Оҕо сылдьан биирдэ эмэ алҕаһатан олох уонна өлүү туһунан кэпсэттэххэ, сорох оҕолор үөннэрэ баппакка “умайан өлүөҥ этэ дуу, үлүйэн дуу?” диэн олуурдаахтык ыйытар буолаллара. Дьэ, ол кэннэ хайата “ордугун” быһаарар мөккүөр бөҕөнү мөҥүрэтэрбит. Дьиҥэр, хайалара да дьулаан суол буоллаҕа. Киһи киһиэхэ баҕарбат ынырык өлүүтэ.
Хас даҕаны сыллааҕыта ол оҕо эрдэҕинээҕи кэпсэтиини санаан кэлэн, биир интервьюга быраас киһиттэн “хайатыгар киһи ордук муҥнанара буолуой?” диэн ыйыппыппар, “тоҥмут киһи өйүн сүтэрэн сытан, ыарыыны билбэккэ барар” диэн судургутук хоруйдаабыта.
Чэ, ити хааллын. Куһаҕаны түүйүллүбэт да, сананыллыбат да. Арай биири этиэххэ сөп. Үлүйбүт, күүскэ тоҥмут киһи, эбиитин итирик, улахан холуочук буоллаҕына, куттал суоһаабытын билбэккэ хаалыан, устунан өбүгэлэригэр даҕаны аттаныан сөп.
Киһи барахсан дьикти айылгылаах. Ааспыт сайын аанньа ардаабакка, сүүһүнэн сиргэ өрт уота туран буруоҕа бүрүллэн олорон, “хаһан ааһар куйааһый, уостар итииний” диэн үөхсэ-үөхсэ, тымныы кыһыны күүппүппүт. “Халыҥнык таҥна сылдьыах эрэ кэрэх, кыһыммыт барахсан...” дэспиппит. Аны, өтөрүнэн буолбатах дьиҥнээх кыһыммыт кэлбитин кэннэ тоҥон, сайыммытын кэтэһэр аакка түстүбүт. Күн тура-тура бу тымныы кыһын кэлбитигэр кини эрэ буруйдааҕын курдук Тускулу мөҕүттэбит. Дьиҥэр, кини онно туох буруйдаах буолаахтыай? Тымныйда да тымныйдаҕа. Кини ыйы-күнү хамсатар ойуун-удаҕан буолбатах.
Кырдьык, маннык улахан тымныы түспэтэҕэ уонтан тахса сыл буолла бадахтаах. Хамсык хааччаҕын аахсыбатахха, оскуола оҕолоро үөрэммэтэхтэрэ үһүс нэдиэлэтигэр барда. Хомунаалынай сулууспалар түбүктэрэ элбээтэ. Айан-сырыы дьоно, таһырдьа үлэлээхтэр сылайа быһыытыйдылар. Бэл, кэккэ улуустарга тымныыттан сылтаан муҥутуур бэлэм эрэсиимэ олохтонно. Халлааммыт тоҕо эмискэ маннык тымныйбытын, хаһааҥҥа диэри туруоҕун туһунан сиһилии 14-с балаһаҕа Татьяна Захарова-Лоһуура бэлэмнээбит матырыйаалын ааҕаарыҥ. Оттон бу балаһаҕа үлүйүү туһунан кэпсэтиэхпит.
Үлүтүү уонна иһэлитии – бу биһиги курдук тыйыс айылҕалаах дойду биир сүрүн уратыта. Өйдүүргүт буолуо, урут, сэбиэскэй саҕана эҥин, кулгааҕын эминньэҕин, бэгэччэгин үлүппүт оҕо олус элбэх буолара. Ким да онно улаханнык кыһаллыбата, буолуохтааҕын курдук ылынарбыт. Билигин оннугу бэрт дэҥҥэ көрөбүт. Идэлээх дьон ону “таҥаспыт-саппыт хаачыстыбата тубуста, хопусуоннаах сон, ол-бу сирэйи хаххалыырдаах бэргэһэ элбээтэ” диэн быһаараллар. Чахчыта да, оннук. Ол эрээри үлүйүү уонна иһэлитии билигин даҕаны сылгыһыт-табаһыт, булчут-балыксыт курдук бытарҕан тымныыга күнү күннүктээн таһырдьа үлэлиир дьон “профессиональнай” ыарыыта буолар. Ону В.Божедонов аатынан Итиигэ буһуу уонна үлүйүү отделениетын үлэһиттэрэ эмиэ бигэргэтэллэр.
Оттон үлүйүүттэн уонна иһэлийииттэн хайдах харыстаныахха сөбүй?
“Криопротект” –тымныыттан харыстыыр саҥа ньыма
Уонча хонуктааҕыта интэриниэккэ сонуннары көрө олорон “Форбс” сурунаал саайтыгар саха учуонайдара үлүйүүттэн харыстыыр чэпчэки сыаналаах (сыыспат буоллахпына, икки мөһөөктөн эрэ тахса курдуга) кириэми айан атыыга таһаарбыттарын туһунан булан аахтым. Үтүө сонун. Бэйэлээх бэйэбит дьоммут бэйэбит айылҕабыт матырыйаалынан эмиэ бэйэбит тымныыбытыттан харыстыыр саҥа ньыманы тобулбуттар. Тута ол кириэми айбыт “Криопротект” ХЭУо тэрилтэ салайааччыта, учуонай Наталья Лилиин кэпсэттибит.
– Наталья Геннадьевна, мин билэрбинэн, эн билим үлэһитэҕин. Ханнык хайысхаҕа идэтийэҕиний?
– Мин биохимия салаатыгар хандьыдааппын, физиологияҕа – дуоктарбын. Онон ити икки аныгы эйгэни алтыһыннаран үлэлиир учуонайбын диэххэ сөп. Чуолаан, Арктика уонна хотугу дойду үөннэрэ-көйүүрдэрэ бу курдук бытарҕан тымныыны хайдах тулуйалларын үөрэтэбин.
– Үлүйүүттэн харыстыыр кириэми оҥорор санаа хаһан, хайдах киирбитэй?
– Арктика, хоту дойду үөнэ-көйүүрэ тымныыны хайдах уонна тоҕо тулуйарын чинчийэ сылдьан кинилэр криопротектор диэн бэссэстибэни таһааралларын билбиппит. Ол бэссэстибэ кинилэри тымныыттан харыстыыр, кыһын тоҥон, өлөн хаалбаттарын хааччыйар.
Саха сирэ олус тымныы килиимэттээх дойду. Оҕо эрдэхпинэ ийэм миигин сирэйим үлүйбэтин диэн халыҥ баҕайы саал былаатынан тууна баайар этэ. Букатын, хараҕым эрэ көстөр буолара. Ону ончу сөбүлээбэтим. Мин эрэ буолуо дуо, оҕо барыта сөбүлээбэт буолуохтаах. Онон кэлин, номнуо учуонай буолан баран, ити курдук үөн-көйүүр тымныыттан харыстанар бэссэстибэтин дьон туһугар туһаҕа таһааран көрүөххэ сөп эбит дии санаан, кириэм оҥоруутугар ылсан барбыппыт.
– Кириэм туохтан оҥоһулларый, састаабар туох киирэрий?
– Сүрүннээн, айылҕа криопротектордара уонна олор “көхтөрүн көбүтэр” бэссэстибэлэр киирэллэр. Бу – эмп буолбатах, кэсмиэтикэ көрүҥэ буолар. Онон тириини көрүнэргэ туттуллар компоненнар, холобур, маточнай молочко (мүөттээх ийэ ыҥырыа ыамаларын аһатарыгар анаан таһаарар үүттүҥү бэссэстибэтэ – “Кыым”), сыты тупсарар, маассаны хойуннарар бэссэстибэлэр киирэллэр.
– Кириэмҥитин тургутан көрбүккүт дуо?
– Төһө даҕаны кириэммит оҥоһуллан бүтэн Дьокуускай маҕаһыыннарыгар атыыга таҕыстар, 2016 сылтан саҕалаан тупсарар, туһатын, көдьүүһүн улаатыннарар туһугар, араастан тургутарбытын тохтото иликпит. Билигин даҕаны Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр ыытан атын айылҕаҕа, усулуобуйаҕа эмиэ чинчийтэрэбит.
– Кириэми хас кыраадыска диэри туһаныахха сөбүй?
– Кэтээн көрүүбүт түмүгүнэн маннык буолла:
– -52 С тымныыга – 40 мүнүүтэ харыстыыр;
– 1 сөк. 5-8 миэтэрэ түргэннээх тыаллаах -40 С тымныыга – быһа холоон 60 мүнүүтэ;
– -7-42 С тымныыга – 2 чааска диэри;
– -20 С (тыаллаах, сииктээх буоллаҕына) – 3 чаас кэриҥэ.
Биллэн турар, халлаан, тыал, салгын сиигин араастаһыыта элбэҕи быһаарар. Онон “бачча кыраадыска чопчу маннык” диэн быһа-бааччы этэр кыаллыбат. Ити барыта быһа холоон тургутуу буолар.
Аны туран, халлаан -45 С кыраадыстан тымныы, уулуссаҕа 30 мүнүүтэттэн уһуннук сылдьар буоллахха, киһи тириитин туругун бэйэтэ хонтуруоллууу сылдьыахтаах. Ол курдук, кириэм соттубут кэннэ иэдэс тоҥон бардаҕына, ытыскытынан сылытан биэриэххэ наада. Оччоҕуна кириэм көмүскүүр эффегэ эмиэ күүһүрэн кэлэр, оннугар түһэр.
– Оттон -55-60 С кыраадыска тургутан көрбүккүт дуо?
– Суох.
– Биһиги курдук айылҕалаах дойду син элбэх. Омук сиригэр тахсар, кэҥиир былааннааххыт дуо?
– Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр, Канада, АХШ эҥээр тахсыахпытын баҕарабыт.
– Кириэми хантан булуохха сөбүй?
– Дьокуускайга “Ганза”, “Царская охота” маҕаһыыннартан, биһиги саайпытыттан, инстаграммытыттан булуохха сөп.
– Наталья Геннадьевна, кэпсээниҥ иһин махтал.
Үлүйүү туһунан тугу билиэхтээхпитий?
Үлүйүү түөрт таһымнаах буолар. Бастакы – иһэлийии. Иһэлийбит сир кытарар, кыратык ыалдьар буолуон сөп. Иккис – тоҥмут сир кытарар, хабыллан тахсар. Хабах иһигэр дьэҥкир эбэтэр саһархай өҥнөөх уу мустар. Үһүс – үлүйбүт сир кытарар, эмиэ хабыллан тахсар эрээри, хабах иһинээҕи убаҕас хааннаах буолар. Төрдүс – эт-сиин, тирии бары араҥата, бүттүүн үлүйүүтэ.
Үлүйүү икки кэрдиис кэмҥэ арахсар: ириэн иннинэ (дореактивное – тоҥмутунан сылдьара) уонна ирбитин кэннэ (реактивное – дьиэҕэ киирэн ирбитин кэннэ).
Үлүйбүт киһини (дореактивнайга) тута хаарынан, арыгынан-испииринэн сотор-аалар, массаастыыр букатын көҥүллэммэт. Инньэ гынныҥ эрэ кыра тымырдара – капиллярдара быһа бараллар. Ол оннугар үлүйбүт сири холку соҕустук кураанах таҥаһынан суулууллар, сыыйа ириэрэллэр, эмсэҕэлээччигэ итии чэйи иһэрдэллэр, тута суһал көмөнү ыҥыраллар. Саамай сүрүнэ тоҥмут киһи сыыйа уонна иһиттэн ириэхтээх. Быраастар үлүйбүт, улаханнык тоҥмут киһини инньэ 8 чаас устата иһиттэн ириэрэн эрэ баран эмтииллэр.
Киһи таһырдьа төһөнөн өр сытар да, соччонон дириҥник тоҥор, бэл, уҥуоҕар тиийэ. Оттон тымыр устун хаан сүүрбэт буолла да, некроз саҕаланар. Онон бу түбэлтэҕэ киһи эмискэ сылааска киириэ, күүскэ хамсаныа суохтаах. Тоҥмут, үлүйбүт илиини-атаҕы итии-сылаас ууга угуллубат, уокка даҕайыллыбат. Киһини иһиттэн ириэриллиэхтээх. Ол иһин быраастар киһи тоҥон бөлүөҕүрэн эрэр хаанын сыыйа убатарга үлэлэһэллэр. Оттон реактивнай кэрдиис саҕаланнаҕына, испиирдээх бэрэбээскинэн суулууллар, о.д.а. процедура оҥороллор.
Тымныыга киһи холкутук таҥна сылдьыахтаах. Ыга тутар таҥас капиллярдары, тымырдары баттыыр, хаан сүүрэрин бытаардар, киһи чувствительноһын мөлтөтөр. Хаан сүүрэрэ мөлтөөтөҕүнэ атах иһэн, дарбайан тахсар, тоҥоро хас эмэ бүк түргэтиир.
Онон бу тымныы күннэргэ бэйэҕитин харыстана сылдьыҥ. Болҕомтоҕутун оҕоҕо, кыраҕа-кыаммакка ууруҥ. Оттон иһэлийии, үлүйүү сибикитин биллигит эрэ балыыһаҕа көрдөрөрү умнумаҥ. Эмтэнэрдээҕэр эрдэттэн харыстаммыт ордук.
Альберт Капрынов.
