Горнай улууһун орто саастаах дьонуттан булчут Бүөтүр Жиркову билбэт киһи суоҕа буолуо. Кини биһиги улууска тыа хаһаайыстыбатыгар улахан хоромньуну аҕалар бөрөлөрү бултаһааччылартан биир бастыҥнара.
Аҕыйах хонуктааҕыта кини Кировскай Харыйалааҕыттан биир бөрөнү бултуйан киирдэ. Ити эҥээргэ сылгыны иитэр Михаил Оленов уонна Дмитрий Егоров кэпсэтэннэр, Бүөтүрү массыынанан илдьэн хапкаан ииппиттэр. Уонча хонон баран хапкааннарыгар бөрө иҥнэн олорорун ытан өлөрдүлэр.
Бүөтүр Жирков маннык кэпсиир:
– Ити эҥээргэ 7-8 бөрө баарын аахтыбыт. Ол аата улахан үөр. Потап Павлов сирин диэки хапкаанын соһо сылдьар биир бөрө баар. Ити кыыллар олус өйдөөхтөр. Бааһырбыт, бодоҥ буолбут доҕордорун бырахпаттар. Бултаан кэлэн баран кулгуйан аһаталлар. Өлүөр диэри бүөбэйдииллэр. Сиэҥнэрэ элбэх быһыылаах. Хас да сылгыны туппуттар диэн сабаҕалыыбын. Онон ити сиргэ чугас син биир сылдьаллар. Сылгыга олус кутталлаахтар. Билигин туртаһынан аһылыктана сылдьаллар.
Мин доҕотторум көрдөһүү-лэрин быһа гыммакка, сөбү-лэспитим. Кинилэр биир биэлэрин сиэппиттэр этэ. Иккини бэлиэтээбиттэр. Былыргылар этэллэринэн, ол аата сотору кэминэн кинилэри эмиэ тутуохтаахтар. Хоромньу тахса илигинэ бултаһарга сананаммыт, байанайбыт ити биир тыһы бөрөнү биэрдэ.
Сотору Чыра баһыгар Ааллаахха уолбун Николайы кытта бараары сылдьабын. Онно хас да туртас аһылыктаах бөрө баар. Хапкаан иитэн кэлбитим.
Олохтоохтор эмиэ бултаһа сатыыллар. Хас да киһи сонордоһо сылдьар. Баһылык Савва Данилов күүскэ көмө-лөһөрүн, кыһалларын бэлиэтээтим. Бөрө булда олус ороскуоттаах. Уматык сыаната ыарахана сүрдээх. Холобур мин, Ааллаахха баран кэлэрбэр 150 лиитэрэ бэнсиини куттабын. Ол диэки сылгылаах дьон уматыкпын илдьэн абырыыллар. Бэйэм “Бураммынан” барабын. Харчытын барытын бэйэм уйунабын...
Булчут бөрөлөр ыырдарын көрдөөн, күнү-күннүктээн хас эмэ көһүнэн сылдьар. Тиэхиньикэтэ алдьаннаҕына саппаас чааһын барытын бэйэтэ булунар. Ол иһин, өйөбүл хайаан да наада. Кировскайга, Маҥаныга бултаһыан баҕалаах уолаттар бааллар. Үп-харчы боппуруоһугар син биир ыктараллар, – диэн Бүөтүр кэпсиир.
Кырдьаҕас булчут өр кэм устата “Сиинэ” национальнай пааркатыгар, Тыымпынай сиригэр турар бизоннары моһуоктаабатыннар диэн, аҕыс сыл устата ардай аһыылаахтары бултаспыта.
– Мин баарбына, биир даҕаны кыра, улахан бизон бөрөттөн эчэйбэтэҕэ. Сиинэ уҥуор барыта 32 бөрөнү бултаатым. Үчүгэйдик өйүүллэр этэ. Бизонарий салайааччыта Василий Андреев “Буран” саппаас чааһынан, уматыгынан, аһынан-үөлүнэн хааччыйара. Бултуурга усулуобуйа тэрийэллэрэ, – диэн Бүөтүр салгыы кэпсиир.
Быйыл Бүөтүр 70 сааһын туолар. Кини ити быйыл боҕутуннарбыт тыһы бөрөтө — 73-с бөрөтө. Билигин кырдьаҕас булчут, ыраах сиргэ соҕотоҕун баран бултууруттан туттунар. Билигин сылгыһыттарга көмөлөһөр соруктаах, чугас эргин сылдьар. Ол эрээри, уонча сыл устата эрэллээхтик сулууспалаабыт “Буран” көлөтө алдьанара аһара элбээбитэ улахан кыһалҕа буолбут. Ол курдук, көлөтө алдьанан ахсынньы ый саҕаланыыта 7 көстөөх сиртэн иккитэ сатыы кэлэн турардаах. Бачча тымныыга итиччэ ыраах сиртэн тоҥуу хаары оймоон сатыы хааман кэлии 70 саастаах киһиэхэ – ыарахан холоон көрүү. Ол иһин бөрөһүт булчут “улуус, олохтоох салалта саҥа “Буран” көрөрө эбитэ буоллар” диэн баҕа санаалаах. Оччоҕо өссө да сылдьымахтыы түһүө, дьиэ кыылын адьырҕа кыылтан араҥаччылыа этэ.
Бу күһүҥҥүттэн Кировскай сылгыһыттарын бөрөлөр буулаан, улахан хоромньуну таһаарбыттар. Ол курдук, урбаанньыт, меценат Потап Павлов 20 сылгы сүтүктээҕин истэммин, кинини кытары төлөпүөнүнэн кэпсэттим.
– 10 улахан, 10 кыра сылгы сүтүктэнэн олоробун. Сөдүөччүйэ алааһа диэн сиргэ далга турар биэбин киирэн сиэбиттэр. Аппын эккирэтэн тиийэн туппуттар. Бу соторутааҕыта сэттэ бөрө эмиэ кэлэн барда. Олох чуҥнуу, көрө-билэ, маныы сылдьаллар.
Саас уонтан тахса биэ төрөөбүтүттэн, түөрт эрэ убаһа хаалла. Уулаах биэлэр эмиэ бааллара. Ити бөрөлөр эрэ үлэлэрэ буолбатах. Тыатааҕы эрдэ эмиэ хаһы да сиэбитэ. Саатар онно дьон эмиэ “кыттыһаллар”. Биир сылгыбын өлөрөн, астаан баран, ситэри көмпөтөхтөрүн буллум.
Бу күһүн ыарытыйаммын, балыыһаҕа уһун кэмҥэ сытан эмтэнним. Сылгылары үчүгэйдик көрөр киһим суох. Ол кэмҥэ бөрөлөр дьэ күннээбиттэр. Инники да биллэллэр этэ. Мэлдьи бара-кэлэ сырыттахха — чугаһаабаттар. Тыас-уус таһаара сылдьар буоллаҕыҥ. Мантан ыла бултаһар санаалаахпын. Кыһыыта бэрт. Инникитин сылгы ахсаанын элбэтэр туһуттан, сылгыны үөрэтэр учуонай Михаил Неустроевы кытта үлэлэһиэхтээхпин, – диэн Потап Николаевич хомойбут санаатын үллэстэр.
Кировскайга биирдиилээн да дьон сорох сылгыларын була иликтэр. Бөрө улахан хоромньуну таһаарар. Ол иһин, бөрөһүттэри күүскэ өйөөн, уматыгынан хааччыйан, ардай аһыылаахтары утары охсуһалларыгар усулуобуйа тэриллэрэ наада буолла.
Бу ыстатыйам “Улуус Медиа” саайтыгар тахсыбытын кэннэ, Бүлүү бөлөх улуустарын булчуттара “арай, Бүөтүр 73 бөрөнү бултаабатаҕа буоллар, бачча бөрө аҥаардас биирдии биэни тутан сиэн (80 тыһ. солк. суоттаан), 5 мөл. 840 тыһ. солк. ороскуоту таһаарыан сөп этэ” диэн суруйдулар, Бүөтүрү улаханнык өйүүллэрин, ытыктыылларын биллэрдилэр. Ити — тайаҕы, табаны, туртаһы уо.д.а. аахпакка туран ороскуот.
Горнайга саамай элбэх ороскуоту таһаарбыт бөрөнү 1924 с. II Одуну нэһилиэгэр дьаатынан сүһүрдэн өлөрбүттэр. Ол кыыл 200 сүөһүнү, табаны тардыбыт, сиэбит. Ити бөрө, ол иһигэр, аҕыйах күн иһигэр Мытаахха 50 табаны тардыбытын туһунан суруйан тураллар. Кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, үөрүн эстэрбит ийэ бөрө өһөөн, соруйан иэстэһээри итинник улахан хоромньуну таһаарбытын бэрт уһуннук сонордоһон эрэ өлөрбүттэр.
Вячеслав Алексеев.
