Соц-ситимнэргэ салайааччылары күлүү-элэк, үөҕүү оҥостор дьарыктаах дьон премьербит А.Тарасенконы “ыстыыр ыас” оҥостон эрэллэр. Кинини “атын омук” диэн дьаарханан (сэрэхтэрэ бөҕө), баччааҥҥа диэри тыыппат этилэр. Ол оннугар киитэрэйдээн, бу омугумсуйуу буолбатах, онон туох да куттала суох диэн, күрүө намыһахтыы, бэйэбит дьоммут үрдүлэригэр түһэн, “кирэн кирдиргэтээччилэр”.
Тарасенко кыратык “сахатыйан ылбытын” дуу, Киристиэс таҥараны итэҕэйэрин иһин дуу, “үрдүгэр түстүлэр”. Кини нэдиэлэ саҕаланыыта баһаары кытары охсуһууга анаммыт бырабыыталыстыба мунньаҕар “ардаҕы чахчы ыҥырар ойуун баар буоллаҕына, ыҥырыахха баара” диэбит үһү. Ону ол мунньахха олорор бэйэтин бырабыыталыстыбатын дьоно сиилээбитэ, сүөргүлээбитэ буолан, интэриниэти толорбуттар.
Нуучча омук, атын да омуктар былыргыттан кириэстээх хаамыы оҥорон, кураан дьыл ардаҕы ыҥырааччылар. Онон Тарасенко эппитигэр киһи сүөргүлүүрэ суох. Байыаннай хараабыллары, сөмөлүөттэри, аракыаталары “сибэтии” гыналлар. Баҕар, ити сиилии, үөҕэ сатааччылар, омуннарыгар, бэйэлэрин “аһара сайдыылаах” дьон курдук сананар буолуохтарын сөп. Билл Клинтон учуонайдар киһи геномун аахпыттарын кэннэ: “Таҥара тылынан кэпсэтэр буоллубут”, – диэн киһиргээбиттээҕэ. Ол сайдыы бөҕөлөөх Эмиэрикэбит хоруона вируһун кыайбата. Дьон бөҕөтө өллө. Оннук ээ, киһи эрэйдээх Таҥара, айылҕа сүдү күүһүн, кистэлэҥин билбэт. Ол иһин былыр-былыргыттан сүдү күүстэртэн көрдөһө-ааттаһа сылдьар майгы, сиэр-туом үөскээтэҕэ. Инньэ диэн туран, бүгүн айылҕа биллибэт күүстэрин туһунан дьиҥнээх олоххо буолбут икки киһи кэпсээнин истиэҕиҥ.
Ойууннар уҥуохтарын уот сиэбэтин туһунан элбэх кэпсээн, үһүйээн, номох баар. Ол эрээри ону илэ көрбүт-билбит аҕыйах. Былырыын Дьааҥыга улахан уот туран, улахан алдьархайы оҥорбута. Уот саҥа туран эрдэҕинэ, Эбээн Бытантайтан саха ынаҕын иитии ботуруйуота, сир түннүгэ Станислав Романович Попов төлөпүөннээбитэ. Кини: “Быйыл алдьархайдаах уот турууһу. Этимээри гынан баран этэбин. Манна биһиэхэ аата биллибэт, олох нуучча кэлиэн иннинээҕи араҥастаах киһи уҥуоҕа баар. Быйылгы улахан уот олох сииһи, онон биир эмэ археологы булан кулу, олох сураҕа суох сүтүөҕүнээҕэр, саатар, докумуоннаан, хаартыскаҕа түһэрэн ылыах баара”, – диэбитэ. Ону Быдылыкы Баһылайы кытта кэпсэт диэн төлөпүөнүн биэрбитим.
Быйыл ыйыппыппар Станислав Романович “ол диэкинэн табаҕа сылдьар дьонтон ыйыталаспытым, уот кэлбэтэх этэ” диэтэ. Хас да үйэ тухары элбэх баһаар барбыт да, ол араҥаһы уот олох тыыппат эбит. Онон олохтоохтор, кырдьаҕас өттө, “айылҕаттан сүрдээх улахан айдарыылаах киһи сытар быһыылаах” диэн таайаллар үһү. Ыстаада сылдьар сиригэр баар буолан, араҥастан ол-бу наадаҕа абааһыны-таҥараны итэҕэйбэт эдэр ыччаттар онтун-мантын ылаллар эбит. С.Р. Попов “ити араҥаһы тыыппыт дьон куһаҕан буолаллар” диир. 2000 сылтан бэттэх, бэл, ыал ыалынан эстибит түбэлтэтэ тахсыбыт. Дьон туох эмэ куһаҕан таҕыстаҕына, сыыһа гыммыппыт диэн, куттанан, ылбыттарын уҥуохха илдьэн уураллар эбит.
Станислав Романович былырыын өссө биир дьикти буолбутун кэпсиир. Кустууртан тус арҕаа үс көстөөх сиргэ Хабырылла диэн ааспыт үйэ саҕаланыытын саҕана олоро сылдьыбыт, кинилэр аймахтара киһи уҥуоҕа баар эбит. Хабырылла уҥуоҕа эмиэ уот сиэбэтинэн уратылаах. С.Р. Попов аймахтарыгар, Старостиннарга, 19-с үйэ саҕана ойуумсуйар дьон бааллара үһү. Кини билэринэн, Түгэһиирдэр сирдэригэр үс Ыстаарыһын (кырдьаҕастар) харалла сыталлар. Ити – Дьааҥы Дулҕалааҕыттан 16-17 үйэлэргэ сыҕарыйбыт саха дьоно. Биир эһэлэрэ – Саккырыыр үрэҕин Быытанньа диэн салаатыгар, иккис – Омолой баһыгар, аатырбыт Кыыс Хадаартан чугас Уһун Имта үрдүгэр, үһүстэрэ Омолой Буор Үрэҕин үрдүгэр, Саккырыыртан биэс-алта көс хоту сытар. Бу оҕонньору эһэтэ Бүөтүр Ыстаарыһын эмиэ үһүйээн курдук кэпсиирин ааспыт үйэ алта уонус сылларын саҕаланыыларыгар эт кулгааҕынан истибит.
Хабырылла уҥуоҕун урут тура сылдьыбыт хас да улахан уот сиэбэтэх. Станислав Романович: “Мин былырыын Хабырылла сытар сириттэн 2 көстөөх сиргэ чаҕылҕан охсон, уот турбутун күн аайы спутнигынан кэтии олорбутум. Уот үрэҕи таҥнары баран, кини сытар тумулугар тиийбитэ. Тулатыгар ойууру 1-2 күн сиэбитэ. Онтон эмискэ ардах кэлэн, тоҕо түһэн умулларбыта. Дьон “Хабырылла ардаҕы аҕалан баһаары умулларда” диэбиттэрэ. Күһүн тайахтыы тахсыбыт уолаттартан ыйыппытыгар “уот Оҕонньор сытар тумуһаҕын тыыппатах, тулатын эрэ сиэбит”, – диэн кэпсээбиттэр. Ойуун уҥуоҕун уот сиэбэтэ билим да кыайан быһаарбатах дьиктитэ буолара чахчы.
Өссө биир кэпсээн. 2014-15 сс. эргин Үөһээ Бүлүүгэ – Боотулуу нэһилиэгин сиригэр: улахан баһаар турбута. Онно турбут уот Ньыыкан кырдьаҕас сытар сиригэр киирбэтэх этэ. Дьон биир бултуу барбыт киһи массыынатын кырдьаҕас уҥуоҕун аттыгар хаалларан, массыынатын уот сиэбэтэх эбит.
Өбүгэ этитиитин истиллиэхтээх
Хас да сыллааҕыта Сунтаар борокуруора эрдэ сахалыы сиэри-туому толорторон, уот туруутун тохтотор этэ диэн истибиттээхпин. Бу өбүгэ чараас эйгэни кытта алтыһан көрдөһүүтүн тиэрдэр сиэрин-туомун былаас бэрэстэбиитэлэ тутуспутун сонургуу истэн, ол борокуруор кимин ыйыталаспытым.
Ол – Игнатий Иванович Тарасов диэн, Сунтаарга 2011-2015 сс. борокуруордаабыт эдэрчи киһи. Кини оннук түгэн чахчы тахсыбытын бигэргэттэ: “Мин Сунтаарга борокуоруор э.т. үлэлии олордохпуна, ыам ыйын бүтүүтэ 43 баһаар турбута. Биир ыйынан бүппүтэ. Ол эрээри биир баһаартан улахан хоромньу тахсыбыта. Ити улахан алдьархай тахсыан иннинэ, эрдэ, “айылҕалаах” биир дьахтарга Суоһалдьыйа Толбонноох киирэн, “сирбин-дойдубун күл-көмөр оҥороору гынныгыт, Маар Күөл кырдьаҕастара, мустан маннык сиэрдэ-туомна оҥоруҥ” диэн этиппитин истибитим. Ону тиэрдибитин эппит кырдьаҕастара “биһиги сэбиэскэй иитиилээхпит” диэн, сиэри-туому оҥорортон батынан кэбиспиттэр этэ. Ол кэннэ ойуур умайан кэлтэ. Маар Күөлтэн отой ыраах Бордуолаах уонна ким эрэ диэн тус-туспа сытар эрээри, бииргэ силбэһэр үрэхтэргэ кыра уот турбутугар ким да кыһамматаҕа. Ол уот үрэҕи батан тахсан, силбэһэн Маар Күөл нэһилиэгэр суоһаабыта. Халыҥ тыаны курдаттаан, Элгээйи уҥуор кэлэн Эбэҕэ тохтообута. 280 мөл. солк. хоромньу тахсыбыта. Ону таһынан бытархай баһаар элбэх этэ. Дьон да уматаллар этэ, уматар “ыарыһах” да баара. Уоту умуруорууга нэһилиэктэр дьонноро бары туруналлар этэ. Киин дьоно мөлтөхтүк тахсаллара. Элбэх сыра, үлэ барбыта эрээри, ол баһаардары айылҕа бэйэтэ тохтоппута.
Эһиилигэр бастакы сылбар атын дьоҥҥо найылаан, кэһэй буолан, саас эрдэттэн атын дьоҥҥо оҥорторбокко, бэйэм айылҕаҕа сиэр-туом оҥорон, алаадьылаан, арыылаан аһатан, сүрүннээн, Эбэ Хотунтан көрдөспүтүм. Саха киһитин быһыытынан сиэри-туому сатыыр буоллаҕым, айылҕалаахтар сүбэлээбиттэрин бэйэм оҥорбутум.
“Баһаартан сэрэнэргэ бары ньыманы туттар наада” дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, ыксаллаах быһыыны-майгыны туоратарга бэриллэр үбү хонтуруоллуур уонна сүрүннүүр үлэни борокуратуура сүгэр. Баһаарга наар ЫБМ-тан А.Ф. Саввиновтыын үлэлиирбит. Сүрдээх уопуттаах, үлэһит киһи. Кини соҕурууттан аҕалар дьоно уоту умуруора сатаабаттар, спинниннээх, сынньанар курдук кэлэллэр диирэ. Кырдьык, хаартылыы, балыктыы сытар буолаллара. Сороҕор лүөччүктэргэ арыгыны сакаастаан аҕалтараллара.
Урут, ойуур федеральнай бас билии буола илигинэ, олохтоох дьон мэччирэҥнэрэ, ходуһалара, хара тыалара харахпыт харатын курдук харыстанар сүрүн сирбит этэ. Ол иһин уу ылбатын, уот турбатын диэн, хоруу хаһан, ойууру көрөн, ыраастаан олордохпут. Өртөөһүнү сирдээх киһи кэмигэр ыытара, уоту таһаарбата. Оччолорго итирбит кусчут ааһан иһэн испиискэ бырахпат кэмнэрэ этилэр. Ол сиэр-туом оҥоһуллубут сылларыгар, чахчы, биллэр уот турбатаҕа”, - диэн, саха борокуруора кэпсээнин түмүктээтэ.
Ити кэпсээннэри итэҕэйимиэххэ, сөп түбэһии эҥин диэн сымыйаргыахха сөп. Ол эрээри былыргы сахалар айылҕаҕа, иччилэргэ үҥэр-сүгүрүйэр, көмө көрдүүр сиэри-туому үөрэҕэ суохтарыттан айбатахтара. “Сахаларга ойуун элбэх” диэн, акадьыамык Казначеев мээнэҕэ интэриэһиргээбэт этэ. Биһиги былыр-былыргыттан чараас эйгэни кытта ыкса алтыһан, сүдү күүстэр дэмнэрин билэн, айылҕаны кытта биир тыыннаах олорбут, билигин да оннук олорор дьоммут. Аныгылыы эттэххэ, “виртуальнай уонна реальнай” эйгэлэр икки ардыларынан сылдьабыт. Оннук айылгылаах буолан, баччаҕа кэллэхпит. Хайа да омук биһиги курдук ыар усулуобуйаҕа олорон элбээбит, сайдыбыт холобура суох дииллэр. Айылҕа күүстэрин кытта бииргэ алтыһан тыыннаах хаалбыт өбүгэлэрбит тобулбут, харыстанар, көмүскэнэр ньымаларын туттуу, дьиҥэ, ханнык да “мракобесие, шарлатаннааһын” буолбатах.
P.S. Бэчээккэ барыан иннинэ эбии
Бу ыстатыйа суруллан бүппүтүн кэннэ, Бүлүү сүнньүнээҕи улуустарынан улахан ардах түһэн, дьон олорор бөһүөлэктэригэр суоһаабыт уоту Аан айылҕа барахсан бэйэтэ тохтотто. Ньурбаҕа айылҕаттан көрдөһөр анал сиэри-туому толорууга элбэх “идэлээх” дьон үлэлэспиттэр. Ити – кырдьык.
Айылҕа күүһүн билиммэт буола сатааччылар “ардыахтааҕа биллэр этэ, борогунуоска баара” эҥин диэн куолу түһэриэхтэрэ. Аныгы билим, тиэхиньикэ быдан көдьүүстээх, биир сөмөлүөт умулларыа, былыты ытан ардахтатыахха сөп эҥин диэххэ сөп. Ол эрээри аныгы билим сэбиэскэй саҕанааҕы “киһи – айылҕа ыраахтааҕыта” диэн айылҕаны кулут оҥостор хаһаайын курдук киһиргээһин хой баһын туойуу буоларын дакаастыыр. Онто да суох киһи аймах үөрэҕэ тиийбэтиттэн, акаары быһыытыттан таһаарар сыыһаларын иһин айылҕа хайдах накаастыырын бары билэ-көрө олоробут.
Кырдьык, дьуоттаах үрүҥ көмүс бороһуогунан былыты ытыалаан, онно баар сииги тоҥорон, ардаҕы түһэриэххэ сөп. Ол эрээри, оннук чэпчэкитэ буоллар, 2019 с. Сибииргэ – 10, Саха сиригэр 1,56 мөл. гектар ойуур хастыы эмэ ыйы быһа умайыа суох этилэр. Чинчийбит учуонайдар бэйэлэрэ да, табыллыбыт былыт барыта ардаан барбат диэн суруйаллар.
Айылҕа биһигини туохтан эрэ сэрэтэр курдук. Быйылгы уоттары умулларыыга сылдьыбыт дьон “хайдах эрэ, иччилээх курдуктар” дииллэр. Сыл аайы сирин уларыта сылдьарын дьиктиргииллэр. Ааспыт сылларга ыраах тайҕа умайарыгар федеральнай сокуон сыыһатынан ким да кыһаммата. Быйыл эмискэ дьон тоҕуоруйан олорор улахан нэһилиэнньэлээх пууннарыгар суоһаата. Уот Хаандыгаҕа киирэ сыспыта дьону улаханнык салыннарда. Ханна баҕарар итинник тахсыан сөп. Саха олоҕун айылҕаны кытта дэмнээн оҥостор майгыта төһө да сорох куоратымсыйбытын, аныгымсыйбытын иһин – уларыйбат. Күүтүүлээх сайыммыт барахсан Үрдүк Айыыларбыт араҥаччылаан, үлэ дьонун сылаас, сымнаҕас сыһыанынан угуттаан, барыбытыгар күүс-сэниэ, доруобуйа эбэн этэҥҥэ аастын!
Владимир Степанов.
Сэҥээриилэр