АХСЫННЬЫ – БИЛГЭ ХААН ЫЙА

Ахсынньы — саамай тымныы, хараҥа, сыл кыһыҥҥы бүтэһик ыйын сахалар Билгэ Хаан ыйа диэн ааттыыллар.

Ахсынньы – бүтэй кэм. Айылҕа бүтүннүү утуйар. Сулустар сипсиһэр кэмнэрэ. Оннук кэмҥэ киһи билгэтэ күүһүрэр. Ол иһин былыргы сахалар балаҕаҥҥа хаайтаран олорон, олоҥхону, остуоруйаны истэллэрэ, таабырыннаһаллара, чабырҕахтаһаллара. Ахсынньыга киһи өйө-санаата сытыырхайар, куйаар урсунунан, халлаан хаттыгаһынан айанныыр.

Норуот билгэтэ:

Ахсынньы ыйы бэс ыйа батыһар.

Ахсынньы сөҥүүтэ суох буоллаҕына, эмиэ оннук саас, сайын турар. Ахсынньыга тымныы, хаардаах, сотору-сотору тыаллаах, кырыалаах буоллаҕына — үчүгэй үүнүү буолар.

Ахсынньы 1 күнэ — бу күн хайдах буолар да, кыһын эмиэ маннык.

Ахсынньы 9 күнэ — Лэгэнтэйэп күнэ. Дьыл чиэппэрэ. Кыһыны туоруур аһы-үөлү, оту-маһы суоттанарга биир кэрдиис бэлиэ кэм. Эһэ (тыатааҕы) кытаанахтык утуйар, бөрө торҕоннуур.

Ахсынньы 12 күнэ — буурҕа түстэҕинэ, ахсынньы 19-гар диэри сэттэ хонуктаах силлиэ түһэр.

Ахсынньы 19 күнэ — кыһыҥҥы Ньукуола. Күн кылгыырын саамай кылаан кэмэ. Бу күн тымныы буоллаҕына — сайынын өлгөм үүнүүнү күүтэллэр.

Ахсынньы 25 күнэ — Испирдиэнэп күнэ. Бу күнтэн саҕалаан саамай күүстээх тымныы уонна тыал түһэр.

Ахсынньы 26 күнэ — күн кутуйах хаамыытынан уһуур.

Ахсынньы 29 күнэ — бу күн кыраһа түстэҕинэ — ичигэс, сарсыарда улаханнык тымныйдаҕына — Кириһиэнньэҕэ (тохсунньу 19 күнүгэр) диэри тымныы турар.

Бу 2020 сыл – ураты сыл. Бу сылтан саҕалаан соҕуруу дойдуларга биллэрдик тымныйыаҕа, хаар-ардах күүскэ түһэн элбэх охсууну аҕалыаҕа, күүстээх буурҕалар, толон-тобурах түһүөхтэрэ. Дьэ ол оннугар биһиги дойдубутугар сылыйыы саҕаланан барыа: күһүммүт биллэрдик уһуоҕа, сааспыт эрдэлиир буолуо, кыһыммыт биллэрдик сымныа... Бу барыта – “Малый ледниковый период” диэн айылҕа хамсааһынын саҕаланыыта. Быйыл ол дьиҥ-чахчы көһүннэ. Ол курдук, Хотугу Арктика кытыытынан тайаан сытар улуустарга лаппа сылыйда. Верхоянскайга бу сайын +38 куйаас туран ураты рекорд олохтонно, ити – урут хаһан да буолбатах көстүү. Өлөөн, Анаабыр, Булуҥ улуустарыгар биллэрдик сылыйда, алтынньыга Хотугу Лаптевтар байҕаллара тоҥмокко метеорология устуоруйатын буортулаата. ”Глобальное сылыйыы” диэн бэрт өрдөөҕүттэн саҕаламмыт айдаан биһиги олохпутугар илэ бэйэтинэн тиийэн кэллэ. Анаан-минээн хатылаан, бэлиэтээн этэбин... Бу – саҕалааһына эрэ, дьэ дьиҥнээх улахан сылыйыылар аны 20-30 сыл сылынан кэлиэхтэрэ... Онон биһиги бары айылҕа улахан уларыйыытын кэмин тыыннаах туоһуларабыт.

Ааспыт суруйуубар “Үргэл Ыйы кытта ахсынньы ый 15 күнүгэр алтыһар” диэбитим да, халандаарбыт уларыйан эбитэ дуу, кинилэр ахсынньы ый 2 уонна 29 чыыһылаларыгар алтыстылар. Аны, Үргэл Ый үөһээ өттүнэн сылдьар. Ону “сымнаҕас кыһын бэлиэтэ” диэччилэр.

Быйылгы ахсынньы ый Сахабыт сиригэр хайдах буолуой?

КИИН УЛУУСТАР:

Бу нэдиэлэ бүтүөр диэри күнүс -28-30 кыраадыс тымныы туруо, түүнүн -30-35 тымныы, кыраһа хаардаах буолуо. Кэлэр нэдиэлэҕэ эмиэ күнүһүн -30-35 кыраадыс тымныы, түүнүн – -37-42. Улахан сөҥүү суох, хаар кэмчи соҕус буолар чинчилээх. Улахан тымныылар 25-с чыыһыла кэнниттэн түһүөхтэрэ, күнүһүн -35-40 кыраадыс тымныйыа, түүнүн – -38-45.

БҮЛҮҮ БӨЛӨХ УЛУУСТАРА:

Бу нэдиэлэҕэ былыттаах, хаардаах күн-дьыл туруо, күнүһүн – -16-20 кыраадыс тымныы, түүнүн – -23-26. Кэлэр нэдиэлэҕэ күнүһүн – -29-35, түүнүн – -34-37 кыраадыс тымныы.

Ахсынньы 15-ттэн 22 күннэригэр диэри улахан сис былыт (циклон) охсуутунан, халлаан улаханнык тымныйыа суоҕа. Күнүс – -15-20, түүнүн -22-28 кыраадыс тымныы буолуо.

Ахсынньы ый бүтүүтүгэр, бэрт аҕыйах күҥҥэ эрэ муҥутаан -40 кыраадыска тиийэ тымныйыа. Бүлүү сүнньүгэр, уопсайынан, сымнаҕас кыһын буолуоҕа.

ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ:

Бу нэдиэлэҕэ, ахсынньы ый 1-6 күннэригэр, күнүһүн – -10-15, түүнүн -12-18 кыраадыс тымныы буолуо. Кэлэр нэдиэлэҕэ күнүһэ– -17-27, түүнэ -23-30 тымныы.

Ахсынньы ый 15 күнүттэн 21-скэ диэри улахан сис былыт (циклон) кэлэн, күнүһүн – -10-17, түүнүн -16-21 кыраадыс тымныы буолуо. Ахсынньы 21 күнүттэн -29-39 кыраадыска тиийэ тымныйыа.

ӨЙМӨКӨӨН УЛУУһА:

Бу күһүҥҥүттэн Өймөкөөҥҥө хаар аанньа түспэккэ турар, хаар халыҥа баара-суоҕа 13 см эрэ курдук. Ол оннугар, хаар киин улуустары хадаҕалаата.

Ахсынньы ый бастакы нэдиэлэтигэр, күнүһүн – -35-40, түүнүн -40-43 кыраадыс тымныы. Кэлэр нэдиэлэҕэ күнүһэ – -37-40, түүнэ -41-45 кыраадыс тымныы буолуо.

Ахсынньы ый бүтэһик нэдиэлэтигэр күнүһүн – -43-45, түүнүн -47-50 кыраадыска тиийэ тымныйыа. Бу ыйга да улахан хаар баара көстүбэт.

ВЕРХОЯНСКАЙ УЛУУҺА:

Быйылгы кыһын уратыта диэн – Верхоянскайга Арктика салгынын сабыдыалынан, урукку дьылларга курдук, тостор тымныылар түспэттэр. Эппитим курдук, ол барыта халлааммыт уларыйыытын кытта сибээстээх.

Ахсынньы ый бастакы нэдиэлэтигэр, күнүһүн – -25-30, түүнүн -30-34 кыраадыс тымныы. Кэлэр нэдиэлэҕэ күнүһэ – -39-40, түүнэ – -43-49.

Ахсынньы ый бүтэһик нэдиэлэтигэр күнүһүн – -40-45, түүнүн -46-48 кыраадыска тиийэ тымныйыа. Бу ыйга да улахан хаар баара көстүбэт.

АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА УЛУУСТАРА:

Бу нэдиэлэҕэ күнүһүн -33-37 кыраадыс тымныы, түүнүн – -35-40.

Кэлэр нэдиэлэҕэ күнүһүн – -27-32, түүнүн -30-34 кыраадыс буолуо.

Ахсынньы ый 21 күнүттэн балай да тымныйыа, күнүһүн – -40-44, түүнүн – -43-47 тымныйыа. Бу ыйга улахан хаар баара биллибэт.

АНААБЫР, ӨЛӨӨН, ТИКСИИ:

Бу нэдиэлэ саҕаланыыта былыттаах, хаардаах күн-дьыл турар. Күнүс – -10-21 кыраадыс тымныы, түүнүн – -14-28. Бу эҥээргэ ахсынньы ый 7-13 күннэригэр, халлаан халлан, күнүһүн – -29-41, түүнүн -30-42 тымныйыа.

Ахсынньы ый бүтэһик декадатыгар -32-40 кыраадыс буолуоҕа. Саҥа дьыл саҕана улахан былыт кэлэн – сылыйыа.

***

Сэтинньи ыйбыт, урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, лаппа сылаас, сымнаһыар буолан, дьон-сэргэ ичигэскэ үөрэнэн хаалла, -30 буоллаҕына улахан тымныы түспүтүн курдук айманабыт. Билигин иннибитигэр ахсынньы уонна тохсунньу ыйдара күүтэллэр. Бу ыйдарга, биллэн турар, тымныйыа эрээри, син биир урукку дьыллар тымныыларыгар тиийиэ суоҕа. Онон, тулуурдаах-дьулуурдаах саха дьоно буоларбыт быһыытынан, ол биир-икки ыйдаах кылгас тымныылары баҕас тулуйуохпутун наада.

Билигин, бу күннэргэ, саамай кылгас күннэр, уһун түүннэр тураллар. Аны аҕыйах хонугунан, ахсынньы ый 19 күнүгэр “Кыһыҥҥы Ньукуолун” кэлиэ. Бу чыыһылаҕа күн-түүн тэҥнэһэн баран 4 күн туруо, ол кэнниттэн дьэ тимэҕэ сөллөн, күммүт уһаан барыа. Кыра кэм хаалла, тулуйа түһүөҕүҥ.

Тарас Тарасов-Тускул,

Чурапчы,

сэтинньи 30 күнэ.