Урукку үөрэх миниистирэ А.Фурсенко “ырыынакка анаан айаҕын эрэ атар потребитель ыччаты иитиэхтээхпит, ол аата кэлэр көлүөнэ дьону акаары оҥоруохтаахпыт” диир санаата туолбут курдук. Соцситимнэргэ эдэр дьон “аны күһүн Госдума быыбарын былаас хайдах хотоору гынарый – биһиги баартыйабытын талыҥ, оччоҕо эһигини ойуур баһаардарын буруотунан салгыы тумнарыахпыт” диэн луоһуннаах дуо?” диэн ойуур баһаарын иэдээнин бэлиитикэ ыаһаҕа оҥосторо төһө сөбүй?
Хаһан да
буолбатах итии
Хаһыс да сылын Саха сиригэр сайынын улахан ойуур баһаардара буоллулар. “Бу ким эрэ дьалаҕайыттан, чунуобунньук мөлтөҕүттэн эрэ тутулуктаах алдьархай буолбатах. Төрдө-төбөтө туохханый, тоҕо уот элбээтэ?” диэн элбэх киһи билэ сатыыр, мунчаарар.
Урут сэбиэскэй кэмҥэ айылҕа майгытын үчүгэйдик үөрэтэллэрэ. Оттон билигин Саха сирин билимэ ууну омурдан олорор. ХИФУ учуонайдара сыл баһыгар-атаҕар биирдэ эмэ норуокка билиннэхтэринэ даҕаны, “ойуур умайара туһалаах, урут да умайара, кэлин да умайыа, баһаар – айылҕа бэйэтин ыраастанар, былыргыттан баар “ньымата” дииллэр. Онон аныгы киһи билим сайдыбыт кэмигэр баһаар ахсаана тоҕо элбээбит биричиинэтин билбэккэ олорор.
Биир биричиинэ – кураан сиргэ олорорбут. Өксөкүлээх 1925 с. “Автономная Якутия” хаһыакка тахсыбыт “Грядущая гидра” диэн ыстатыйатыгар “Саха сирэ хайаларынан төгүрүтүллэн олорор буолан, аҕыйах сииктээх кураан дойду, аҕыйахтыы сыл буола-буола улуу курааннар кэлэн, куурар-хатар сир буолар” диэн суруйбута. Ол аата былыргы өбүгэлэрбит айылҕа тутулун биһигиннээҕэр билэллэр эбит. Кураан дойдуга соҕуруутааҕар уот барар куттала хас эмэ төгүл ордук.
Аны туран, халлааммыт хаһааҥҥытааҕар да “рекорд көрдөрөр” гына итийэр буолла. Холобур, былырыын бэс ыйын 20 күнүгэр Үөһээ Дьааҥыга хаһан да түспэтэх итии – +38 кыраадыс буолбут. Арктикаҕа урут тахсыбатах көстүү буолан, ити сонун федеральнай таһымнаах сенсация буолбута. Ханна итии да – онно уот барар. Иллэрээ сыл, былырыын хоту улахан баһаардар сайыны быһа буолбуттара.
Быйыл СӨ Гидрометсулууспата аны Киин Саха сиригэр хаһан да буолбатах уот кураан кэлбитин бигэргэтэр. Бэс ыйыгар Дьокуускай эргин баара-суоҕа “баҕа силин” саҕа – 1,8 мм – сөҥүү түспүт. Итинник кураан 1888 с. буола сылдьыбыт. Халлаан ыйдааҕы нуорматтан 5-9 кыраадыс итийбит. Куоракка бэс ыйын 22 күнүгэр +35,4, ол аата бэс ыйын орто көрдөрүүтүттэн 3 кыраадыс ордук итийэ сылдьыбыт. От ыйын 1-2 күннэригэр куоракка олохтоммут орто көрдөрүүттэн 8-8,5 кыраадыс ордук итийбит. Хоту эмиэ 5 күн +30 тахса буола сылдьыбыт. Ол эрээри хоту былырыыҥҥытааҕар сөрүүн үһү. Билиҥҥитэ уот бара илик.
От ыйыгар Саха сиригэр эмиэ нуорматтан 1-3 кыраадыс итии буолара күүтүллэр. Гидрометсулууспа чопчу дааннайдарынан, “итийиэ, тымныйыа” диэн уопсай сабаҕа биэрэр норуот синоптиктарынааҕар, айылҕа туругун ордук быһаарарын умнумуохха наада. Олоххо чуолкай дааннайдарга тирэҕириллиэхтээх.
Гринпис “үбүлээһин
10 төгүл кыра” диир
Гринпис Арассыыйаҕа ойуурга салаата өссө бэс ыйын 10-с күнүгэр Арассыыйа сокуона мөлтөҕүнэн, ойуур баһаардарын кэмин хаһан да бэлэмнээх көрсүбэтин: “Дело не в конкретных чиновниках или разгильдяйстве, а в том, что при действующем законодательстве невозможно нормально подготовиться к тушению пожаров. Во-первых, закон о федеральном бюджете, в соответствии с которым в 2021 году регионам на леса выделят 33,5 миллиарда рублей — на 1 % больше, чем в 2020-м, а нужно в три раза больше. К тому же разные регионы получают разную сумму, регионы Сибири и Дальнего Востока получают в 10 раз меньше необходимого”, – диэн кириитикэлээбитэ. Омук сиригэр тэриллибит тэрилтэ этэрэ биһиэхэ ыйаах буолбатах гынан баран, бу билимҥэ тирэҕирэр тэрилтэ этиитин дойду салалтата болҕомтоҕо ылыахтааҕын быйыл сайыҥҥы баһаардар бигэргэтэллэр.
Саамай элбэх уот барар кутталлаах сирин, биһигини, федеральнай киин ситэ үбүлээбэт. Итинтэн көрдөххө, БЕ-200 сөмөлүөт уонна баһаарынай бөртөлүөттэр базалара күн аайы көтөр гына, саамай улахан баһаардар барар сирдэригэр – Саха сиригэр тэриллиэхтээх.
Пироцен –
уот үйэтэ
Ньиэмэс аан дойдуга аптарытыаттаах учуонайа, Фрайбург университетын бэрэпиэссэрэ, баһаардары аан дойдуга кэтээн көрөр Киин салайааччыта Йоханн Георг Гольдаммер Сибииргэ, Саха сиригэр сыл аайы буолар баһаардары билим хараҕынан көрөн быһаарар. Ол этиитэ биһиги курдук билимтэн тэйбит, айахпыт эрэ туһугар сылдьар майгыламмыт дьоҥҥо дьиктитик иһиллиэн сөп.
Кини бу ый 1 күнүгэр “Дойче велле” хаһыакка “Аномальная жара и лесные пожары: профессор из ФРГ о наступающей эре огня” диэн интервьютугар “аан дойду бүттүүн сылыйыытынан СИР планета киһи аймаҕы кытта уот үйэтигэр – ПИРОЦЕ¢¢Э – киирдэ” диэн хаһан да истибэтэх муода тылларбытын эттэ. Гольдаммер “пироцен диэн тиэрмин ылынылла илик эрээри, баһаар исписэлиистэрэ уот эрата кэлбитин билэбит, ол иһин итинник ааттаатыбыт” диир. Билигин сир геологическай эпоха уларыйар кэмигэр киирбит. Киһи аймах үөскээһинэ муус үйэтиттэн, плейстоцентан, саҕаламмыта диэн ааҕаллар. Онтон голоцен ааспыт, билигин учуонайдар антропоцен эпохатыгар (киһи дьайыыта айылҕаҕа күүһүрбүт кэмэ) олоробут дииллэр. Учуонай уот үйэтигэр саҕаламмыт баһаардары “харчынан”, атыннык эттэххэ, элбэх кыаҕы, сыраны-сылбаны бараан умулларар, тохтотор кыаллыбат” диир дьикти тыллаах-өстөөх киһи буолан биэрдэ.
Соһуйан, “бээ, оччоҕо сыл аайы умайа, буруоҕа тумнаста-тумнаста олоробут дуо” диэх курдуккун. Уот үйэтэ саҕаламмытын аан дойдуга барар баһаардары куосумастан хаартыскаҕа түһэриилэргэ көрөн итэҕэйэҕин. Планета кэнтиниэннэрэ бары уотунан кытыаста олороллорун көрөн хараастаҕын.
Ньиэмэс учуонайа Саха сиригэр үөскээбит ойуур баһаардарын “драматическай ситуацията” аан дойду, Арассыыйа СМИлэринэн ситэ сырдатыллыбатын ыйар. Аан дойдуга ойуур баһаардарыгар сыыһа сыһыаннаһыы классическай холобура, чуолаан, Саха сиригэр көстөр диэн ааҕар. Ойуур баһаардара туохтан үөскүүллэрин өйдүү сатаабакка, былыргылыы сөҕүмэр элбэх үбү бараан умуллара сатааһын халтай үлэ үһү. Гольдаммер, бастатан туран, баһаардар кыһалҕаларын быһаарарга хайаан да килиимэт төннүбэттии уларыйыыта учуоттаныллыахтаах диир. Иккиһинэн, ойууру глобальнай итийии содулугар оҕустарбат гына уларытан, атын маһы-оту үүннэрэн, уоту аҕыйатар туһунан толкуйданыллыахтаах эбит.
Гольдаммер бэйэтэ ойуур баһаардарын үйэ чиэппэрэ чинчийбит улахан исписэлиис. Кини өссө 1993 с. аан дойдуга туохха да кыайтарбат улахан баһаардар туруохтара диэн сэрэтэн эппит. Оччолорго ким кинини истиэй, акаары курдук көрбүт буолуохтаахтар. Гольдаммер уонна ойуур баһаардарын чинчийэр биллэр 50 учуонай өссө 2013 с. ХНТ-га бу маннык балаһыанньаҕа, сценарийга кэлиэхпит диэн эрдэттэн сэрэтэн билим дакылаатын суруйан ыыппыттар. Гольдаммер “оччолорго аан дойду бэлиитиктэрэ учуонайдары, биһигини, истибэтэхтэрэ, оттон бүгүн дьэ өйдөөн эрэллэр быһыылаах” диир.
“Глобальнай сылыйыы содула ордук улаханнык хотугу кэтирээһиннэргэ (ол аата биһиэхэ, Саха сиригэр) биллэн эрэр” диир. Холобур, урут улахан баһаардар Арктика, субарктика сирдэригэр дэҥҥэ тахсаллар эбит. Урут ойуур сирин үүнээйи сииктээх ураты араҥата (перегной, муох, лабыкта эҥин) саба сытара, ол итиини иһирдьэ аһарбата. Европа хотугу дойдулара Норвегия, Швеция уонна Финляндия олохтоохторо ити итиини тутар араҥаны уматан, сир оҥостоллоро үһү. “Былыргы сахалар ойуур уотун ыытан, муоҕу, лабыктаны сиэтэн, оттуур ходуһалары, мэччирэҥнэри таһаараллара” диир номохтор научнай быһаарыылара бу кэллэ буолбатах дуо?
Гольдаммер этэринии, сылыйыы түмүгэр, саас, сайын, күһүн уһаан биэрдилэр. Онон сылаас күн элбээн, бу араҥа күүскэ хатар (ордук курааҥҥа), чаҕылҕан охсуутуттан, атын кыра уоттан “бэнсиин” курдук “күлүм” гынар, баһаар сөҕүмэр киэҥ сиринэн тэнийэр буолбут. Онно эбии Саха сиригэр өртөөһүн бобуллан, лаҥха эбиллэр. Ол түмүгэр уот курааҥҥа сирбит-дойдубут олох кутталланар.
Ойуур баһаардарыгар “харчынан умулларартан” атын дьаһаллары ылбатахха, сыл аайы хатыланар, тугунан түмүктэнэрэ биллибэт иэдээммит төрдө буолар кыахтаахтар. Гольдаммер бүгүн ойуур баһаара туһаны аҕалар уонна хоромньу таһаарар икки ардын сөпкө тайанан быһаарар олус уустугун ыйар.
Кини урут ССРС уонна саҥа Арассыыйа тэриллиитин саҕана ойуур баһаара хайаан да умулларыллыахтаах диэн өйдөбүл баарын, анал сулууспа үлэлээбитэ кэлин ыһыллыбытын бэркэ билэр. 2010 с. киин Арассыыйаҕа тахсыбыт баһаардар кэннэ ойуур баһаарын умулларар сулууспаны тилиннэрэргэ үлэ барар да, ситэтэ суох үһү. Хотугу Эмиэрикэҕэ (ордук Канаадаҕа), АХШ-ка эмиэ уот бөҕө. Куосумастан түһэриигэ Соҕуруу Эмиэрикэ эмиэ умайар, Африка ойуурдаах сирэ уотунан кытара сытар. Улахан баһаар иэдээнэ былырыын, быйыл Австралияҕа тахсыбыта. 1 млрд тахса кыыл өлбүтэ, 113 көрүҥ сүтэр кутталга киирбитэ. Билигин хайа да судаарыстыбаҕа улахан баһаардары умулларар кыах, үп-харчы суох үһү. Онон аан дойду үрдүнэн ойуур уота нэһилиэнньэлээх пууннарга суоһаатаҕына эрэ умулларар буолбуттар.
Киһи уот үйэтигэр бэлэмэ суох
Гольдаммер киһи аймах килиимэт уларыйыытыгар, уот үйэтэ кэлиитигэр букатын бэлэмэ суох диэн ааҕар. Сыл аайы аан дойду үрдүнэн 300-600 мөл. гаа ойуур умайар.
Баһаардар дьон баайыгар-дуолугар, доруобуйатыгар улахан хоромньуну таһаараллар. Ону таһынан сыл аайы хатыланалларынан, өр кэмнээх улахан куттал буолаллар. Соҕуруу уонна киин Сибииргэ, Хотугу Монголияҕа сөҕүмэр киэҥ ойууру уоран кэрдибит сирдэригэр ойуур оннугар истиэптэр үөскээн эрэллэр эбит. Ити истиэптэр урукку ойуурдар саҕа углекислай гааһы иҥэриммэттэр. Онон ойууру түргэнник тилиннэрии ураты суолталанан иһэр эрээри, ойууру харыстыыр сулууспалар тустаах болҕомтолорун уурбаттар эбит.
Гольдаммер “Арассыыйа 1,3 млрд гаа ойуура килиимэти харыстыыр улахан кыах буолар, сатаан туһаныахха наада” диир. Сатаабатахха, Арассыыйа ирбэт тоҥо ирэн, углекислай гаас тыынар тыыннаахха суоһуур “буомбаҕа” кубулуйар. Гольдаммер “ойууру харыстааһын, тилиннэрии уһун, кэскиллээх үлэни эрэйэр эрээри, үгүс бэлиитик кылгас кэмнээх толкуйдаах, кэскил туһугар кыһаллыбат” диэн муҥатыйар уонна “ол да буоллар, Грета Тунберг тэрийбит килиимэти харыстыыр аан дойдутааҕы хамсааһынын көмөтүнэн, бэлиитиктэр килиимэт уларыйыытын кутталын өйдөөн эрэллэр” диэн эрэнэр.
Билиммитин “уһугуннарыахха” наада
Саха сирэ бэйэбит да билбэппитинэн аан дойду тыыннаах буолуутун иһин охсуһуу киин арената буолан хаалбыт эбит. Бу уот үйэтэ тыһыынчанан сыл туруохтаах. Онон бу саҥа кэлэр үйэ майгытыгар сөп түбэһэр олоҕу аны оҥостуохтаахпыт. Сахалар муус үйэтигэр адаптацияланан тыыннаах кэллибит. Аны, сынньаммакка, уот үйэтигэр үөрүйэхтэнэн, кэскилбитин тутар аналлаах омук эбиппит. Хайыахпытый, олоҕу олоруллуохтаах, төрөөбүт дойдубутун уларытар кыахпыт суох.
Оттон бу саҥа усулуобуйаҕа хайдах олорору, хайдах ойуурбутун быыһыырбытын, килиимэт итийиитин охсуутун сымнатары быһаарар билим улахан тэрээһинин ыытарбыт, онно олоҕуран олохпутун быыһанарбыт бириэмэ ирдэбилэ буолла. Ил Дархан, бырабыыталыстыба, Ил Түмэн сөптөөх быһаарыыны ылыахтара диэн эрэнэ хаалабыт.
Владимир Степанов.
