Саха үһүйээннэригэр уонна номохторугар, итиэннэ төрүт култууратыгар уонна итэҕэлигэр кыталык улахан суолталаах, биир ботуччу, ураты миэстэни ылар көтөр. Кыталык – Айыы көтөрө. Өндөл маҥан халлааҥҥа олохтоох Үрдүкү Айыылартан ананан кэлбит, кинилэри кытта ыкса ситимнээх кыыл. Дэлэҕэ даҕаны кини түһэн үҥкүүлээн ааспыт сирдэрэ Айыы Тайбыт дэниэхтэрэ дуо?

Ол да иһин кини хас хамсаммыта, тугу гыммыта барыта бэлиэҕэ ылыллара. Түһэн ааспыт, үҥкүүлээбит сирдэрэ ураты, сырдык тыыннаах, кир-хах, дьай-дьайыҥ сыстыбатах, ыраас сир аатыраллара. Кини үҥкүүтүн көрбүт дьон дьоллоох дьон дэнэллэрэ.

Бүгүн биһиэхэ кыталыгы анаан чинчийэр орнитолог-учуонай, биология билимин дуоктара, Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун үлэһитэ, Кыталыгы уонна атын сэдэх кыыллары үөрэтэр уонна харыстыыр “Стерх” пуонда салайааччыта Николай Гермогенов ыалдьыттыыр.

“Кыталык” эпэрээссийэ

– Николай Иванович, үнүр эрийэ сылдьыбыппар “кыталыгы чинчийэр учуонайдар кэлэ сылдьаллар, иллэҥсийдэхпинэ көрсүөхпүт” диэбитиҥ. Кимнээх кэлэ сырыттылар, тугу чинчийдилэр?

– 55 сыл анараа өттүгэр Саха сиригэр “Стерх” диэн эпэрээссийэ саҕаламмыта. Судургутук быһаардахха, иккилии сымыыттаах кыталык уйатыттан биирдиитин хомуйан, ону Рязань уобалаһыгар баар Окатааҕы судаарыстыбаннай питомникка илдьэн, кыталык арҕааҥҥы популяциятын сөргүтүү саҕаламмыта. Бэлитээн эттэххэ, билим түөрүйэтэ этэринэн, икки сымыыттан икки оҕо тахсар эрээри, бастакыта иккиһин өлөрөн кэбиһэр эбэтэр мөлтөх буолан, тыыннаах ордубат диэн буолар.

Оччолорго арҕааҥҥы популяция кыстыыр сиригэр, Индияҕа, 250-ча кыталык баара. Ол эрээри Пакистан, Иран эҥээр сэрии бөҕө буолан, ахсаана быста аҕыйаабыта. Холобур, Индияҕа кыталыгы бүтэһигин 2004 с. көрбүттэрэ. Биири эрэ. Билигин кини Ираҥҥа кыстыыр диэн буолар эрээри, олох аҕыйах, 1-2 эрэ кыыл баар. Арай биир сыл муҥутаан 18 буола сылдьыбыттара. Уопсайынан, ити популяция олох эһиннэ.

Ол иһин популяцияны тэрийээри, кэлин, 2007 с., Эмиэрикэ учуонайа, Норуоттар икки ардыларынааҕы туруйа харыстабылын пуондатын салайааччы Дж. Арчибальд уонна кини биир идэлээҕэ, доҕоро, билим дуоктара, Арассыыйа учуонайа В.Флинт Индигиир туундаратыгар тиийэн, эмиэ үс сыл кыталык сымыытын хомуйан, Окатааҕы заповедник иһинэн анал питомник тэрийбиттэрэ.

Быйыл кыһын Салехардка буолбут кыталыгы харыстыыр норуоттар икки ардыларынааҕы мунньахха питомник кыталыктарын хаанын саҥардар туһунан этии киирбитэ. “Нефть” бырамыысыланнай хампаанньа онно анаан харчы көрбүтэ. Мин салайар “Стерх” пуондам толорооччу буолбута. Инньэ гынан бү күннэргэ биһиги пуондабыт, Криолитозона биологическай кыһалҕаларын института, Окатааҕы питомник уонна А.Н. Северцов аат. Экология уонна эволюция кыһалҕаларын институтун учуонайдара онно үлэлэстибит. Бэс ыйын 17-18 кк. Алаһыай туундаратыттан алта уйаттан үс сымыыты буллубут. Сымыыттар, хата, тыыннаахтар.

– Ону хайдах быһаараҕыт?

– Кыталык саҥатын үтүгүннэххэ, сымыыт иһигэр хамсаан бараллар. Дьиҥэр, ол 15-17 эрэ хонуктаах сымыыттар. Өссө да 13-хас күн сымыыт иһигэр сытан сайдыахтаахтар. Ол эрээри номнуо хардараллар. Кыталык оҕото, бэл, сымыыт иһигэр сытан ийэтин кытта “кэпсэтэр”, кини саҥатын билэр дьоҕурдаах буолар.

Пилоттар үчүгэйдик үлэлээтилэр. Көтөн иһэн кыталык уйатын булар манан дьыала буолбатах. Аны туран, уйаны булан баран алдьаппакка үрдүгэр түһэр эмиэ туспа сатабылы эрэйэр эбээт.

– Сатыы сылдьыбыккыт дуо?

– Элбэх харчылаахпыт буоллар кэтиир пуун оҥостон, манаан, чопчу көтөн тиийиэххэ сөп этэ. Ол эрээри биһиги харчыбыт кыра, 12 чаас көтөргө тиийэр. Оттон бөртөлүөт биир чаас көтүүтэ 350-360 тыһыынча солк. буолар.

– Арай илдьибит сымыыттара барыта атыыр буоллун?

– Оччоҕуна тыһыны көрдүөххэ наада. Оттон барыта этэҥҥэ буоллаҕына, 5-6 сылынан сымыыттыахтарын сөп. Итини таһынан кыталыгы ускуустубаннайдык эмиэ буоһаталлар

– “Аллайыахаҕа “Кыталык” пааркаҕа төрүүр-ууһуур кыталыктары канада туруйата үтүрүйэн эрэр” диэн кэпсээн баара. Ол төһө оруннааҕый?

– Суох, кини үтүрүйэр кыаҕа суох эрээри, сылдьан эрэ ол-бу үөнү-күрдьэҕэни оҥоруон сөп. “Хайдах?” диэ. Кини кыталыктан быдан кыра эрээри, дьорҕоот буолар. Ол эрээри кыталыгы кытта ылбычча көтөр “оонньоспот”. Кини кими баҕарар тобулу тоҥсуйуон сөп. Иккиһинэн, олохсуйар сирдэрэ чугастыы эрээри, туспа буолар. Кыталык уулаах-хаардаах, оттон канада туруйата кураанах, үрдүк сири сөбүлүүр.

Канада туруйата “Кыталыкка” 1980-с сс. бүтүүлэриттэн Эмиэрикэттэн байҕал кытылын кыйа кэлэр буолбута. Кини биир уратыта диэн, бэрт чугастан, киһи атаҕын анныттан үргэр. Оттон кыталык түүнүн 500 м, оттон күнүһүн 1 км сиртэн барар. Киһи да буоллун, туох да буоллун. Ол иһин, холобур, туох эмэ чугаһаата да (киһи, таба, бөртөлүөт, о.д.а.), кыталык тута куотар, оттон туруйа кини сымыытын сиэн кэбиһиэн сөп. Туруйа ханна, төһө уйа баарын олус үчүгэйдик билэ сылдьар. Сиэмэх көтөр.

Ахсаана төһөнүй?

– Кыталык ахсаана көҕүрүүр дуо?

– Арҕааҥҥы популяция Аан Илиҥҥэ сэриилэр буолбуттарын, айылҕа айгыраабытын түмүгэр көҕүрээбитэ. Оттон Кытайга 1990-с сс. диэри бултууллар этэ. Кыталыгы эрэ буолуо дуо, барытын. Биирдэ эстэр, ол бу тоһоҕонон-тимир кыырпаҕынан иитиллэр сааны оҥорон, көтөр мустар сиригэр түүнү быһа манаан баран, сарсыарда мунньустубуттарын кэннэ биирдэ тоҕо ытан кэбиһэр идэлээхтэрэ. Биирдии ытыынан 40-чалыыга тиийэ көтөрү өлөрүөхтэрин сөп этэ.

– Биһиги кыталыкпыт ханна кыстыырый?

– Биһиги кыталыкпыт 90-ча %-на Кытай Цзянси провинциятыгар, Янцзы өрүс алын тардыытыгар, “Поянху” заповедникка кыстыыр. 1994 с. ахсаана 700-чэ буоллаҕына, билигин 4000-4500.

Ол эрээри ааҕыы сыыһалаах буолуон сөп. Холобур, 1963 с. Воробьев профессор “500 кыталык баар” диэн суруйбута. Мин кэллиэгэлэрим 1990-с сс. диэри 700-чэ баарын аахпыттара. Оттон мин 1994 с. Кытайга бара сылдьан 700 көтөрү илэ көрбүтүм. Аны туран, 1996 с. манна 1200 кыылы аахпытым. Ити кэннэ ааҕар ньыма да уларыйан, аан дойдуга болҕомто ууруллан, харчы көрүллэн, ахсаана элбээн 4-4,5 тыһ. буолла. Манна сымыыттыыр, Монголияҕа сайылыыр кыталык элбээтэ.

– Манна төрүүр эрээри тоҕо Монголияҕа сайылыырый?

– Кыталык 6 сааһыгар диэри сымыыттаабат. Ол иһин төрүөн-ууһуон иннинэ уонна кырдьан, 50-60 сааһыгар тиийэн баран, туспа баран сайылыыр.

– Ол аата Саха сиригэр сымыыттыы эрэ кэлэр буоллахтара?

– Оннук. Ол эрээри манна Эдьигээҥҥэ, Орто Халымаҕа да сайылааччылар, сымыыттааччылар бааллар. “Тоҕо элбээтэ?” диир буоллахха, кыталык бары таһымҥа харыстанар буолла. Кэлин, бэл, Дьокуускай таһынан кытта ааһаллар. Урут оннугу көрбөт этибит.

– Ахсаана төһө буоллаҕына харыстабылтан тахсыан сөбүй?

– Билигин ахсаана 4 500, арыт 5 тыһ. буолар. Уопсайынан, мэлдьи халбаҥныыр. Интэриэһинэйэ диэн, кыталык 14 сылга биирдэ олус элбэх төрүөҕү биэрэр. Холобур, оннук сыл төрүүр-ууһуур кыыл 80-тан тахса %-на сымыыт баттаан оҕо таһаарар. Оттон сорох сыл 6-10 эрэ % буолан хаалар.

– 1990-с сс. үөскүүр эргиирэ (цикл) уларыйбата дуо? Холобур, куобах, туртас киэнэ киһи билгэлээбэтин курдук уларыйда.

– Буолуон сөп. Кэлин халлаан сылыйда. Холобур, хоту улуус күөллэрэ улаатан, ньуурдара кэҥээн, кыталык уйаланар сирдэрэ тимирэн. Аны туран, кыталык сиэмэх кыыллартан харыстанар туһугар, күөлгэ тумустарыгар, далырдарыгар (икки күөл билиитэ) уйаланар. Онон күөллэр улааттаҕына, уйата суох хаалар. Ити туһунан кыһалҕа.

Дьикти чахчылар

– Кыталык үҥкүүлүүрүн көрбүт киһи дьоллоох буоларын туһунан былыргыттан кэпсэнэр. Ол аата былыр кини Саха сирин былаһын тухары үөскүү сылдьыбыт дуо?

– Кыталык иссэр кэмигэр үҥкүүлүүр. Ол эрээри кини урут киин улуустарга сымыыттаабытын туһунан чахчы суох.

Кыталык, быһа холоон, ыам ыйын 28 к. бэс ыйын 10 к. эрэ диэри сымыытын баттыыр. Бэрт кылгас кэм иһигэр. Онтон хойутаата да, сымыыта тахсыбат, таҕыстаҕына да оҕото өлөр. Ол иһин кини иссэр “оонньуута”, үҥкүүтэ өссө Саха сиригэр кэлиэн инниттэн саҕаланар. Хоту тиийээт тута сымыыттыыр курдук. Киин улуус дьоно ону түбэһэн көрөллөрө буолуо.

– Кыталык үйэтин тухары биир доҕордоох буолар дииллэр...

– Оннук. Арай өллөхтөрүнэ-сүттэхтэринэ эрэ арахсаллар. Мин сүүрбэччэлии сыл бииргэ сылдьар көтөрдөрү билэбин. Холобур, 1993 с. атахтарыгар биһилэх иилбит кыылларым билигин да бааллар. Аны туран, сымыыттыыр көтөр биһилэхтэммит буоллаҕына, онно өссө 6 сылы эбэҕин, сымыыттаабат, ситэр кэмин.

– Кинилэри туохтарын сөбүлэһэн, таптаһан үйэлэрин тухары бииргэ сылдьалларый?

– Ким билэр, доҕор. Этэр уустук. Кинилэр эрдэ, 2-3 саастарыгар, булсаллар, ол кэннэ алталарыттан дьэ сымыыттыыллар.

– Оҕолорун иккиэн иитэллэр дуо?

– Солбуйса сылдьан иккиэн баттыыллар, иитэллэр уонна оҕолорун кыстыыр сирдэригэр илдьэ тиийэн баран, эһиил кулун тутарга диэри аһаталлар. Онтон төттөрү Саха сиригэр кэлэллэр. Оҕолоро атын сиргэ барыан эбэтэр кинилэри кытта бииргэ сылдьыан сөп. Холобур, биирдэ биир оҕо Саха сиригэр төрөппүттэрин кытта төннөн кэлэн баран, атын эдэр кыталыктары кытта төрөппүттэрин уйатыттан 30-ча км сиргэ сайылаабыта. Дьиктитэ диэн, ол оҕо күһүн атырдьах ыйыгар төрөппүттэригэр көтөн тиийбитэ. Ол аата кини төрөөбүт уйата ханна баарын умнубат эбит. Кини кэлин төрөппүттэрин таһыгар уйаланар.

– Сымыыттаабат да сылларыгар бииргэ сылдьаллар дуо?

– Оннук. Уйаларын эмиэ үйэлэрин тухары уларыппаттар. Мэлдьи биир сиргэ кэлэллэр.

– Кыталык төһө өр олороруй?

– Уһуннук. Холобур, заповедникка 60-70 саастарыгар тиийэллэр уонна, арааһа, эмиэ киһи курдук, 50 саастарыттан эҥин төрөөн бүтэн, үйэлэрин моҥууллар. Уопсайынан, кыталык биир сааһыгар эрэ тиийиэн наада. Ол кэннэ мээнэ өлбөт буолар.

– Арахсаллар дуо?

– Суох. Арай хайалара эрэ өллөҕүнэ эрэ. Оннугу көрбүтүм. Биир доҕорун сүтэрбит атыыр кыталык уйатыгар 3 сыл соҕотоҕун сайылаабыта. Ол кэннэ 4-с сылыгар саҥа доҕордоммута.

– Кыталыкка биһилэҕи хайдах кэтэрдэҕитий?

– Сарыыр кэмнэригэр бөртөлүөтүнэн сылдьан кэтэрдэбит. Кинилэр икки сылга биирдэ булгуччу сарыыллар. Аны туран, сымыыттаабат сылларыгар иккиэн сарыыр буоллахтарына, баттыыр сылларыгар биирдэрэ эрэ буолар. Иккиһэ эһиилигэр сарыыр. Оннук кэмҥэ эмискэ көтөн кэлэн үрдүлэригэр барыс гыннахха, хаптайан биэрэллэр. Оҕолоро эмиэ инньэ гыналлар. Ол кэмҥэ кэтэрдэбит.

Кыталык оҕото киһиттэн куттаммат буолар. Арыаллыы сылдьааччы. Оттон батыстар эрэ арахпат. Ол иһин булгуччу үүрэҕин.

– Николай Иванович, кэпсээниҥ иһин махтал!

Альберт Капрынов.