһы олордууга, ойуур харыстабылыгар туттуллуохтаах. Бүгүн бу мэхэньиисим 17 эрэгийиэҥҥэ үлэлии турар. Өссө 11 эрэгийиэн, ол иһигэр Саха сирэ, киирэргэ бэлэмнэнэр.

Мас кэрдиитин хонтуруолугар мас кэрдэр тиэхиньикэ учуокка турара ирдэниэхтээх. Итиннэ куосумастан ГЛОНАСС кэтээн көмөлөһүөхтээх. Уоран үлэлиир тиэхиньикэ былдьаныахтаах.

Ойуур бытааннык үүнэр, ону таһынан ойууру тилиннэрэр үлэ дойдуга олох кыра. Онон эрэгийиэн аайы мас үүннэрэр питомниктар тэриллиэхтээхтэр. Ойуур харыстабылыгар, маһы кэрдиигэ судаарыстыба бэрээдэк, сиэрдээх майгы олохтуура, уорууну, хоруупсуйаны тохтоторо саамай сөп. Оо, тоҕо өссө эрдэ ылсыбатахтарай, абалаах да баҕайы диэх курдуккун.

Алдьархай аана арыллыан сөп

Вице-премьер “билигин дойду үрдүнэн дьыалабыай маһы ханна чэпчэкитик, түргэнник кэрдиэххэ, тиэйиэххэ сөптөөх суоллаах сирдэргэ ойууру бүтэрдилэр” диир. Онон мас кэрдэр учаастактар Уһук Илин, Сибиир суола-ииһэ суох сирдэригэр бэриллэр буолбуттар үһү.

Ол аата Саха сиригэр мас кэрдиитэ биир Амманан эрэ бүтүө суох. Хаартаны көрдөххө, Уһук Илиҥҥэ мас кэрдиллиэн сөптөөх сирдэр үксэ Саха сиригэр эрэ баар курдуктар. Онон чахчы маһы кэрдии өссө улаханнык кэҥиир туруктаах.

Бастакынан эрэспиэскэҕэ, Аммаҕа мас кэрдэ, Георгий Маслобойников диэн Иркутскай бизнесменэ салайар "Ангара" уонна "Вудлэнд-24" диэн тэрилтэлэрэ кэлэн эрэллэр. Хомойуох иһин, бэчээккэ баар чахчылары көрдөххө, ити тэрилтэлэр да, тойонноро бэйэтэ да элбэх иэстээх-күүстээх, чиэһинэйэ суох, саарбах соҕус репутациялаах дьон эбиттэр. Өскөтүн итинник Арҕаа Сибиир, Красноярскай, Иркутскай ойуурдарын “сиэрэй схеманан” уоран кэрдэр уопуттаах элбэх дьон кэллэхтэринэ, биһиги киэҥ тайҕабытыгар көҥүл күөнэхтээн оҥоруубутун оҥоруохтарын сөп. Биһиги айылҕабыт харыстабылын үлэһиттэрин, быраабы араҥаччылааччыларбытын оннооҕор бүгүн сир баайын хостуур судаарыстыбаннай тэрилтэлэр территорияларыгар киллэрбэттэр буолбат дуо? Онон бандьыыттыы майгылаах, туспа сокуоннаах дьон элбиирэ дьиксиннэрбэт буолбатах.

Абрамченко этэринэн, дойду киин сирдэригэр баар ЦБК-ларга (целлюлоза-кумааҕы кэмбинээтэ) таһыы олус ороскуоттааҕынан, биисинэс саҥа ЦБК-лары Сибииргэ, Уһук Илиҥҥэ тутарга, суоллары оҥорору судаарыстыбаттан туруорсар эбит. Саҥа ЦБК-лар технологиялара айылҕаҕа охсуута арыый кыра буолуо да, бытааннык оһорунар айылҕалаах сиргэ хайдах буолуохтарын ким да билбэт. Көрөргүт курдук, көҥүл арыллан, биһиги диэки элбэх маһы кэрдэргэ, ойууру кураанахтыырга соруммуттар кэлиэхтэрин сөп.

Ирбэт тоҥ бырастыы гыммата буолуо

В.Путин ойуур комплексын, маһы кэрдиини бэрээдэктиир дьаһала сөптөөх эрээри, ирбэт тоҥу хаххалаан турар ойуурбутун-тайҕабытын, омуннаан эттэххэ, туундараҕа тиийэ кэрдиини көҥүллээтэҕинэ, судаарыстыба Хотугулуу Илин Азиятын экологиятын туруга хайдах буолуой диэн боппуруос үөскүүр.

Бу түгэҥҥэ ирбэт тоҥ үрдүн хаххалаан турар тайҕа маһын кэрдии төһө барыстааҕый, бүддьүөккэ төһө киириэй диэн харчыны ааҕыы сыыһа. Аан бастаан ирбэт тоҥу хаххалыыр “суорҕан ойууру” хастыы тардыы Арассыыйа кэскилигэр, аан дойду олоҕор сабыдыала хайдах буолуой диэн боппуруос туруохтаах. Итиннэ эппиэти аан дойдутааҕы улахан научнай кэмпириэнсийэлэр, симпозиумнар биэриэхтэрин сөп.

Билим этэринэн, Саха сиригэр ойууру кэлим кэрдии түмүгэр 10 сылынан ирбэт тоҥ икки миэтэрэ дириҥҥэ 1 кыраадыс сылыйар. Кэрдиллибит ойуур 100 сылынан үүнэр кыахтаах. Уопсай сылыйыы күүһүрэн, сир ирэн Уһук Илиҥҥэ т/х-тын сирдэрэ, бааһыналара, мэччирэҥнэрэ алдьанар, ууга бараннар туһаттан тахсаллар, инженернэй коммуникациялар, дьиэлэр, суоллар алдьаныылара-кээһэниилэрэ билигин да элбээн эрэр. Ойууру суох гыннахха өссө элбэх ирбэт тоҥ ирэр. Оччоҕо тоҥ буорга “ытырылла” сыппыт мөлүйүөнүнэн туонна “парник гаастара” босхолонон өрө тахсан планета сылыйыытын өссө күүһүрдэллэр. Быстах барыһы сырсыы улахан алдьархайы аҕалыан сөп.  

***

Онон Амма көмүскэлэ Саха сирин биир өрүһүн эрэ харыстааһын буолбакка, планетарнай таһымнаах боппуруос буола улаатыан сөп диир сыыһа буолбата буолуо. Бассаапка “Амманы харыстааҥ” диэн видеоҕа:  

“Алыптаах сайыҥҥы сарсыарда

Күн уота сарыалын тэниппит.

Уу чуумпу ньууругар оргууйдук

Оһуордаах ыллыгын дыргыппыт...

Күн көмүс утаҕын тутаммын,

Тистэрбин олоҕум оһуорун.

Кырдалбын киэргэттин сибэкки

Арылы кустугум анныгар”

диэн борокуратуура үлэһитэ Антонина Ускеева тылларыгар айыллыбыт ырыа номнуо төрөөбүт айылҕабыт көмүскэлин гииминэ буолан дуорайар.

Владимир Степанов.