Былырыын интэриниэккэ биир саайка ийэлэрэ өлөн тулаайах хаалбыт аҕыйах хонуктаах тииҥ оҕолорун саҥа төрөөн сытар хорек бэйэтин оҕолорун кытта тэҥҥэ эмнэрбитин, оҕолоон эрэрин туһунан сонуну түбэһэн аахпыттаахпын. Дьиҥэр, тииҥ даҕаны, хорек даҕаны айылҕаҕа эйэлэспэт кыр өстөөхтөр. Хорек тииҥҥэ, тииҥ оҕолоругар түбэһиэ эрэ кэрэх, бырастыы гыммат, тутан сиир. Оттон бу түгэҥҥэ, төһө даҕаны ол зоопаркаҕа буолбутун иһин, киһи соһуйара, дьиктиргиирэ элбэх этэ. Ити – биирэ.
Иккиһинэн, ааспыт күһүн Дьокуускай үрдүгэр Чочур Мырааҥҥа үс ыйдаах хара саһыл оҕото сүппүтүн туһунан сонун социальнай ситимҥэ да, саайтарга да киэҥник тарҕаммыта. Саһыл оҕотун иччитэ Айталина Кодирова “илиигэ үөрэммит кыыл, киһиттэн куттаммат, олус сымнаҕас майгылаах. Көрбүт, булбут дьон бука диэн биллэриҥ” диэн көрдөһүүтэ эмиэ баара.
Ол онон ааспыта. Сонун аата сонун буоллаҕа. Бүгүн – иһиттиҥ, сарсын – умуннуҥ. Оччолорго ити икки сонун туох сибээстээхтэрин, Айталина Кодирова диэн кимин билбэт этим.
Оттон быйыл Саҥа дьыл бырааһынньыгын уһун өрөбүллэригэр инстаграмҥа сонуннары ааҕа-көрө сытан хараҕым “Zoopolis_ykt” диэн урут тоҕо эрэ түбэһэн көрбөтөх сирэйбэр хатанна. Бастаан утаа “кыыл-сүөл, ыт-кус аһылыгын атыылыыр маҕаһыын буоллаҕа дуу” диэн ааһа барыахча курдук буолан иһэн, дьиибэргээн, арыйа баттаатым. Онтум олох даҕаны дьоҕус зоопарка сирэйэ буолан таҕыста. Соһуйдум. Мин урут Саха сиригэр кыылы-көтөрү, үөнү-көйүүрү тутар биир эрэ зоопарка баара буолуо дии саныырым. Ону киһи барыта да билэр. Ол – “Орто Дойду”. Иккис, буолаары буолан чааһынай киһи сүрэҕин баҕатынан көрөн, тутан олорор өссө биир куччугуйкаан тэрилтэтэ баара буолуо диэн түһээн да баттаппат, букатын билбэт этим.
Чэ, ону бырастыы гыныахха сөп эбит. Тоҕо диэтэххэ, “Зоополис” дьоҕус зоопарка былырыын олунньуга, оруобуна хоруона хамсыга өрө туруон эрэ иннинэ, арыллан баран, хомойуох иһин, хааччахтааһыҥҥа түбэһэн бэрт өр үлэлээбэккэ олорбут. Кэлин хааччахтыыр миэрэлэр арыый сымныахтарыттан арыллан, ыалдьыттары көрсөр, кыылын-сүөлүн көрдөрөр буолбут. Биллэн турар, бары ирдэбили тутуһан.
Бу дьикти, сонун зоопарка хаһан тэриллибитин, хайдах үлэлии-хамсыы олорорун, туох кыыллааҕын-сүөллээҕин билээри, аҕыйах хонуктааҕыта аан туманы бүрүнэн 202-с түөлбэҕэ “Набережнай” атыы-эргиэн киинигэр бара сырыттым. “Зоополистар” бу дьиэ иһигэр үлэлииллэр.
“Зоополис” киирэр ааныгар миигин Иоанн Павлов уонна Нелли Сольжиграсова диэн зоопарка үлэһиттэрэ, эдэр дьон эҕэрдэлии, үөрө-көтө көрүстүлэр. Ол кэннэ тута: “Урут сылдьа илик буоллаҕыҥ? Тугу эрэ ыйытыаҥ, кэпсэтиэхпит иннинэ уопсай өйдөбүл үөскүүрүн курдук, бастаан туох ханнык кыыллаахпытын кэрийэн көр”, – диэн сиэтэ сылдьан кыыллар турар хааччахтарын көрдөрдүлэр.
Дьиҥэр, зоопарка улахана, киэҥэ суох дьиэлээх (хостоох) курдук эрээри, кыыллар хааччахтара бары тып-тап курдук оҥоһуллан үчүгэй баҕайытык батан тураллар. Көтөрдөр, ураты кыыллар уонна сыылар-устар үөннэр уйалара-хааччахтара сабыылаах буоллаҕына, кыра кыыллар, ол иһигэр кроликтар, декоротивнай кууруссалар, страус, улааппат сибиинньэ уйалара – аһаҕас күрүө. Тоҕо диэтэххэ, бу зоопарка “контактнай” дэнэр эбит. Ол аата үгүс кыылы-харамайы имэрийиэххэ-томоруйуохха, көтөҕөн олорон аһатыахха сөп. Инньэ гынан манна үксүгэр дьон оҕотун кытта кэлэн сынньанан, бириэмэни атааран барар эбит. Ама, хайа оҕо кыылы көрөн үөрбэт буолуой?
“Туох кыыллар баалларый?” диэн сиэрдээхтик ыйытыаххыт. Киирээти кытта киһи хараҕа тута Кэбээйи соботун хас эмэ бүк куоһарар, илиигин, тарбаххын чугаһаттахха уутуттан быган тахсан сыҥааҕын хамсаппытынан барар пиранья балыкка, кини таһыгар дүлүҥ мастыы хамсаабакка сытар, чыпчылыйар диэни билбэт харахадьыыллыҥы каймаҥҥа хатанар. Ити кэннэ киһи ол-бу үөнү-күрдьэҕэни, ол-бу күлгэритиҥи харамайы, таракааннары-аһыҥалары, эриэн үөннэри, вараннары-хамелеоннары, олору кытта сэргэстэһэ олорор кулгаахтаах уонна Африка ёжтарын көрүөн сөп.
Салгыы биһигинньик дьон үйэбитигэр көрбөтөх, үтүлүк саҕа игрунка эбисийээнэни, кенгуру курдук иһигэр “суумкалаах”, чыс кутуйахтан эрэ мэнэй Австралия нэтээгилэрин (онтулара өссө төрөөн сыталлар, суумкаларын иһиттэн оҕолорун төбөтө быгар), уһун тумустаах, хайдах эрэ туттара-хаптара сиэгэҥҥэ майгынныыр носухалары, тэлэбиисэргэ эрэ көрөр сурикаттарбытын, дикобразпытын, Австралияттан төрүттээх суумкалаах кенгуруну, эму страуһу, хайыы үйэ “бэйэ дьоно” буолбут макакалары, кууруссалары-куруолуктары, хаһан да улааппат сибиинньэни, бараны-козаны, ол быыһыгар хаан уруу суорбутун-тоҥсоҕойбутун көрүөххэ сөп. Биллэн турар, кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр итинэн эрэ бүппэт. Киһи бэйэтэ сылдьан көрүөн-истиэн наада.
Оттон хаһаайка, бэйэтэ биолог идэлээх, кыылы-сүөлү таптааччы Айталина Кодирова дьоҕус зоопаркатын туһунан бу курдук билиһиннэрдэ.
– Айталина, бэйэн тускунан билиһиннэр эрэ.
– Мин бэйэм кыылы-сүөлү, көтөрү-сүүрэри оҕо эрдэхпиттэн олус таптыыбын, кинилэри кытта ыкса алтыһан улааппытым. Баҕар ол да иһин буолуо, кэлин, улаатан баран, биолог идэтин талбытым.
2000 сс. саҕаланыыларыттан араас кыылы иитэр, таптыыр, анаан дьарыктанар дьону бииргэ түмэр санаа киирэр буолбута. Түмүгэр “Любимец” диэн кулууп тэрийбитим. Кулууп кыттыылаахтара оҕо айымньытын дьиэтин кытта араас тэрээһини ыытааччыбыт, кэрбээччилэр (грызуны) быыстапкаларын, о.д.а. тэрийээччибит.
Биолог буоларым быһыытынан анаан ытынан дьарыктанабын, кинологпын. Ити дьарыкпынан араас таһымнаах ыт күрэхтэһиилэригэр судьуйалыыбын. Кыылы иитээччилэргэ аналлаах дьоҕус маҕаһыыннаахпын.
– Зоопарка арынар санаа хаһан үөскээбитэй?
– Дьиэ кэргэнинэн атын куораттарга, дойдуларга айанныыр түгэн көһүннэҕинэ, ол дойдулар зоопаркаларыгар, кыылы-көтөрү тутар пааркаларыгар, биирдиилээн ыалларыгар сылдьар түгэни мүччү тутааччыбыт суоҕа. Кэлин оҕолорум улаатаннар барыга-бары көмөлөһөр, илии-атах буолар буолан барбыттара. Онон уруккуттан баҕа санаа оҥостубут дьыалабын олоххо киллэрэр бириэмэ, күүс-уох көстөн, “Зоополиһи” былырыын арыйбыппыт.
– Оруобуна олунньуга, хамсык туруон эрэ иннинэ арыллыбыт эбиккит.
– Кырдьык, олунньу бүтүүтэ саҥа арыллаат, тута сабылларга күһэллибиппит. Биллэн турар, ол атахпытыгар да тура илик дьоҥҥо олус охсуулаах буолбута. Үп-ас киирэ илигэ. Дьолго, дьиэбит хаһаайына өйөөн, куортаммыт сыанатын чэпчэппитэ. Ол да үрдүнэн элбэх кыылы тутар ороскуоттааҕа өйдөнөр. Аһылыктара, битэмииннэрэ, эмтэрэ-томторо, күн аайы уларыйар тэллэхтэрэ – эпиилкэлэрэ – ыарахан. Хата, саас төһө даҕаны сабыллан олордорбут, эрдэттэн зоопаркаҕа сылдьар көҥүлү биэрэр билиэттэрбитин 50 % чэпчэтиилээх атыылаан, кыра да буоллар харчыны киллэрбиппит. Дьон-сэргэ ол аахсыйабытын өйөөн үгүс билиэти атыыласпыта, биирдиилээн дьон үп-харчы, кыыл-сүөл аһын сиэртибэлээбиттэрэ. Онон баччаҕа диэри эриһэн кэллибит. Түгэни туһанан, бар дьоммутугар улахан махталбытын этэбит.
– Туохтан саҕалаабыккыный?
– Бастаан социальнай ситимнэргэ, о.д.а. бөлөхтөргө киирэн биир санаалаахтарбытын булан кыыллары көрдөөн барбыппыт, хайдах тутуохха, иитиэххэ сөбүн туһунан үөрэппиппит. Ону кытта тэҥҥэ дьиэ куортамнаһан, хааччахтары-вольердары тутан саҕалаабыппыт.
– Урут кыылы көрөр уопуттааҕыҥ дуо?
– Тус бэйэм уопуппуттан, олох үөрэппититтэн атын суох. Ол эрээри, төһөтүн да иһин, кинолог, биолог буоллаҕым. Дьиэбитигэр уруккуттан кыылы-сүөлү иитэрбит. Элбэх биологы, бэтэринээри кытта билсэбин.
– Араас дьикти кыылы тутар эбиккит. Итини барытын хантан булаҕытый?
– Кыыллары, сүрүннээн, атын куораттар чааһынай зоопаркаларыттан атыылаһабыт. Оттон рептилиялары үгүстэрин Дьокуускайтан биллэриинэн булбуппут.
– Кэҥиир-улаатар былаан баар дуо?
– Бу курдук кэмҥэ тугу эрэ былаанныыр олус уустук. Сабыллыбатарбыт эрэ ханнык диэн үлэлии олоробут. Онто да суох Арассыыйаҕа үгүс зоопарка куортамы, хамсыгы уйбакка эһиннэ. Арай, дьоҕус кыыллар-харамайдар көрүҥнэрин элбэтэн кэҥээн көрүөхпүтүн сөп. Уонна оскуола оҕолоругар аналлаах үөрэтэр экскурсиялары тэрийиигэ болҕомтобутун ууруохпут.
Үлэһиттэр Иоанн Павлов уонна Нелли Сольжиграсова үлэлэрэ-хамнастара сарсыарда эрдэттэн саҕаланар. Ол уонна да атын туһунан кылгастык бу курдук кэпсээтилэр.
– Биһиги үлэбит сарсыарда эрдэттэн саҕаланар. Кэлээт, бастаан кыылларбыт хайдах хоммуттарын көрөбүт, кыралары, саҥа төрөөбүттэри бэрэбиэркэлиибит, аһатабыт-сиэтэбит, уулатабыт уонна бастакы көрөөччүлэр кэлиэхтэрин иннинэ уйаларын-хааччахтарын сууйабыт-сотобут.
Иккиэн кыылы-сүөлү оҕо эрдэхпититтэн сөбүлүүр буолан, үлэбитин ыарырҕаппаппыт, сөбүлүүбүт. Манна баар хас биирдии кыыл туһунан майгылаах, хараахтардаах буолар. “Зоополис” уратыта диэн кини “контактнай” буолар. Онон, сүрүннээн, дьоннор оҕолорун кытта кэлэллэр. Оҕолор кроликтар, атын да кыыллар килиэккэлэригэр куттаммакка, сороххо арыалдьыттаах (сорох кыылларга биһиги баар эрэ буоллахпытына киллэрэбит) киирэн, имэрийэн-томоруйан, көтөҕөн-кууһан тахсыахтарын сөп. Кырачааннар онтон олус үөрэллэр.
Көрөр кыылларбыт биһиэхэ номнуо үөрэннилэр. Биһиги даҕаны кинилэргэ оҕолорбутугар тэҥэ сыһыаннаһар буоллубут. Киһи убанар эбит.
Даҕатан эттэххэ, сорох ыалдьыбыт, бааһырбыт кыылы дьон булан аҕалан биэрээччи. Холобур, интэриниэккэ суруллубут тииҥ оҕолоро, тоҥсоҕой уонна суол, кыната суох хопто оннук кэлбиттэрэ.
***
Түмүккэ биири этиэҕи баҕарыллар. Бу курдук уустук, судургута суох кэмҥэ куттаммат, хорсун санаалаах биир дойдулаахтарбыт бааллара, кинилэр урбаан эйгэтигэр саҥа, сонун суоллары тобулан сарсыҥҥыга эрэллээх үлэлии-хамсыы сылдьаллара биһигини, боростуой дьону, үөрдэр. “Зоополистарынан” сирэйдээн бары урбаанньыттарга өссө төгүл ситиһиини уонна табыллыыны баҕарабыт!
Альберт Капрынов.
