Быйыл өтөрүнэн буолбатах уот куйаас сатыылаата. Ардах суох. Куһаҕан барыта бииргэ мэҥэстэн сылдьар үгэстээх... Ойуур уота, онно эбии аны тыаны сиир түүлээх үөн (шелкопряд) киэҥ сири хабан, улахан хоромньуну таһааран эрэр.
Бүгүн биһиги РФ Ойуур хаһаайыстыбатын ааҕыныстыбатын Ойууру харыстааһыҥҥа уонна чөлүгэр түһэриигэ управлениетын салайааччытын солбуйааччы Антон Юрьевич Гниненконы бу үөнү утары ыытыллар тэрээһиннэр туһунан кэпсииригэр көрдөстүбүт.
– Антон Юрьевич, былырыыҥҥыттан ыла өрөспүүбүлүкэбит сиригэр-уотугар бу үөн тэнийбит түөлбэлэрэ баар буолбуттара. Маны утары туох миэрэлэри ыллыгыт?
– Кырдьык, былырыыҥҥыттан саҕалаан Саха сиригэр итинник кутталлаах буортулааччы үөн үөскүүр-тарҕанар түөлбэлэрэ көстүбүттэрэ. 2020 сылтан саҕалаан Ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ киэҥ далааһыннаах үлэни оҥорон, бэлэмнэнэн барбыта. 215 тыһ. гаа иэннээх сиргэ бу үөн ахсаанын чинчийэр, хонтуруоллуур үлэлэр ыытыллыбыттара. (Намҥа – 3605 гаа, Хаҥаласка – 148 499,3 гаа, Дьокуускайга – 52 326, 1 гаа).
Бу үлэ түмүгүнэн, 204 тыһ. гаа сиргэ үөнү бохсор үлэ хайаан да ыытыллыахтааҕа бигэргэтиллибитэ. Ойуурга, тулалыыр эйгэҕэ буортулаах үөн салгыы тарҕамматын туһуттан, федеральнай бүддьүөт субвенцияларыттан – 148,5 мөл. солк. көрүлүннэ, СӨ бырабыыталыстыбатыттан 80 мөл. солк. көрүлүннэ. Сөмөлүөтүнэн эми ыстарыы үлэлэрэ бэс ыйын 17 күнүгэр саҕаланан баран күн бүгүнүгэр диэри ыытыллан бара тураллар.
– Шелкопряд Саха сиригэр хантан кэлэрий дуу, тугуй? Кини төрүт олохтоох көрүҥ дуу, кэлии дуу?
– Сибиирдээҕи шелкопряд – төрүт олохтоох көрүҥ. Хантан да көспөт, кэлбэт-барбат. Кини төгүрүк сыл тухары аттыбытыгар мэлдьи баар, ол эрээри аҕыйаҕа бэрт буолан харахпытыгар көстүбэт, хоромньуну таһаарбат. Ол эрээри, айылҕа-килиимэт уларыйар дьылларыгар кини ахсаана эмискэ үллэн кэлиэн, түүлээх үөнэ (гусеницата) олус элбээн мас мутукчатын барытын кэрбээн бүтэриэн сөп. Түүлээх үөн ахсаана, дьылыттан көрөн, син биир ханнык баҕарар тыынар тыыннаах курдук, уларыйа сылдьыан сөп. Биир дьыл симэлийиэ, түһүө, биир дьыл өрө көбөн кэлиэ.
– Бу үөн ордук хайдах сирдэри таптаан олохсуйарый?
– Ордук көтөҕөлөөх маһы сөбүлээн олохсуйар, аһылыктанар. Бу үөн ханнык маһынан аһылыктанарынан көрөн, хас да көрүҥҥэ арахсар: пихтаны, тиити, сыалаах маһы (кедр) сиэччилэргэ. Саха сирин тыатыгар тиити сиэччи көрүҥ ордук тэнийбит. Үөн түөлбэлээн үөскүүр уонна торолуйан сайдар сирдэрэ – күн үчүгэйдик көрөр уонна салгын охсор тыалара. Ойуур саҕатыгар, үчүгэй нүөл почваҕа...
– Бүгүҥҥү туругунан, ханнык улуустарга үөн ордук элбэҕий?
– Быйылгы дьылга ордук Хаҥалас, Нам улуустарыгар уонна Дьокуускай куорат тыаларыгар кутталы үөскэттэ.
– Хоромньулаах үөнү утары туох ньыманан охсуһулларый?
– Билиҥҥи кэмҥэ солко өрөөччүнү утары охсуһуу, чуолаан, үөн хойуутук ыспыт ойуурдарын биологическай эбэтэр химическэй састаабынан ыстарыы көрүҥүнэн бара турар. Ону таһынан, бу үөнү вирус уонна бактыарыйа көмөтүнэн суох оҥорорго дириҥ научнай үлэлэр бараллар... Учуонайдар энтомофагтары үөскэтиигэ уонна тарҕатан таһаарыыга үлэлэһэ сылдьаллар.
– Сөмөлүөттэн дьааты ыстарыы төһө киэҥ иэннээх сири хабарый?
– Сөмөлүөт бааҕа 1200 лиитирэ ыстарар убаҕаһы батарар. Ол биир көтүүгэ муҥутаан 400 гааны хабыан сөп. Көтөн иһэн ыстарар сурааһын кэтитэ – 40 миэтэрэ. Ыспыт суолун кэккэлэһиннэрэ ыпсаран, өссө биир суолу ыытар. Бэркэ кичэйэн, ардайдаабатын курдук.
– Дьааттаах састаап сиргэ төһө өр дьайа сытарый?
– Биология препараттарын дьайыыларыттан өлбүт түүлээх үөн (гусеница) олус түргэнник бытарыйан сүтэн-оһон хаалар. Эмтээһин төрдүс күнүн кэнниттэн түүлээх үөн тобоҕо-ибэҕэ ыһыллан, суураллан, атын харамай сиэн өлбөт-сүппэт, тулалыыр эйгэҕэ куттала суох.
– Солко өрөөччүнү ордук чуолаан сайдыытын ханнык кэрдииһигэр (кокон, түүлээх үөн, лыах) уодьуганныыр ордугуй?
– Бу үөн окко-маска саамай алдьатыылаах кэмэ: кини түүлээх үөн-гусеница буола сылдьар түһүмэҕэ. Олус улахан хоромньуну арыый улааппыт түүлээх үөн оҥорор. Онон, үөн арыый ситэ илигинэ, кыратыгар суох оҥорор ордук. Бу үөнү кокон эбэтэр лыах буолбут кэмигэр дьаатынан ыстаран да туһа суох, букатын бэриммэт.
– Саха сирин олохтоохторун ордук сир аһын боппуруоһа долгутар. Сотору хаптаҕас, дьэдьэн, сугун, моонньоҕон, уулаах отон кэмэ кэлиэ. Дьаатынан ыстарыы туох да куһаҕан содула суох дуо?
– Препараттар, бастатан туран, хиимийэ судаарыстыбыннай эспэртиисэтин булгуччу ааһаллар. Бу эттиктэр көтөргө-сүүрэргэ, окко-маска, үөҥҥэ-көйүүргэ дьайыыларын сиһилии үөрэтэллэр, чинчийэллэр. Тэллэй-отон хомуйуутуттан туттунарга кэккэ болдьохтор ананыахтарын сөп. Ол туһунан биллэриилэр туһааннаах сирдэргэ, көстөр гына, суруллан ыйаныахтара. “Маннык чыыһылаттан маныаха диэри бу ойуурга сир аһын хомуйуу бобуллар!” – эҥин диэн.
– Түүлээх үөн сиэбит ойуура төһө түргэнник чөлүгэр түһэрий?
Солко өрөөччү (шелкопряд) сиэбит тыата маннык хобдох көстүүлэнэр
– Үөн таһаарар хоромньута мас боруодатыттан, үөн ону сайын устата хаста төхтүрүйэн сиэбититтэн улахан тутулуктаах. Түүлээх үөн кэрбээһиниттэн ордук күүскэ пихта уонна бэс эмсэҕэлииллэр. Мас лабаатын 30 %-на сиэннэ да – бу өлбүт мас. Тиит мас саамай тулуйумтуо, киил, бөҕө буолар. Бүтүннүү үөн сиэбит да тиитэ ол сыл төттөрү чөлүгэр түһэр кыахтаах. Ол эрээри, ити биир усулуобуйалаах: өскөтүн түүлээх үөн маһы ыам-бэс ыйдарыгар кэрбээн баран, от-атырдьах ыйдарыгар сынньаттаҕына. Биһиги түбэлтэбитигэр, ити – кыаллар балаһыанньа. Мастар биир сылынан тиллэр аакка бараллар. Өскөтүн сай устата үөн маска хастыыта да төннөн сиэтэҕинэ, онно эбии өссө уот кураан турдаҕына – мас букатыннаахтык өлөр. Ол иһин бу үөнү утары булгуччу уонна хайаан да охсуһуохха наада. Ойууру эминэн ыстарыы кэмигэр оҥоһуллуохтаах, үөн иккис төгүлүн төннөн тыаны сиэбэтин курдук.
– Билэр дьоммут бу саас кустуу сылдьан түүлээх үөнү Чурапчыга көрбүттэр этэ. Ол аата кини номнуо киин улуустарга сыҕарыйан иһэр?
– Хомойуох иһин, Судаарыстыбыннай тыаны кэтээн көрөр тэрилтэ (ГЛПМ) көрдөрүүлэрэ Сибиир шелкопряда салгыы тарҕана турарын туоһулууллар. Таатта, Дьокуускай, Нам, Хаҥалас ойуурдарын хаһаайыстыбаларыгар, түүлээх үөн ахсаана элбээтэ уонна күүскэ үөскүүр-тарҕанар түөлбэлэрэ баар буоллулар. Сибиир шелкопрядын тэҥэ, бу ыйыллыбыт ойуур хаһаайыстыбаларыгар “Даурия чехлоноската” диэн үөнтэн эмсэҕэлээбит мастар көһүннүлэр. Уопсайынан, аһара куйаас күннэр бу үөн үүнэ-тэһиинэ суох барарыгар улахан көмө буолаллар.
– Киһи бэйэтэ эмп атыылаһан тыа кыра учаастагын эмтиэн сөп дуо? Холобур, арендаҕа ылбыт бултуур сирин?
– Суох, оннук дьаһал хайдах да сатаммат. Буортулаах үөнү эмтиир быраап толоруулаах былаас уорганнарыгар эрэ баар. Бэл, сири арендаҕа ылбыт киһи оннук хамсанар бырааба суох. “Бу мин бэйэм сирбин эмтиибин, атын ойуурга мин сыһыаным суох” эҥин диэн ала-тала, эриэннээн эмтээһин көҥүллэммэтин ааһан, туһата да суох. Үөн тарҕанар түөлбэлэрин бүтүннүү кууһунан эмтиэххэ наада, киэҥ далааһыннаахтык. Санитарнай куттал суох буолуутун быраабылатын быһыытынан, ойууру туһанааччылар уонна гражданнар, ханна эрэ тыаны туох эмэ буортулаах үөн, шелкопряд уо.д.а. күргүөмнээн кэрбээн эрэрин көрдөхтөрүнэ, тутатына олохтоох ойуур хаһаайыстыбатыгар эбэтэр билигин Бурятияҕа баар Ойуур көмүскэлин киин тэрилтэтигэр биллэрэр эбээһинэстээхтэр.
– Туох уустуктары көрсөҕүтүй?
– Үөн аһара киэҥ сири былдьаабыт ыырдара ыарахаттар. Онно элбэх сөмөлүөт ирдэнэр. Ол аата, быстах кэмҥэ үлэлиир аэродромнары тэрийии, сөмөлүөт көстүүтэ, үөн былдьаабыт түөлбэтин сиһилии үөрэтии... Ону барытын тута үмүрү тутар ыарахан. Харыстанар уулаах ойуурдарга, бөһүөлэк таһынааҕы тыаларга хиимийэ препаратын ханнык да көрүҥүн туһанар көҥүллэммэт. Оттон оннук тумнан ааспыт учаастактаргар үөн син биир ордон хаалар, салгыы төрүүр-ууһуур, тарҕанар. Ол, биллэн турар, үлэбит көдьүүһүн намтатар.
– Төһө элбэх тиэхиньикэ, дьон-сэргэ тардылыннай солко өрөөччүнү утары охсуһарга?
– Өрөспүүбүлүкэҕэ Сибиир солко өрөөччүтүн түөлбэлэрин суох оҥорорго үгүс күүс-көмө тардылынна. Ол курдук, киин офистан ФБУ «Рослесзащита» эспэдииссийэтин баартыйата, Бүрээтийэ өрөспүүбүлүкэтиттэн Киин Ойуур Көмүскэлиттэн хас да бөлөх кэлэн үлэлии сылдьаллар.
– Ойуур түүлээх үөнтэн эмтэнэр кэмигэр, Айылҕа Харыстабылын министиэристибэтэ дьону тыаҕа тахсартан туттунуҥ диэн ыҥырыытын хайдах быһаараҕытый?
– Тыаҕа тахсары бобуу – бастатан туран, дьон доруобуйатын туһугар кыһаллыы. Пестицидтары куттала суох туттуу ирдэбиллэринэн, бу эттиктэр туспа туһуланар анал испииһэктээхтэр, киһиэхэ кутталлаах дьайыылара суох. Оттон бу соторутааҕыта, ойуурдарга ыстарыллыбыт «Клонрин КЭ» химическэй препарат кэнниттэн, 3-5 хонук буолан баран тыаҕа тахсыахха уонна үлэлиэххэ сөп. Тэллэй уонна отон хомуйуута эминэн ыстарыллыбыт ойуурга – ол дьыл бобуллар. Биологическай эмтээһин буоллаҕына, туох да хааччах көрүллүбэт.
– Билиҥҥи кэм туругунан үлэ хаамыыта хайдах баран иһэрий? Туох түмүктэри аҕалла?
– От ыйын 4 күнүнээҕи туругунан, 204 440,4 гаа сиргэ (бу толору былааннаммыт үлэ 100 % ситтэ), солко өрөөччү төрүүр-үөскүүр түөлбэлэрин суох оҥорууга үлэлэр түмүктэннилэр (Хаҥаласка – 148 499, 3 гаа, Дьокуускайга – 52 336,1 гаа, Намҥа – 3 605 гаа).
– Инникитин маннык хабааннаах үлэлэр өссө ыытыллыахтара дуо?
– Быйыл ыытыллыбыт үлэлэр түмүктэрин аны үөрэтэн, ырытан, аны салгыы ханнык дьаһаллары ылары эрдэттэн былааннаныахпыт. Кэлэр сылга, Саха сиринээҕи Айылҕа Харыстабылын министиэристибэтэ, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар толору ааҕыллыбыт төрүттээһини (обоснование) оҥорон киллэрэн, өрөспүүбүлүкэ уонна федеральнай үбүлээһин оҥоһулларын ситиһэр соруга турар.
Маннык хабааннаах тэрээһиннэр аны иккиттэн итэҕэһэ суохтук эрэ ыытылыннахтарына, көдьүүстээх буолалларын ааспыт сылларга Арассыыйа атын эрэгийиэннэрин үтүө түмүктэрэ кэрэһилииллэр.
– Антон Юрьевич, интэриэһинэй сэһэргэһииҥ иһин махтал!
Чаҕыл.
