Саха дьоно санаа үллэстэллэр
Үтүө күнүнэн, убаастабыллаах «Кыым» хаһыат эрэдээксийэтэ! Мин аатым Третьяков Владислав Егорович. Сунтаар улууһун Кутана сэлиэнньэтин олохтооҕобун. «Охота в Якутии» диэн ааттаах ютуб ханааллаахпын. Үгүс киһи билэрэ буолуо.
Быйылгы сааскы булт кэккэ уларыйыылардаах буолла. Ол курдук, бу саас Саха сиригэр «подсадной» (сахалыыта иитийэх кус) куһунан бултууру көҥүллээтилэр. Уратыта диэн, бу булт болдьоҕо – бүтүн биир ый. Урут сааскы булт ыам ыйын ортотуттан уонча эрэ күҥҥэ көҥүллэнэр этэ. Быйыл саҥа булт көрүҥэ киирэн, болдьохпут кус кэлиэҕиттэн буолла. Муус устар 21 күнүттэн булт болдьоҕо саҕаланна.
Маннык ньыманан бултааьын – улахан уларыйыы. Онон бу саас улахан хамсааһын таҕыста, күө-дьаа бөҕөтө. Дьон барыта да иитийэх кус атыылаһарга, буларга тиэтэйдилэр. Мин даҕаны онтон хаалсыбатым. Эрдэттэн кус атыылаһа сатаабатаҕым: сыаната бэрдин иһин. Онтон дьэ булт кэмэ чугаһаан истэ. Дьон бары кус булбуттар. Бары кустуу бараары тэринии бөҕөтө. Арай ол оннук сырыттахпына бассаап бөлөхтөрүгэр биир биллэрии көтөн кэллэ. Ньурба, Сунтаар улуустарыгар бүгүн, сарсын иитийэх кус аҕалан иһэбит диэн буолла. Сыаната сэттэ тыһыынча солкуобай эбит. Ону истээт, дьэ ыларга соруннубут. Үс буолан кыттыһарга сананныбыт. Тоҕо диэтэххэ, саҥа быраабыланан биир куһунан үс киһи бултуура көҥүллэнэр.
Болдьоспут бириэмэбитигэр атыылааччылар тиийэн кэллилэр. Улахан айан суолугар тиийбитим, уолаттар номнуо кустарын тала тураллар эбит. “Тугун көрөн талалларый?” диэн, бастаан интэриэһиргээн ыйыталастым. Онуоха атыылыыр уол маннык диэтэ: «Тумсун атытан таҥалайын көр. Таҥалайыгар биэстэн элбэх туочукалаах буоллаҕына, үчүгэйдик саҥарар буолар!»
Бу кустарбыт отой ыраах айаны айаннаан кэлбиттэр эбит. Москуба, Тула диэкиттэн аҕалан иһэбит дэстилэр. Боруодатын аата «Глиняная» көҕөн диэн эбит. Мин биир куһу “куйуурдаан” ыллым, кэнтиэйнэр иһиттэн. Тумсун атытан таҥалайын көрбүтүм икки эрэ туочукалаах. Мөлтөх быһыылаах диэн ыытан кэбистим. Онтон өссө “куйуурдаан” биир куһу туттум. Эмиэ атытан көрбүтүм -- биэс туочукалаах таҥалайыгар. Сөп быһыылаах диэн, харчыбын төлөөтүм да ыстаннардым. Интэриниэти арыйан маннык кус тугу аһыырын үөрэттим. Кыратык да буоллар, хайдах харайылларын аахтым. Бу куспут “пшенонан” (просо куруппата) аһыыр эбит. Хата, биһиги маҕаһыыммытыгар баар. Атаҕар «ногавка» хайдах оноһулларын ютубка булан көрдүм. Эргэ тириини быһан оҥоро оҕустум. Биирдэ куһум көтөн бара сыста. Хата, гараас иһигэр буолан барбата. Онон кынатын түүтүн сарбыйдым. Аны тыаҕа тахсан көтөн баран хаалыа диэн. Туох да уустуга суох эбит. Куспун таһырдьа чалбахха сөтүөлэтэбин. Саҥата хойуу. Онон санаам көтөҕүлүннэ.
Дьэ, булт кэмэ кэлэн, бастакыбын бултуу бардым. Хойутаан барбытым, муус устар 26 күнүгэр. Тоҕо диэтэххэ, уруккуттан кус-хаас айанын кэтээн көрөбүн, хаартыскаҕа түһэрэбин. Урут биһиэхэ бастакы көҕөннөр муус устар 23-25 күннэригэр тиийэн кэлэллэрэ. Уонна дьылбыт да быйыл хойутаан, кус олох суох этэ.
Бултуур күөлбүтүгэр тиийэн, бэлэм дурдабытыгар олорунан кэбистибит. Уонна дьэ түүҥҥү хараҥаны манаан харах-кулгаах иччитэ буолан олордубут. Түүн икки чаас саҕана ыраах ханна эрэ атыыр көҕөн мээтиргиирин иһиттибит.
-Оксиэ! Хата, кус баар эбит! – диэн буолла.
Куспут ону истэ-истэ мээтиргиирэ сүрдээх. Биһиги кэтэһэн олоробут. Өр кэтэспэтибит, эмискэ утары атыыр көҕөн хабыс-хараҥаҕа көтөн сарыкынаан кэлэн, отой куспут үрдүгэр саба түһэ сыста. Уонна арыый туора кэлэн, отой дурдабыт иннигэр олорунан кэбистэ. Саабын хаба тардан ылаат, ойон турдум. Хамсаныыбын көрөн, куһум көтөн таҕыста. Онтум ойуур күлүгэр ханан сылдьара отой көстүбэт. Онтон дьэ үөһэ имҥэ тахсан дьэ көстүбүтүгэр ыттым – суох! Ыттым – суох! Онтон үһүс ытыыбар дэлби биэрэн түһэрдим. Сааскы бастакы булт табылынна! Биһиги үөрүү-көтүү бөҕө! “Дьэ, тоҕо бэрдэй!” диэн буолла! Иитийэх кус ыҥырара тоҕо сүрэй диэн сөҕүү бөҕөнү сөхтүбүт. Хам-хаадьаа ырааҕынан тыһылаах атыыр кус «парочка» көтөн ааһар. Онтуларбыт биһиги куспутугар отой наадыйбаттар. Онтон сотору соҕус эмиэ хараҥаҕа иккис көҕөн уун-утары көтөн кэлэн «сиить – сиить» диирин истэн, ойон турдум. Арай бу отой уонча миэтэрэҕэ сарайан түһэн эрэр эбит. Ону түҥнэри ытан түһэрдим. Дьэ, үөрүү-көтүү буолла. Онно биһиги иккиэ буолан олорбуппут. Биирдии кустанныбыт диэн олордохпутуна, өссө биир атыыр көҕөн кэлэн, тоҥон эрэ уубутугар отучча миэтэрэ ыраах түстэ. Халлаан арыый сырдаан эрэр этэ, онон сыалым лаппа көстөр буолан, кыҥаан, эмиэ биирдэ эрэ ытан кэбистим.
Ити курдук бастакы күммүтүгэр илии тутуурдаах, өттүк харалаах дьиэбитигэр кэллибит.
Кэлэр өрөбүлбүтүгэр аҕабын кытта уолбун илдьэ атын сиргэ бардыбыт. Икки түүн манаан 6 атыыр көҕөнү бултаатыбыт. Эмиэ түүҥҥү хараҥаҕа атыыр көҕөннөр кэлэн сарыкыныы түһэллэр.
Иитийэх кус үлэлиирин көрөн олорор олус астык эбит. Олох ыраахтан истэр эбит кус саҥарарын. Киһи кулгааҕа нэһиилэ истэр: ханна эрэ ыраах кус мээтиргииригэр эппиэттэһэр эбит. Онтон чугаһынан кус көтөн кэллэҕинэ ыҥырар («осадка») хамаандатын саҥарар эбит, оччоҕо атыыр көҕөннөр эрийэ баттаан кэлэн түһэллэр. Мин куспун наар уу кытыытыгар окко олордор этим. Ол үрдүнэн атыыр көҕөннөр саҥатын истэн, чопчу кэлэн түһэллэрэ.
Мин бу иитийэх («подсадной») куһунан бултааһыны олус сэргээтим. Тоҕо диэтэххэ, мин үйэбэр сааскы булка бачча атыыр көҕөнү бултуу иликпин. Иитийэх куска уонна үксүн соҕотох атыыр кустар эрэ кэлэллэр. Төрөөрү-ууһаары иккиэ буолан көтө сылдьар атыырдаах тыһы кустар олох наадыйбаттар эбит. Онон төрүөх кэнэҕэскитэ сиргэ-уокка хаалар. Булт хаачыстыбата да үрдүүр эбит. Иитийэх кус атын кустары кытта хайдах кэпсэтэн ыҥыран түһэрэрин дьэ биллим. Урут духобуой мончуугунан отой сыыһа саҥарар эбиппин. Куһум саната өр буола буола тохтоон хаалар. Оччоҕо духобуой мончуугунан мээтиргээн биэрэбин. Дьэ, онно куһум тиллэн, эмиэ күүскэ үлэлээн барар.
Куспун хаалларан иитэр санаалаахпын. Гарааска холкутук кыстыыр эбит. Кыра тимир сиэккэнэн уйа оҥороллор эбит. Баҕар, сатанар буоллаҕына, чоппууска да таһааран көрүөххэ сөп быһыылаах. Сорох дьон кууруссаны кытта холбуу тутабыт дииллэр.
Рожин Гаврил Гаврильевич, Уус Алдан улууһа, Бороҕон нэһилиэгэ: -- Быйыл булт сокуонугар итинник уларыйыылар киирэллэрин эрдэ билэр этим, ол эрээри кыһаллыбакка сылдьыбытым. Эрдэ ылан туруорар да сирим суох этэ. Көҥүлүн эрэ иннинэ ылбытым. Табаарыстарбынан биир тыһы куһу ылыам диэбитим да, атыырын эмиэ биэрбиттэрэ, онон, арааһа, иитэр буоллум быһыылаах. Дьэ, хайдах буолар, көстөн иһиэ, тутарга-иитэргэ эмиэ усулуобуйа наада. Булда олус интэриэһинэй олох туспа эбит. Үчүгэйдик саҥаран үлэлиир кус, саҥарбат кус диэн бааллар. Миэнэ орто, сорох дьон кустара олох түүнү супту саҥарар үһү, Киһиттэн, онтон-мантан куттаммат кус буолуон наада дииллэр; кутаннар буолла да, олох саҥарбат эбит, хаптайан баран сытар, онон болдьох саҕаланыан иннинэ тыаҕа таһааран үөрэтэн дьарыктаныахха наада. Чахчы иитэбин диир буоллахха, оҕолорун талан саҥалара мөлтөх, саҥарбат кустары -- идэһэҕэ, үчүгэйдэри хаалларан салгыы иитиллиэхтээх. Дьэ, саҥа көрүҥ буоллаҕа иитийэх куһунан бултааһын. Инникитин Саха сиригэр өссө күүскэ сайдыа дии саныыбын, иитэр дьон элбиэхтэрэ, сотору тыһы куспутун үчүгэй булчут ыт кэриэтэ тутан харыстыырбыт буолуо.
Балаһаны бэлэмнээтэ Евгений Васильев.
